X. METİNLER
[s. 10] Nartların Demircisi Debet hakkındaki metinler [destanlar], T.M. Haciyeva ile M.Ç. Curtubayev'in hazırlamış oldukları çalışmalardan alınmıştır. Aşağıda verilmiş olan metinlerin hangi çalışmadan alındığı; kim tarafından, hangi tarihte ve kimden derlenerek kaydedildiği ayrıntılı olarak metinlerin sonunda belirtilmiştir. T.M. Haciyeva ve M.Ç. Curtubayev ' 'in çalışmaları dikkatlice karşılaştırılarak incelenmiş ve metinler özellikle birebir sözlük anlamlarıyla Türkiye Türkçesine çevrilmeye çalışılmıştır. Metinlerin daha iyi anlaşılması amacıyla az da olsa yer yer parantez içerisinde verilen sözler tarafımızdan eklenmiştir. Parantez içerisinde verilen sözler, metinlerin orijinalinde yer almamaktadır. Uzunluğundan ötürü, çok yer kaplayacağını düşündüğümüzden, bu çalışmamızda metinlerin Karaçay-Malkar Türkçesindeki orijinalini vermedik.
1. Nartların Demircisi Debet'in Doğuşu
Çok eski zamanlarda, mağaralarda yaşarken
Taş yalak, ağaç elek varken
Gök tanrısı, yer tanrısını almış
Gök [tanrısı] gürlemiş, yer [tanrısı] hamile kalmış
Dokuz yıl dokuz gün gebe kalıp durmuş
Yer yarılıp sonra Debet doğmuş
Su tanrısı alıp onu yıkamış
Irmakları onun ağzına çevirmiş
Su tanrısı süt annesi olmuş
O büyütüp, akıl ile dolmuş
O Debet'in ateştenmiş yüreği
Çeliktenmiş vücudunun malzemesi
Eklemleri yay gibi uzarmış
Gerektiğinde onlar geriye toplanırmış
Her bir eklemi menteşe gibi açılırmış
İstemezse, geriye kapanırmış
Canı, kanı ateşten olmuş hazırlanıp
Eli değse, taş erirmiş, kızarıp
Ateş tanrısı ateşin dilini öğretmiş
Yer tanrısı taşların dilini vermiş
Su tanrısı yemeğini, suyunu göndermiş
Debet bir gün Nart dağlarına gitmiş
Taşlarla konuşarak orada kalmış
Onlarla istişare etmiş
Taşlar alıp o yurduna gitmiş
O taşları eliyle ezmiş
Her bir taşta ne olduğunu sezmiş
O taşları ekmek gibi yemiş
Çok [türlü] taşlarda nelerin olduğunu denemiş
Ateş tanrısı yardımcı olmuş Debet ' 'e
Çok [türlü] taşlardan ne isterse yapmaya
Demir ona hamur gibi olmuş
Nasıl isterse öyle bükmüş
[s. 11] Ateşin, suyun, yerin dilini bilmiş
O, Nart olup, demirciye girmiş
Her bir taşta ne olduğunu görmüş
O taşları buzlar gibi eritmiş
Zırhları, kalkanları yapmış
Ustalığı o usulüne göre düşünmüş
Dağ kayaları kebap gibi pişirmiş
O yapmış ilk önce deri körüğü
O çıkarmış yeryüzüne demiri
O başlamış yakmaya taşkömürü
Demirci atölyesini kurup Tırmı-Dağ yolunda
Demirleri sakız gibi uzatmış kolunda
O Debet'in ustalığını bilmişler
Yüzlerce Nart, siparişler vermişler
Tırmı-Dağ ' 'dan madenini indirmiş
Yay okları, zırhlar yapıp giydirmiş
Debet bu tarafta, demirleri uzatmış
Ustalığı her bir Nartı geçmiş
Her gün yüz kılıcı bitirmiş
Nart askerlere çok şeyleri yapmış
Kılıçları taşları sabun gibi kesmiş
Okları ise Elbruz dağını aşıp geçmiş
Zırhlarını kılıç kesmemiş
Yay okları da ona işlememiş
Debet burada, bu tarafında dağların
Çok silahlar yapıp vermiş
Dağların başından o tarafa uzanıp
Karadenize sokup sertleştirmiş
Ham demiri çelik yapıp vermiş
Nart askerlere çok oklar yapmış
Gencetaya [83] zırh yapıp vermiş
Ok atıp onu denemiş
Kılıçla ata vurup denemiş
O [kılıç] kesmemiş, ağzı kırılmış, körleşmiş
Okları Elbruz dağını aşıp geçmişler
Okları Karadenize düşmüşler
Nart askerlerin silah gücü büyümüş
Kılıçları kayaları kesmiş
Nart halkı çok yiğitlikler yapmış
Her gerekli şeyi Debet yapıp vermiş
Debet olmuş demirleri çıkaran
Demir işini öğrenmeye buyuran
2. Debet'in Yaratılışı
Gök tanrısı vermiş benim canımı
Çelikten yapmış her eklemimi, parçamı
Buyruğuna baş eğdiler tanrılar
Gelip-gelip onlar beni gördüler
Ateş tanrısı kucağına sıkmış
Ateşini alıp, yüreğime koymuş
Güneş tanrısı ışıklarını göndermiş
Işıkları her tarafıma değmiş
Ay tanrısı ışığını gönderip sararttı
Onun ışığı vücudumu aydınlattı
Su tanrısı kaynak sulardan içirdi
Her bir eklemim uzadı, gerildi
Debet'e baş eğiyoruz dediler taşlar
Baş eğiyoruz dediler gökte yıldızlar
Tanrı, senin kulunum, kendim de Nart oğluyum
Tanrı, sana yeminliyim, bir sana tapınırım
[s. 12] Su tanrısı sudan yapmış kanımı
Gök tanrısı vermiş benim canımı
Yer tanrısı yiyeceklerle doyduruyor
Apsatı ' 'dan [84] hayvanlar verip soyduruyor
Nartların hepsi yaratıldık kanından
Nartlara geçti her bir eklemin vücudundan
Baş eğiyorum, dal parçası gibi eğilip
Tanrı, diyorum her zaman da sevinip
3. Nartların Demircisi Debet'in Şarkısı
Emegenler Nartlar ile yarışıyorlardı
Büyük zarar-ziyan etmek için uğraşıyorlardı
Nart yiğitleri seferde olduklarında
Evlerde, yaşlılar, kadınlar kaldıklarında
Dağdan gelen taze suları kesiyorlardı
Nart yurtlarının dirliğini bozuyorlardı
Nart yiğitleri zalimliği kabul etmiyorlar
Böylelerini yok etmeden bırakmıyorlar
Yiğitlikte az olmayan dev Nartlar
Altlarında çelik gibi Nart atlar
Akıllarında ise, zulüm, çivi gibi olup
Bırakmıyor dinlenmeye yiğitleri
Zamansız hatıra düşürüp mezarları
Susuz, hayvansız, çocuksuz kalan Nartlar
Vücutlarını [var güçle] alçaklara doğru atarak
Vücutlarını esirgemeden kırılıyorlar yiğitlikte
Vadilerde ve sarp dağ başlarında
Yiğitliği onlara
Gerek değil idi dileyip almaya
Köyde köşe başlarında oturuyor yaşlılar
Taşı sıkıp suyunu çıkaran Nartlar
Aksakallar istişare ettiler birlikte
Emegenlerin kökünü nasıl kurutmaya
Sonunda bu karara geldiler
Atlara binip, Nart yiğitleri, yarın yola çıkın
Demir ustası Nart Debet'i bulun
Debet denen taşı vurup parçalıyor
Elbruz'dan denizlere atıyor
Öyle kılıç yaptırın Debet'e
Ağırlığı bizon kadar olan
Uzunluğu uzun olan dağ vadisinden
Genişliği ise geniş olup kızak yolundan
Tan ağarınca Nartlar çıktılar yola
Aldılar pek gerekli işi ele
Onlar gidiyorlar gece gündüz durmadan
Atın yorulmasına, açlığa bakmadan
Uzun, uzak yol gidip, yemek yemiyorlar
Yaşlıların söylediği Debet ' 'i ise bulamıyorlar
Bir gün gençler dolaşıp gidip
Elbruz ' 'un tam dibine gelip
Duruyorlar ırmak kenarında dinlenmeye
Karar veriyorlar orada kalmaya
Yolda yorulan, acıkan Nart atları
Bağlanıp, taze çimenlikte otluyorlar
Çok geceler uyumayan Nartlar
Yamçılarına sarılıp uyuyorlar
Sabah [olunca] yollarına gittiler
Arayıp gidip, bir mağaraya geldiler
O mağarada onlar Nart'ı gördüler
Gördüler de ona selam verdiler
[s. 13] Baktıklarında, bilekleri demirden
Dişleri ise taşı bile kemiren
On parmağı dökme demirden de sert çelikten
Yaratılmışlar bir muhteşem kudretten
Her parmağının kenarı sapsarı
Onlar ise Debet'in bronz tırnakları
Demir bileklerde olmuş Nart kuvveti
Kolay ona kor parçalarını eline almak
Elleri dayanıyor kor demire
Vardır gücü kor demirleri bükmeye
Titretiyor yeri aceleyle yürüse
Yumruğuyla ise o demire vursa
Kıvılcımlar yıldızlar gibi uçuyorlar
Sesinden emegenler kaçıyorlar
Nart demirci gürletiyor körüğü
İşleyip-işleyip veriyor demir eşyayı
Demircinin var dev gibi iri vücudu
Göğsü kaya gibi onun
Filde bile görmezsin sen öyle vücudu
Boynu meşe kütüğü gibi yuvarlak
Çalışırken ise oluyor çok çevik
Ateşe koyup, demiri kızdırıp
Kor demiri eline alıp
Ağır yumruğu ile vuruyor
Keskin kılıç yılan gibi uzuyor
Uzanıp, onu denize sokuyor
Soğuyan kılıç sertleşiyor öyle
Hazır işi denemeye şimdi
Demirci, Nartlardan biraz geri durup
Denedi, dağın dik başını vurup
Onun başı anında parçalandı
Kocaman dağ ikiye yarıldı
Bu kılıç olsun Nartlara hediye
Eliya [85] [şimşek] olsun emegen [86] kötülere
Deyip, demirci, silahı konuklara uzattı
Nartların ellerini tutup sertçe
Demirci Debet ' 'in yaptığı kılıç elimizde
Şimdi düşman duramaz yolumuzda
Ömrün uzun olsun deyip Nartlar
Atlarına binip yola çıktılar
Debet denen, demirciler atası
Bu dağlarda olmuş onun kalesi
O Nartlara demirleri pişirmiş
Demirlerden zırh yapıp giydirmiş
Ustalığıyla kendisini Nartlara sevdirmiş
Nart askerlerine oklar yapmış
Yaptığı oklar taştan, dağdan geçmiş
Yeryüzünde Debet gibisi büyümemiş
Kalkanlarını kılıç kesmemiş
Kılıçları, dağa vursan, yarmış
İlk önce ata nalları Debet koymuş
Ondan halka töre olup kalmış
Nallamış Nart askerlerin atlarını
Sevindirmiş gençleri, ihtiyarları
Demiri o taştan ayırmış
Nart dünyasına demiri o vermiş
Halk da görüp, her şeyi ondan öğrenmiş
4. Devet-Batır'ın Doğuşu
Dünyalara çıkmamış güzel Akbiyçe gibi
Bir günlerde, bir yıllarda,
[s. 14] Çamaşır yıkamak için çıkmış da
Dizinin çıplaklığı göğe açılmış da
Gökten bakıp melekler görmüşlerdi
Bunlar buna çok arzu duyup ölmüşlerdi
İkisi de iki gök güvercin olup gelmişlerdi
İkisi de iki dizine konmuşlardı
Civcivcikler-civcivcikler deyip de seviyordu
Oy orira, güzel Akbiyçe melekten gebe kaldı
Bu da doğurmuş şimdi, oğlan doğurdu
Adına koydular Melek oğlu Devet-Batır
Yerde yürüse, hiçbir canavar [mahlukat] yetişemiyordu ona
Gökte uçsa, hiçbir kanatlı yetişemiyordu ona
Oy orira, Melek oğlu Devet-Batır
5. Debet Gökte Demircilik Yapıyor
Yıldızlar, güz sonunda, Kasım ve Aralık aylarında, çokça kayarlar. Onlar [aslında] Nartların demircisi pehlivan Debet'in demir döverken çıkardığı kıvılcımlardır. Gökte eskiden yıldızların olmadığı zamanlar olmuş. O zamanların, devirlerin geceleri çok karanlık oluyormuş. Böyle karanlık gecelere "zifiri karanlık geceler " denirmiş. O devirlerde Nart oğulları yeryüzünde aslanlarla, kaplanlarla, dev yaratıklarla, orman devleriyle, cinlerle savaşıp geziyorlarmış. Ağaçları sökerek, kayaları devirerek, taşları kaldırarak güçlerini sınarlarmış.
Nartların içinde, pehlivanlığı meşhur, Debet adında bir Nart varmış. O her şeyin dilini biliyormuş. Anlatılanlara göre, Debet, Nartlar ile istişare edip, Karmur Dağlarına gitmiş. O burada taşların her türlüsünü alıp, eliyle sıkıp denerken, bir siyah, ağır ve parlak taşı sıktığında, ondan demir damlaları akmış. Debet'e, güneş tanrısı, demir madenini hamur gibi yumuşatmış.
Debet, geri dönüp, Nart yurdunda, Nartlara olan biteni anlatıp, onlara o demir madenini taşıtmış, toplatmış. Sonra, yere kuyu kazıp, eliyle o taşları sıkıp, ona [kuyuya] akıtıp, [kuyunun içinde demir madeninden] bir yüksek tepe yapmış. İkinci dolaşıp [sonra] demiri dövmek için bir tokmak yapmış. O tokmağı çekiç olmuş. İki yılanın birbirleriyle didiştiğini görüp bundan esinlenerek demiri tutmak için maşa [demirci maşası] yapmış. Bizon derisinden körük yapıp, üfleyip, kömür ateşi yakıp, taşları ateşte eritmiş. Taşları ateşte eritip, demiri ayırdıktan sonra, Nartlara kılıçlar, oklar, savaş baltaları, [bir] günde yüz tane kılıç yapmış. Onları, dağdan çıkan bir kızıl kaynak suyu ile sertleştirmiş. O kaynak suyuna "Bora Şavdan " demişler. Debet demirleri döverken, onun [demirden sıçrayan] kıvılcımları gökte yapışıp yıldızlar olmuşlar. Karanlık geceler de artık aydınlığa dönmüşler.
Debet, yeryüzünde, Nartların demir işlerini bitirip, Nartlar [Debet'e yapacak bir] iş bulamayınca, "Ben işsiz-güçsüz yeryüzünde duramam" deyip, kanatlı bir araba yaparak gökyüzüne gitmiş derler. O orada, güneş ve gök adamlarına demirci olup, bugün de orada yaşıyor, sağmış, derler. İşte, yeryüzünde olduğu gibi, gökyüzünde de demir dövüyor. O demir dövdüğü zaman kıvılcımlar gelip yeryüzüne düşüyorlar. Onlara biz "yıldız kayması " diyoruz. Debet sağdır, gökte demircilik yapıyor.
[s. 15] Notlar
1. Nartların Demircisi Debet'in Doğuşu başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 68-70; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 5-7. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Yukarı Çegem'de, Camilat Gegrayeva'dan [D.1883] derlenip kaydedilmiştir.
2. Debet ' 'in Yaratılışı başlıklı metin; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 7-9. Bu metnin, kim tarafından, hangi yıl, kimden derlenip kaydedildiği belirtilmemiştir.
3. Nartların Demircisi Debet ' 'in Şarkısı başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 142-144; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 9-13. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1965 yılında, Hamzat Bittirov ' 'dan derlenip kaydedilmiştir.
4. Devet-Batır'ın Doğuşu başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s.70-71. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Yukarı Çegem'de, Mussa Etteyev'den derlenip kaydedilmiştir.
5. Debet Gökte Demircilik Yapıyor başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 298-299; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 13-14. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Mahsut Şahmurzayev ' 'den [D.1887] derlenip kaydedilmiştir.
DİPNOTLAR
[1] Adiloğlu, A., 1997, s. 581-582; Adiloğlu, A., 1998, s. 18.
[2] Mijayev, M.İ., 1988, s. 5.
[3] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 241.
[4] Haciyeva, T.M., 1994, s. 14.
[5] Batırhan, B., 1986, . 22-26.
[6] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 195-196.
[7] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 130-131.
[8] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 65-66.
[9] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 65-66.
[10] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 158-159.
[11] Grımal, P., 1997, s. 247-248-819.
[12] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 159.
[13] Tekin, T., 1987, s. 3.
[14] Habiçlanı, M., 1975, s. 220; Habiçev, M., 1998, s. 34.
[15] Miziyev, İ.M., 1991, s. 161.
[16] Mızıulu, İ., 1993, s. 28.
[17] Durmuş, İ., 1993, s. 51; Tavkul, U., 1997, s. 1902.
[18] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 64; Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 157,
[19] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67; Aydemir, A., 1996, s. 151-185.
[20] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[21] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[22] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[23] İnan, A., 1995, s. 121-123-133-141.
[24] Kuzgun, Ş., 1993, s. 131-166.
[25] Kuzgun, Ş., 1993, s. XXII-166.
[26] Koestler, A., 1993, s. 70.
[27] Kuzgun, Ş., 1993, s. 180.
[28] Kuzgun, Ş., 1993, s. 192-193.
[29] Kuzgun, Ş., 1993, s. 219.
[30] Kuzgun, Ş., 1993, s. 275.
[31] Kuzgun, Ş., 1993, s. 225.
[32] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 227,
[33] Tavkul, U., 1997, s. 1907.
[34] Kagıylanı, N., 1993, s. 17.
[35] Kuzgun, Ş., 1993, s. 102.
[36] Kuzgun, Ş., 1993, s. 305.
[37] Kuzgun, Ş., 1993, s. 306-307; Tavkul, U., 1997, s. 1908.
[38] Kuzgun, Ş., 1993, s. 158.
[39] Kuzgun, Ş., 1993, s. 167-168.
[40] Mikail-Baştu, 1991, s. XVII.
[41] Kurat, A.N., 1993, s. 130.
[42] Kurat, A.N., 1993, s. 12; Mikail-Baştu., 1991, s. XXXV.
[43] Tavkul, U., 1997, s. 1902; Miziyev, İ.M., 1994, s. 31.
[44] İnan, A., 1995, s. 29-52.
[45] Kafesoğlu, İ., 1993, s. 57.
[46] Grousset, Rene., 1993, s. 85.
[47] Türkkan, R.O., 1998, s. 14.
[48] İnan, A., 1992, s. 44-45.
[49] Tuna, O.N., 1990. S. 1-57.
[50] İnan, A., 1992, s. 46-50-57-58-63-219-228.
[51] İnan, A., 1995, s. 46.
[52] Bayramuklanı, U., 1982, s. 254; Bayramukov, U., 1993, s. 63-64; Bayramukov, U., 1998, s. 38.
[53] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 66-67.
[54] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 232-233-427.
[55] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 232-236-255
[56] Tümer, G., Küçük, A. 1993, s. 265-266.
[57] Günaltay, M.Ş., 1987, s. 294.
[58] Tekin, T., 1987, s. 1-2; Tavkul, U., 1996, s. 31; Erel, Ş., 1961, s. 30; Kırzıoğlu, M.F., 1992, s. 219.
[59] Kurat, A.N., 1972, s. 35-36.
[60] Kurat, A.N., 1972, s. 59.
[61] Kurat, A.N., 1972, s. 105.
[62] İbn Batuta, 1986, s. 121.
[63] "Sartak " ile "Shurtuk " sözleri arasındaki şekil benzerliği dikkat çekicidir.
[64] Kurat, A.N., 1993, s. 86.
[65] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176.
[66] Tavkul, U., 1996, s. 31.
[67] Curtubayev, M.Ç., 1991, s.179; Curtubayev, M.Ç., 1994, s.137.
[68] Miziyev, İ.M., 1976, r. 12, 18, 30, 31; Miziyev, İ.M., 1991, r. 48, 50.
[69] Bittirlanı, T., 1993, s. 25-27.
[70] Kagıylanı, N., 1993, s. 16-17.
[71] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176-179; Curtubayev, M.Ç., 1994, s. 137- 138.
[72] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805; Şamanov, İ.M., 1995. s.194; Mingitav, 1994, s. 3.
[73] Haciyeva, T.M., 1988, s. 13-14- 202; Heciyeva, T.M., 1997, s. 188; Haciyeva, T.M., 1998, s. 20.
[74] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176.
[75] Tavkul, U., 1990, s. 59.
[76] Haciyeva, T.M., 1988, s. 203.
[77] Tavkul, U., 1996, s. 31.
[78] İnan, A., 1995, s. 179; Safran, M., 1993, s. 77.
[79] Tavkul, U., 1996, s. 32.
[80] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 243.
[81] Haciyeva, T.M., 1994, s. 15.
[82] Tavmırzalanı D., 1992, s. 5.
[83] Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan olağanüstü özelliklere sahip bir tür cins atın adı.
[84] Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, av hayvanlarının koruyucusu ve avcılık tanrısı.
[85] Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, şimşek tanrısı.
[86] Nartların düşmanı olan dev yaratıklar.
KAYNAKLAR
Aciyev, Murat., Mı İz Roda Polovetskogo, Moskova, 1992
Adiloğlu, Adilhan., Karaçay-Malkar Türklerinde Nart Destanları, Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, Mayıs-Haziran, Sayı: 15, Ankara, 1997.
Adiloğlu, Adilhan., Karaçay-Malkar Nart Destanları, Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 14, Eskişehir, 1998.
Aydemir, Abdullah., İslami Kaynaklara Göre Peygamberler, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
Batırhan, Beksultan., Şavey ' 'in Çocukluğu, Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 62, İstanbul, 1986.
Batuta, İbn., İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, Hazırlayan: İsmet
Parmaksızoğlu, MEB Yayınları, İstanbul, 1986.
Bayramuklanı Ahmat., Alanlanı Tillerini Üsünden İstoriyalı Dokumentle, Şorka, Çerkessk, 1982.
Bayramukov, Umar., K Etimologii Slova Nart, Problemı İstoriçeskoy Leksiki Karaçayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazıkov, Çerkessk, 1993.
Bayramuklanı Umar., Karaçay Folklorda Shurtuknu Tuvdukları, Şorka, Çerkessk, 1982.
Bayramukov, Umar., Karaçay Folklorunda Nart Shurtuk ' 'un Torunları, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Kırım Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1998.
Bicilanı Hanafiy., Karaçaylıla Kayda Caşagandıla, İzlem, Çerkessk, 1978.
Bittirlanı Tamara., Burungulu Nazmuçu, Mingitav Dergisi, Sayı: 2, Nalçik, 1993
Bursalı, M. Necati., Peygamberler Tarihi, Hazret-i Davud Aleyhisselam, Ölçü Yayınları, İstanbul, 1991.
Curtubaylanı M.Ç., Nart Cırla bla Tavruhla, Nalçik, 1992
Curtubayev, M.Ç., Drevnie Verovaniya Balkartsev i Karaçayevtsev, Nalçik, 1991.
Curtubayev, M.Ç., Duhovnaya Kultura Karaçayevo-Balkarskogo Naroda, Nalçik, 1994.
Durmuş, İlhami., İskitler [Sakalar], Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.
[s. 16] Erel, Şerafettin., Dağıstan ve Dağıstanlılar, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1961.
Grabovskiy, N.F., Svadba B Gorskih Obşçestvah Kabardinskogo Okruga, SSKG. II, Tiflis, 1869.
Grabovskiy, N.F., Kabardin Vilayetinde Yaşayan Dağlıların Düğünü, [Çeviren: Doç. Dr. Tatyana Hapçayeva-Adilhan Appa], Kırım Dergisi, sayı: 10, Ankara, 1995.
Grousset, Rene., Bozkır İmparatorluğu, [Çeviren: Reşat Uzmen], Ötüken Yayınları, İstanbul, 1993.
Gumilev, L.N., Hunnu, Sredinnaya Aziya v Drevnie Vremena, Akademiya Nauk SSSR, İnstitut Vostokovedeniya İzdateltstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskova, 1960.
Günaltay, M.Ş., En Eski Çağlardan İskender ' 'in Asya Seferine Kadar İran Tarihi, I. Cilt, TTK Yayınları, Ankara, 1987.
Habiçlanı Magomet., Karaçay Nart Eposnu Nartlarını Üsünden, Zamannı Avazı, Çerkessk, 1975.
Habiçev, Magomet., Karaçay Nart Destanlarındaki Kahramanlar, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Kırım Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1998.
Haciyeva, T.M., Malkarlıla bla Karaçaylılanı Burungu Folklor Çıgarmaçılıkları, Malkarlıla bla Karaçaylılanı Halk Poeziya Çıgarmaçılıkları, Nalçik, 1988.
Haciyeva, T.M., Karaçay-Malkarlıların Eski Folklor Ürünleri [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 12-13, Eskişehir, 1997-98.
Haciyeva, T.M., Karaçay-Malkar Türklerinin Eski Folklor Ürünleri, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Bilig Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1997.
Haciyeva, T.M., Nartskiy Epos Balkartsev i Karaçayevtsev; Nartla, Malkar-Karaçay Nart Epos; Nartı, Geroiçeskiy Epos Balkartsev i Karaçayevtsev, İzdatelskaya Firma, Vostoçnaya Literatura, Moskova, 1994.
İnan, Abdülkadir., Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara, 1995.
İnan, Afet., Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti, TTK Yayınları, Ankara, 1992.
Kafesoğlu, İbrahim., Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1993.
Kagıylanı Nazifa., Tram Han, Mingitav Dergisi, Sayı: 6, Nalçik, 1993.
Kırzıoğlu, M.Fahrettin., Kıpçaklar, TTK Yayınları, Ankara, 1992.
Koestler, Arthur., On üçüncü Kabile, Hazar İmparatorluğu ve Mirası, [Çeviren: Belkıs Çorakçı], Say yayınları, İstanbul, 1993.
Kurat, A. Nimet., Rusya Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1993
Kurat, A. Nimet., IV-XVIII. Yüzyılda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK Yayınları, Ankara, 1972.
Kuzgun, Şaban., Hazar ve Karay Türkleri, Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Ankara, 1993.
Laypanov, K., Miziyev, İ.M., O Proishojdennıy Türkskih Narodov, Çerkessk, 1993.
Laypanlanı Seyit., Gürge Kün, Çerkessk, 1991.
Malkonduyev, H.H., Mifologiya Karaçayevtsı i Balkartsev, Folklor Narodov Karaçayevo-Çerkessi Janr i Obraz, Çerkessk, 1988.
Malkonduyev, H.H., Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaçayevtsev, Nalçik, 1990.
Mızıulu, İsmail., Merkezi Gafkazın Etnik Köklerine Doğru, [Çevirenler: Prof. Dr. Süleyman Eliyarlı, Doç. Dr. Mehman Abdullah], Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993.
[s. 17] Mijayev, M.İ., Bogoborçeskie Mifı Adıgov, Folklor Narodov Karaçayevo-Çerkessi Janr i Obraz, Çerkessk, 1988.
Mikail-Baştu, Mikail-Baştu İbn Şams Tebir, Şan Kızı Destanı, [Giriş yazısı: Ferhat A.H. Nurutdinov; Kadim Destanın Mukadderatı ve Çağrısı; Çeviren: Avidan Aydın], Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Mingitav Dergisi., Sayı: 5, Nalçik, 1994.
Miziyev, İ.M., Turistskimi Tropami v Glub Vekov, Nalçik, 1976.
Miziyev, İ.M., Oçerki İstorii i Kulturı Balkarii i Karaçaya XIII-XVIII BB, Nalçik, 1991
Miziyev, İ.M., İstoriya Karaçayevo-Balkarskogo Naroda s Drevneyşih Vremen Do Prisoedineniya k Rossii, Nalçik, 1994.
Ögel, Bahaeddin., Türk Mitolojisi, Cilt I, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1971
Ögel, Bahaeddin., Türk Mitolojisi, Cilt II, TTK Yayınları, Ankara, 1995.
Ögel, Bahaeddin., İslamiyet ' 'ten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1991.
Özbay, Y. Özdemir., Mitoloji ve Nartlar, Kafdağı Yayınları, Ankara, 1990.
Grımal, Pıerre., Mitoloji Sözlüğü, Önsöz: Charles Pıcard, [Çeviren: Sevgi Tamgüç, Redaksiyon: Cenap Karakaya], Sosyal Yayınları, İstanbul, 1997.
Rusça-Türkçe Sözlük., Hazırlayanlar: E.M.E. Mustafayev, V.G. Şçerbinin, Sovetskaya Entsiklopediya İzdatelstvo, Moskova, 1972 [Türkçe çevirisi: Sosyal Yayınları, İstanbul].
Sabançılanı H., Malkondulanı H., Malkar bla Karaçayda Töre, Mingitav, Sayı: 6, Nalçik, 1993.
Sabançı, H., Malkondu, H., Karaçay-Malkar Türklerinde Töre Müessesesi, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Bilig Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1997.
Safran, Mustafa., Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lügatlara Göre Kuman/Kıpçaklar ' 'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.
Süyünçev, H.İ., Tenişev, E.R., Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskova, 1989.
Şamanov, İ.M., Kafkasyalı Karaçay-Malkar Türklerinin Halk Takviminde Yeni Yıl Nevruz, Tür Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni [Sempozyumu] Bildirileri, Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Sadık Tural, AKM Yayınları, Ankara, 1995.
Tavkul, Ufuk., Karaçay-Malkar Türklerinde Eski İnançlar, Türk Kültürü, Sayı: 325, Ankara, 1990.
Tavkul, Ufuk., Tarihi ve Etnik Yapısıyla Kafkasya, Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, II. cilt, Sayı : 16, Ankara, 1997.
Tavkul, Ufuk., Kafkasya ' 'da Dini Yapı, Kırım Dergisi, Sayı: 17, Ankara, 1996.
Tavmırzalanı Dalhat, Eliya, Mingitav, Sayı: 5, Nalçik, 1992.
Tekin, Talat., Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK Yayınları, Ankara, 1987.
Tuna, O. Nedim., Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, TDK Yayınları, Ankara, 1990.
Tümer, Günay., Küçük, Abrurrahman., Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 1993.
Türkçe Sözlük., Hazırlayanlar: Prof. Dr. Hasan Eren, Prof. Dr. Talat Tekin, Doç. Dr. Nevzat Gözaydın, Doç. Dr. İsmail Parlatır, Doç. Dr. Hamza Zülfikar, I-II Cilt, TDK Yayınları, Ankara, 1988.
Türkkan, R. Oğuz., Sümerler Türk müydü? Orkun Dergisi, Sayı: 1, İstanbul, 1998.
________________________________
Adilhan Adiloğlu, "Metinler", Birleşik Kafkasya
Dergisi, Sayı: 20, Eskişehir, 1999, s. 10-17
________________________________
Yazarla İrtibat :
________________________________
