Halk nesi bla halkdı? Bizge "Karaçaylıma" deb aytdırgan nedi? Kaysı şartladıla? Canıbız tagılıb turgan Koban, Teberdi, Cögetey, Gum özenlemi, ogese töppelerin kökge tireb turgan tavlamı? Nedi bizni "tavluma!" deb öhtemlendirgen?! Tartuv sogulsa, çıgıb tebseribiz kelgenimi? Orayda aytılsa, ejuvga koşulmay kalalmaganıbızmı? Ayrannı, nartüh gırcınnı, cırnanı, bek erkeletib aşaganıbızmı? Nedi bizni Karaçaylı etgen? Tilibiz? Adeb-namıs şartlarıbız? Bir-biribizge: "Alan" deb söleşgenibiz !? Biz, çille cavlukla da kısmagan, millet çepkenle da kiymegen, burungulaça, iynar ayta da bilmegen, kiyiz basarga, boza eterge da ürenmegen kavum, nek karaybız ötgen ömürlege alay, nege ese da tansık bolgança, neni ese da andan beri köçürürge izlegença?! Kanıbızda bolur anı sıltavu. Ötgen ömürde milletni körmegeni, çekmegeni kalmagandı. Al cılından başlab, ahır cılına deri sınab karasan, halkga kıyınlık da, zavukluk da keslerin unutdurmay, almaşıb kelib turgandıla. Kuvançnı "tatıvun" da biledi camagat, carsuv da kesin tanıtır üçün kalmagandı.
Açlık, tokluk da har tavlu üyde bolgandı konak. İgilikge uvulanıb, igi şartların saklarga küreşib kelgen halk, cıyırma birinçi ömürge kuru millet atın tül, tilin, adeb-namıs şartların, tin baylıgın cüregine sıyındırıb ötdürgendi.
Ötgen ömür koygan sınam, amanı igisi bla da, halibizde, caşavga karavubuzda, har nege baga beruvübüzde köb zatıbıznı türlendirgendi. Köb tavlu büğün tavlarına sıyınıb caşagannı keslerine azga sanaydıla, köble akılları-bilimleri bla bütev duniya daracaga çıgıb, atların, halknı atın da igi bla aytdıradıla…
Arabızda ana tilibizni bilmegenle da az tüldüle, adeb-namıs coruklarıbıznı eskige sanaganla da tübeydile, millet şartlarıbıznı caşav colda artık cükge körgenlege da coluguvçanbız, tin baylıgıbız bar-cok ese da istemegenle da bardıla. Alay bolsa da aslamıbıznı kanıbız turadı biyagınlay. Ol a, eski cırlaga da, çille cavluklaga da, ötgen ömürleni başha ızlarına da turadı tansıklay. Adeb-namıs urlangan cıyırma birinçi ömürnü al cıllarında burungu kıznı buyuga bilivün, namısına bekligin, aruvlukga tabınıvun, kubulurga öçlügün oyuvlarında saklagan çille cavluknu tansıklamay ne etgin?
Seyir tülmüdü atang-anang, halqıng esinde saklagan zat, seni başıngdan da ötgença bolub, cüreginge ömürlükge tüyrelib kalganı…
SABİY BOLURUM KELEDİ
Bir-birlede sabiy bolurum keledi...
Kölde, cüze barıb, cagasına cetgenley, aruv duvadak, kanatların kagıb, alanı avur etib turgan suvnu, tört canına bürküb, cengillenib, omak-omak atlay ketgença, esimi bileb, cüregimi avrutub turgan sagışla, suv tamçılaça, üsümden ketib, cılla salgan avurluk, cav çırakça, erib, üsümden tüşüb, közlerimde muhurların koygan aylanç colla, maral cangur cavgan közüvde çıgıvçu cankılıçha burulsala... Men a, gitçe kızçık bolub, kün tayaknı uvuçuma cıyama deb, küreşsem...
Bir-birlede sabiy bolurum keledi...
Anamı eteginden tuta, konaqga barırım. Anda, toyda, tebsey turgan caşla bla kızlaga karay, men da ullu bolsam deb, kesimi em aruv, em nasıblı qıznı, közüme körgüzüb, zavuklanırga. Allımda - kıyırı-uçu bolmagan igilikge eltirik col, anam da - katımda...
Bir-birlede sabiy bolurum bir bek keledi...
Sagışlanı da, carsuvlanı da, soruvlanı da, tüblerinden ıçhınıb, sabiy cürekni cengilligi költürüb, kökge, kuşça, çıgarım. Kökge çıgıb, Künge, culduzlaga cuvuk bolub, ala bla birge hurmetni, nasıbnı carıkların cerge, adamlaga seberim, bulut tolqunlada cüze, kün tayaklada cuvunurum...
Bir-birlede sabiy bolurum bir bek keledi...
APPANI CIR ÜLÜŞÜ
Bizde cırlay bilmegen cokdu. Annya tılı basa, cav çaykay da süygen cırların akırtınçık cırlaganlay turadı. Anı üçün bolur, etgen hıçınları bir tatlıla boladıla. Kart anam iniçge avazçıgı bla zikir aytıb turadı. Anı bir cılı, cumşak kolçukları bardı. "Caşım, bılay kel, tansık bolganma ", - deb ol meni bir künde eki-üç kere, kesine çakırıb, kuçaklavçandı. Ol kartçık bolganı üçün, cengil tansık bolub kaladı. Tobuklarına başımı salıb oltursam, başımı sılay kelib, cuklatıb koyadı. Zikirlerimi, cumşak kolçugumu cuklatadıla, bilmeyme.
Kişige aytmayma, em bek a akkanı süyeme. Ol men anı tanıganlı haman da cırlaydı. İyneklege aş sala, baltanı biley, cülgüçü bla çıbıknı cona, menge hoynuh ete, cırlab aylanadı. Akırtınçık, kesi kesine. Biz tilesek da cırlaydı. Tiletib küreşgen adeti cokdu.
Aşa degen bla, cırla degenge tiletgenni, ol ayıbha oguna sanaydı. Kuvançlada da, akkanı koluna algış ayaknı berib, algış etdirib boşagandan sora, bir cırlasang a, desele, kesine mahtav çakıra turmaydı. Mahtavnu cırga koyub:
- Ayhay da, cırlayım, siz tıngılarga cigit boluguz, devçendi ol.
Cırlasa va… Mıdah cırnı cırlasa, kaşları da, cıyılgan kuş kanatlaça, enişge karab, kesi da allına karab, mıdah cırlaydı. Carık cırnı cırlasa, kaşları da, açılgan kuş kanatlaça, kerilib, kesi da adamlanı başları bla, örge karab, carık cırlaydı.
- Menge cırlama, demegiz, ansı cırla degenigiz üçün, kölüm kallık tüldü, - deydi akka. Kesi akka bolganlıkga, avazı attyalay turadı. Ol anga zaryadqa(yenileme) etdirib, kart etmey turadı.
- Cırnı koy da, zikirge köç, zamanıng kelgendi, ser kişi, - devçendi amma anga.
- Cır da zikirdi. Zikir Allahha mahtav beredi, cır Allah carathan canlaga, Allah kuragan duniyaga mahtav saladı. Allahnı işine mahtav berseng, ol Allahha mahtav bergen tülmüdü? - deydi akka.
- Ket, Allahnı çamlandırasa, sabiyle da eşitmesinle seni ol sözleringi, ser kişi, - deb koymaydı amma. Men a eşiteme. Akkanı sözlerin teli sözlege sanamayma. Ogay. Akka tüz aythanga uşatama men. Akka ters kalay aytırıkdı? Amma va? Amma da ters aytmaydı… cangılgan etedi.
- Koy, kız, kaygını, - deydi akka ammaga sakal cülgüçün biley. Anı sakal cülgüçü busagatdagı omak cülgüçleden citidi. Akka aytadı alay. Ol har neni da em tüzün biledi. Bizni başıbıznı da anı bla kesi cülüydü. Akka mılı çaçıma, sapın cakdırıb, başımı cülüy başlasa, har col sayın, annya korkub, üyden çığıb ketedi. Akkanı kesine cuk aytmaydı. Artından a: "atamı ol aman bıçağı ", deydi. Aqqa cülgüçüne alay aythanın bilse edi… Meni başıma akka cara bir kere da salmagandı, annya va korkganın koymaydı. Akka cırlay-cırlay, cülüb çıgıb kaladı. Sora başıngı sıb-sıydam etib cıltıratsa, algış da ete, erkelete, celkenge azçık kagar. Ol kımja baş açımaganlay, "şab " deb, tavuş eter.
- Allahım - cüregimde, cırım - tilimde, ala bir-birlerine çarlamay esele, sen meni bla nek küreşese? Zikir aytırga da, ogay debmi turama, sözlerin bilmeyme ansı, deydi ol.
- Cırga tırmaşhança tırmaşsang, billik eding, - deb koymaydı biyagı amma.
- Sen aythanlay ser bolgan başda, anda bolgan sürtülmey turganlıkga, cangı cuk cagılmaydı, - deydi akka.
- Da, tur sora alay et da. Cangı cetgen caşçıkça, sızgır da aylan, - deydi amma kölün kaldıra.
- Sabiyleni tögeregine cıy da, alaga cırla da tur.
- Sabiyle cırlarıma tıngılaganlarına va bek kuvanama. Cırlarım - ala meni derslerimdile sabiylege. Cırnı süygen bir adam amanlıkga başın salmaz. Cırnı kerti süygen bir insan kuvançdan callab, kıyınlıknı colun saylamaz, - deydi akka. Sora menge aylanıb:
- Caşım, kart anang angılamaydı: men sabiy-caş közüvümde, caşavnu kıyınlıgından, cır ülüşümü hayırlandıralmay kalganma. Sabiyley, öksüzlük sınab, kesimden gitçeleni ayak üsüne salırga, anama nögerlik eterge kerek boldu, endi va, derge, asker kullukga aşırdıla, andan da kutulama, derge, uruş başlandı, ol boşalmaganlay, köçgünçülük tüşdü başıbızga… Men kaçan cırlarık edim?! Endi üydegimi allında borçumu da artha atıb, cırlayma desem, unamaydı. Tört kere üy işlegendile bu kolla, caşım, - deb akka, terek tamırlaga uşagan ullu kolların allına tutdu. - Kim ese da cır ülüşün, caş zamanında alıb, cırların cırlab boşagan ese, menge endi berilgendi ol zaman. Cır ülüşümü hayırlandırmaganlay, kabırlaga barır akılım cokdu. Ol ülüşnü kişige koyallık tülme. Ol canınça, cangız senikidi! Cır ülüşüm meni üç cıyırma bla on cılnı saklagandı. Nasıblı adamla cır ülüşlerin savlay caşavlarına sozadıla, - dedi akka sözlerin cüregini tereninden beri ala turganı tanıla. - Alay a men da tülme nasıbsız. Nasıbsızla, caşım, cır ülüşlerin alırga zamanları bolmay ketgenledile. Menge va zaman berile turadı, Allahha bolsun ming şukurla. Kart anang a, caşım, mennge açıvlanmaydı, açıvlangança etedi. Sen da, men da caş zamanıbızda nek cırlamadık, degenligidi. Sen alayçıgın bilib koy, caşım, bilgeningi va, kişige aytma, - deydi akka. - Dagıda: cır ülüşüngü unutma. Allahnı em igi savgalarını biridi ol. Allah adam balasın nasıbha, kuvançha carathandı, biz kesibizbiz kesibizni carlı, harib etgen da...
Akkanı cır ülüşü. Ammanı cır ülüşü. Meni cır ülüşüm. Seyir ülüşle!
CÜREK CILIVNU KORLUGU
"Korluk" bla "Tamızık. Ekisi eki ogurlu söz... Bügüngüle az hayırlandırgan, az angılagan caraşıvlu, cılı sözle... Kısha aytılıb, teren magananı tuthan damlı sözle... Kerti tengleça, demengili sözle.
Korluk bla Tamızık. Unutula barganıgızga, sizni bla teng, men da kıynalama. Siz unutula bargança, tilibiz da carlırak bola baradı. Tilibiz carlırak bola bargança, cürek bereket da azaya baradı.
Korluq bla Tamızık. Busagatdagı honşula:"Korlukçugung barmıdı? " "Tamzıkçık kerek edi",- deb bir-biri bosagasından atlamaydıla. Tamzıknı, Korluknu da barıb tükenden satıb alırça amal etilgendi. Ol alamat amaldı. Alay a honşusuna ot Tamızık bere, tavlu tişiruv cürek cılıvundan da bere edi. Ayran Korluk, tılı Korluk bere, üyünde bar bereketinden da ülüş ete edi. Cürek cılıv da, can tılpıvça, aşhılıkga talpıvça, tükende satılmaydıla.
Korluk bla Tamızık... Tilibizden, alay ese, caşavubuzdan siz kete, unutula barganıgızça, cürek cılıvnu Korlugu - süymeklik da - az bolgandı. Ol a kalay köb, kalay bek kerekdi barıbızga da.
