Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Debet'in özel bir yeri vardır. Debet'in sahip olduğu mitolojik özellikler ve olağanüstü yetenekler, onu diğer Nart kahramanlarından farklı kılar. Bu yüzden olmalıdır ki, Karaçay-Malkar Nart kahramanları ilk önce Debet'le başlar. Debet, Karaçay-Malkar Nart destanlarına göre, gök tanrısı ile yer tanrısının oğludur. Tanrılar ilk olarak Debet'i yaratmışlardır ve diğer Nartlar Debet'ten türemişlerdir. Tanrıların oğlu olan Debet'in kalbi ve kanı ateşten yaratılmıştır. Debet sadece ilk Nart değil, aynı zamanda Nartların hem ilk demircisi, hem de ilk öğretmenidir.

Safar Aliy Orusbiy'in bu yazısı [Skazaniya O Nartskih Bogatıryah U Tatar-Gortsev Pyatigorskogo Okruga Terskoy Oblasti / Terek Eyaletinin Beştav [İssi-Suv] Bölgesinde Yaşayan Dağlı Tatarların Nart Kahramanlık Destanları] 1881 yılında Tiflis'te çıkmaya başlayan SMOMK [Sbornik Materialov Dla Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza] birinci sayısında Rusça olarak yayınlanmıştır.

Karaçay Nart destanları ilgili materyaller henüz tam anlamıyla toplanamamıştır. Şimdiye kadar çeşitli yerlerde yayımlanmış olan Karaçay Nart destan ve efsaneleri, bu zengin kültür hazinemizin ancak onda birini teşkil etmektedir dersek yanlış olmaz. Karaçay Nart destanlarının hepsi toplanıp yayımlandığı takdirde, Nart destanlarıyla ilgili problemlerin açıklığa kavuşacağını sanıyorum.

Mitoloji kaynaklı Nart destan ve efsaneleri, bütün Kuzey Kafkasyalı halklarda olduğu gibi, Karaçay-Malkar Türklerinin folklorunda da yer alır. Nart destan ve efsanelerini konularına göre şöyle tasnif edebiliriz; A. Nartların hayatıyla ilgili olan destan ve efsaneler; 1. Nart Örüzmek ile Satanay-Biyçe hakkındaki destan ve efsaneler. 2. Nart Sosuruk/Sosurka hakkındaki destan ve efsaneler. [s.184]

Halkıbıznı cırları ana tilibiz bla birge milletibizni öhtemligi, namısı, bek ullu baylıgıdıla. Ata-babalarıbız etgen, bügünlükde va kün sayın aytılıp turgan cırlarıbız ömürleni üsleri bla kelip, bizge alay cetgendile, anı bla birge adabiyatıbıznı, madaniyatıbıznı da tarkaymazlık şavdanı bolup turadıla. Bayam, ol şavdandan içip, caşavnu zavuklugun bir sınamagan tavlu bolgan bolmaz. Karaçayda, Malkarda da halk cırlarıbızga can salgan, alaga kanat bergen, em zakiy cırçıbız, millet iynagıbız Otarlanı Omardı. Cırlaganı bla birge halk cırlarıbıznı ol cıygan da, köz ginciniça, saklagan da ete keledi. Cırçı Otarlanı Omar ' 'nı 85. cılına atalıp çıkgan kitapnı al sözü bla cırlagan cırları. Bizni halkıbıznı bek ullu baylıgı söz haznasıdı: halk cırla, tavruhla, küyle, nart sözle, - kıshadan aythanda, halk kölünden etgen çıgarmala.

Halk nesi bla halkdı? Bizge "Karaçaylıma" deb aytdırgan nedi? Kaysı şartladıla? Canıbız tagılıb turgan Koban, Teberdi, Cögetey, Gum özenlemi, ogese töppelerin kökge tireb turgan tavlamı? Nedi bizni "tavluma!" deb öhtemlendirgen?! Tartuv sogulsa, çıgıb tebseribiz kelgenimi? Orayda aytılsa, ejuvga koşulmay kalalmaganıbızmı? Ayrannı, nartüh gırcınnı, cırnanı, bek erkeletib aşaganıbızmı? Nedi bizni Karaçaylı etgen? Tilibiz? Adeb-namıs şartlarıbız? Bir-biribizge: "Alan" deb söleşgenibiz !? Biz, çille cavlukla da kısmagan, millet çepkenle da kiymegen, burungulaça, iynar ayta da bilmegen, kiyiz basarga, boza eterge da ürenmegen kavum, nek karaybız ötgen ömürlege alay, nege ese da tansık bolgança, neni ese da andan beri köçürürge izlegença?! Kanıbızda bolur anı sıltavu. Ötgen ömürde milletni körmegeni, çekmegeni kalmagandı. Al cılından başlab, ahır cılına deri sınab karasan, halkga kıyınlık da, zavukluk da keslerin unutdurmay, almaşıb kelib turgandıla. Kuvançnı "tatıvun" da biledi camagat, carsuv da kesin tanıtır üçün kalmagandı.

Tamırı Karaçayca bolgan sözge Türkçe koşak salıp, neda Türkce sözge Karaçayça koşak salıp, munu kibik eki Karaçay söznü katına talay Türkce söz koşup Belpınarçıla aythanlay "Hoştanlatıb" söleşebiz. Ata-babalarıbıznı keslerine etilgen artıklıkga, malgunlukga çıdayalmay Atacurtların taşlab, Türkiya'ga kelgellerinden beri cüz cıldan artık bolup keledi. Kesibizni enişge körüp, halatlarıbıznı çıgarıp tursak da bıllay bir çaknı (zaman) kültürübüznü da tilibizni da saklab bügünlege cetgenibiz büsürevlük alamat bir bolumdu. Alay a art közüvlede, Kafkazdan kelgenli koşulganladan, artıksız da törtünçü, beşinçi tölüge sanalgan çaş kavumlarıbız bıla sabiyleribiz tilni da, adetni da, kültürnü da, töreni da unutup, "asimilasyon"=singirilüv çarhnı tişlilerini arasında ezilip cok bolurga tebregendile.

Ömürleden beri biri biri ızından caşap kelgen tölüleni koş fahmularından, tin küçlerinden, millet ençiliklerinden süzülüp kelgen nart sözleni tış karamın da, tilin da, maganasın da türlendirirge madar cokdu. Ala ömürlükge deri sıvapkhalarından çıkhança caşarıkdıla, saklannıkdıla. Nart sözle, halknı fahmusundan çıkhan, anı kalay oyum etgenin, fikirlerini kalay bolganın angılathan özek sözledile. Nart sözleni em birinçi ençilikleri, içlerinde teren maganalı bir bir hokum, bir ders cürütgenlikleridi. Munu bir eki ülgü bıla körgüzürge küreşeyik.