Ömürleden beri biri biri ızından caşap kelgen tölüleni koş fahmularından, tin küçlerinden, millet ençiliklerinden süzülüp kelgen nart sözleni tış karamın da, tilin da, maganasın da türlendirirge madar cokdu. Ala ömürlükge deri sıvapkhalarından çıkhança caşarıkdıla, saklannıkdıla. Nart sözle, halknı fahmusundan çıkhan, anı kalay oyum etgenin, fikirlerini kalay bolganın angılathan özek sözledile. Nart sözleni em birinçi ençilikleri, içlerinde teren maganalı bir bir hokum, bir ders cürütgenlikleridi. Munu bir eki ülgü bıla körgüzürge küreşeyik.
NART SÖZLE
Yılmaz Nevruz
Ömürleden beri biri biri ızından caşap kelgen tölüleni koş fahmularından, tin küçlerinden, millet ençiliklerinden süzülüp kelgen nart sözleni tış karamın da, tilin da, maganasın da türlendirirge madar cokdu. Ala ömürlükge deri sıvapkhalarından çıkhança caşarıkdıla, saklannıkdıla. Nart sözle, halknı fahmusundan çıkhan, anı kalay oyum etgenin, fikirlerini kalay bolganın angılathan özek sözledile. Nart sözleni em birinçi ençilikleri, içlerinde teren maganalı bir bir hokum, bir ders cürütgenlikleridi. Munu bir eki ülgü bıla körgüzürge küreşeyik.
Ana kölü balada, bala kölü talada (ananı kölü balası üçün kalay talpıp turganına hokum etedi).
Biri birin süymegen, birin Allah süymegen (hınılıknı, biri birine ezev bolmaklıknı amanlıgın çertedi).
Calçını calın ber da canın al (marhamatsızlıknı, katılıknı amanlıgın belgili etedi).
Çıbıklıkda bügülmegen, kazıklıkda bügülmez (neni da sabiylikde, caşlıkda igi ürenilligin aygaklaydı).
Duniya malga satılma, kesingden ongsuzga katılma (malközlük bıla katılıknı amanlıgın belgili etedi).
El tılpıvu tirmen aylandırır (birlikni, birigivnü aşkhılıgın körgüzedi).
Hanga da keledi hariplik (küç da, mal-mülk da kişige ömürlük tüldü, degen hokumnu belgili etedi).
İgiden igilik cugar, amandan amanlık cugar (igi adam bıla amannı birbirinden ayırırga kerekli bolganın aytadı).
Nart sözleni bir ençiligi da sıvaphadan çıkgança bolganlıklarıdı. Ösümün tolturgan bir nart söznü suratlagan aytımda ne bir artıklık ne da bir cetişimsizlik tabarga madar bardı. Aytımga artık söz koşalmazlığıbız kibik, içinden cangız bir söz da çıgarallık tülbüz. Alay etebiz desek, nart söz buzulup kaladı. Nart sözle içlerinde saklagan hokumların, berlik derslerin “bılay etseng, ahırında bılay bolursa” degen corukda aygaklaydıla.
Ömürleden beri biri biri ızından caşap kelgen tölüleni koş fahmularından, tin küçlerinden, millet ençiliklerinden süzülüp kelgen nar sözleni tış karamın da, tilin da, maganasın da türlendirirge madar cokdu. Ala ömürlükge deri sıvapk halarından çıkhança caşarıkdıla, saklannıkdıla.
Nart sözleni dağıda bir ençiligi anonim bolğanlarıdı. Alanı birinçi bolup kimni aythanı belgili tüldü. Milletni birge baylıgıdıla. Kimni aythanı, kaçan aytılganı belgili bolgan, nart sözge uşagan sözle da bardıla, bılaga aruv söz, özek söz, teren maganalı söz derge bollukdu; alay a nart söz derge caramaydı.
Nart sözle bir tilni burungu bolumun, karakterin da künübüzge deri keltirgen küçlü şagatladıla. İgi es bölüp karagan, bu ençilikni kıynalmay ayırallıkdı:
Otov otdan toymaz, kelin hantdan toymaz.
Güttü üsüne kalaç.
Kurtnu başı telçe.
Mahtançak erinçekge oyunçak.
El avazı eliye.
Çemerni kolu agaçdan tüyme tüyer.
Üy aruvu topurak, adam aruvu opurak.
Konak kelse kut kelir, köp kelse cut kelir.
Gelev körse cer sorma, kelbet körse er sorma.
Ogarıda aytılınan sözleni burunuluğu, ençi sıvaphadan çıkhanlıkları, tilni eskiligi belgili bolup turadı. Bes eski nart sözleni süzüle süzüle özegi kalganı sebepli avuzdan çıkhanı bir da tınçdı em da muzıkalıdı. Bula alamat tukum caraştırılgan nazmu tizginleçadıla. Art közüvlede ortaga çıkgan nart sözlede bu ençilikni körgen kıyındı. Neçün desegiz, ala alkın süzülüp, bişip boşamagandıla:
Ayran içgen kutuldu, cugusun calagan tutuldu.
Akıl azdırmaz, bilim tozdurmaz.
Karaçayçada bolgan nart sözleni sanın bilgen kıyındı. Meni oyumuma köre, süzülgenin-süzülmegenin da sanasang, 5000’den tang kesekni artık bolur. Bu uçu kıyırı bolmagan bir tin baylıkdı. Ullu milletleni tillerinde da mundan artık nart söz bek bolmaz. Bu ol demeklikdi, bizni halkıbıznı tin baylıgını, filozofik baylıgını çegi cokdu.
Men bılayga algan nart sözleni tamırı üç cerden keledi: cılladan beri kesim cıyışdırganla, Semenli Şogayıp Efendi haribni manga bergen ençi defterinde cazılganla, “Karaçay-Malkar Sözlük” den saylanganla. Nart sözleni köp adamla cıyıp basmalatsala, artda barın bir cerge cıygan bir da tınç bollukdu. Birini esine tüşmegen birini esine tüşedi, birini közünden callagannı biri köredi. Bılaylık bıla halk adabiyatıbıznı, tilibizni, tinibizni kadav taşları bolgan nart sözleribiz ömürlükge kitap betlede keslerine orun tabarla.
Körgen körgenin eter,
Köçgen arbasın ceger.
Biz körgenibizni eteyik, bizden körgenle da körgenlerin eterle…
