Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Debet'in özel bir yeri vardır. Debet'in sahip olduğu mitolojik özellikler ve olağanüstü yetenekler, onu diğer Nart kahramanlarından farklı kılar. Bu yüzden olmalıdır ki, Karaçay-Malkar Nart kahramanları ilk önce Debet'le başlar. Debet, Karaçay-Malkar Nart destanlarına göre, gök tanrısı ile yer tanrısının oğludur. Tanrılar ilk olarak Debet'i yaratmışlardır ve diğer Nartlar Debet'ten türemişlerdir. Tanrıların oğlu olan Debet'in kalbi ve kanı ateşten yaratılmıştır. Debet sadece ilk Nart değil, aynı zamanda Nartların hem ilk demircisi, hem de ilk öğretmenidir.

I. Nartların Demircisi Debet

[s. 20] Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Debet'in özel bir yeri vardır. Debet'in sahip olduğu mitolojik özellikler ve olağanüstü yetenekler, onu diğer Nart kahramanlarından farklı kılar. Bu yüzden olmalıdır ki, Karaçay-Malkar Nart kahramanları ilk önce Debet'le başlar. Debet, Karaçay-Malkar Nart destanlarına göre, gök tanrısı ile yer tanrısının oğludur. Tanrılar ilk olarak Debet'i yaratmışlardır ve diğer Nartlar Debet'ten türemişlerdir. Tanrıların oğlu olan Debet'in kalbi ve kanı ateşten yaratılmıştır. Debet sadece ilk Nart değil, aynı zamanda Nartların hem ilk demircisi, hem de ilk öğretmenidir.

Tanrılar, Debet'i Elbruz dağının eteklerinde yaratmışlardır. Debet, demir madenini ve demirden çelik yapmasını orada öğrenmiştir. Debet, demirin ve diğer madenlerin dilini bilmekte, onları kendi çıplak elleriyle döverek kolayca işleyebilmektedir. Ayrıca kuşlarla ve diğer yabani hayvanlarla konuşabilme yeteneğine sahiptir. Kılıç, balta, mızrak, ok gibi silahları, silah işlemeyen zırhları ve at nalını ilk defa Debet yapmıştır. Eğer, Debet'in yaptığı silahlar olmasaydı Nartlar düşmanlarına karşı zaferler kazanamayacaklar ve atlarına Debet'in yaptığı nalları çakmasaydılar uzun seferlere çıkamayacaklardı. Debet'in yaptığı silahlar meteor [göktaşı] alaşımlıdır. Bu yüzden Nartların kılıçları çok sağlamdır ve vurdukları yeri kağıt gibi kesmektedirler.

Nartların demircisi Debet'in 19 oğlu olmuştur. Bunlardan en büyüğünün adı Nart Alavgan, en küçüğünün adı ise Nart Sösümek'tir. Debet'in diğer oğullarından bilinenleri; Toturbiy, Tsehni [Çehni] ve Gu'dur. Debet'in bunların dışındaki oğullarının adları unutulmuştur. Debet'in oğulları içinde en meşhur olanı ve destanlarda en çok anlatılanı Nart Alavgan'dır.

Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Debet 'in ölmediği, gökte, tanrıların katında hala yaşadığı ve orada demircilik yaptığı anlatılır. Bir efsaneye göre, Nart ülkesinde yapılacak bir iş kalmadığından, Debet kendisine demirden kanatlı bir araba yaparak göklere göçer ve orada demircilik sanatına devam eder. Karaçay-Malkar halkının bununla ilgili şöyle bir inanışı vardır: "Yıldızlar, Debet'in örsünden sıçrayan kıvılcımlardan oluşmuştur. Geceleyin gökte bir yıldızın kaydığını görürseniz bilin ki, bu kayan yıldızlar Debet'in gökteki atölyesinde demir döverken çıkardığı kıvılcımlardır." Yani, Debet ölmemiştir. Göklerde, tanrıların katında yaşamakta ve demircilik sanatına devam etmektedir [1].

II. Kafkasya Nart Destanlarında Tanrı-Demirciler

[s. 21] Adıge Nart destanlarının tanrı-demircisi "Tlepş "tir. Öte yandan, M.İ. Mijayev'e göre, Adıge Nart destanlarında, "Dabeç-Tlepş-Hudim" şeklinde üç kuşak demirci vardır [2]. Adıge [Kabardey] Nart destanlarında, Dabeç sıradan bir demircidir ve Tlepş'in ustasıdır. Dabeç, yanına çırak olarak aldığı Tlepş'in, kendisinden daha yetenekli ve daha usta bir demirci olacağını anlayınca, demircilik sanatını bırakır ve bu işi Tlepş'e devreder. Bundan sonra da Tlepş, Nartların demircisi olur [3].

Adıge Nart destanlarında, Dabeç ve Hudim'in adları pek fazla geçmez. Tanrı-demirci olduğu için, daha çok Tlepş'ten bahsedilir. Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki tanrı-demirci "Debet "in, Adıge Nart destanlarına sıradan demirci ustası "Dabeç" şeklinde geçtiği anlaşılıyor. T.M. Haciyeva, "Debet-Alavgan-Şavay " şeklindeki motifin sadece Karaçay-Malkar Nart destanlarında olduğunu ileri sürmektedir [4]. Ancak, Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki, "Debet-Alavgan-Şavay" şeklindeki üç nesil motifinin, Adıge Nart destanlarında, "Dabeç-Kanja-Şavey " şeklinde [5] olduğu görülmektedir. Fakat bu motifin Karaçay-Malkar Nart destanlarından Adıge Nart destanlarına geçtiğini söyleyebiliriz. Çünkü, Dabeç-Kanja-Şavay üçlüsü, Adıge Nart destanlarında oldukça belirsiz bir şekilde anlatılır.

Adıge [Kabardey] Nart destanlarında, Tlepş'in demirci oluşu ve ellerinin kızgın demire karşı dayanıklılığı kısaca şöyle anlatılır: "Tlepş henüz demirci değildi. Tlepş ile Thagalec komşu idiler. Thagalec ve karısı açlık çekiyordu. Thagalec, karısını biraz yiyecek istemesi için Tlepş'e gönderir. Tlepş, Thagalec'in karısına, ancak kendisiyle yattığı takdirde yiyecek verebileceğini söyler. Thagalec'in karısı, Tlepş'in bu isteğine sinirlenerek evine döner ama kocasına olan biteni anlatmaz. Kocasına, Tlepş'in de yiyeceği olmadığını ve bu yüzden eli boş döndüğünü söyler. Fakat, Thagalec ısrarla karısını üç kere yiyecek istemesi için Tlepş'e gönderir. Tlepş de her seferinde Thagalec'in karısına aynı şeyi teklif eder. Thagalec dördüncü kez karısına Tlepş'e yiyecek istemesi için gitmesini ısrar edince, karısı ona olan biteni anlatır. Thagalec de karısına, madem Tlepş bu kadar yüzsüzse, biz de açlıktan kurtulacaksak, ben müsaade ediyorum git der. Kadın, Tlepş'e gitmemek için direnirse de, Thagalec onu zorla Tlepş'e gönderir. Thagalec'in karısının geldiğini gören Tlepş, ona kendisiyle yatmaya razı olup olmadığını sorar. Kadın da başka çarelerinin kalmadığı için buna razı olduğunu söyler. Thagalec'in karısı korkudan titremektedir. Tlepş, kadına niçin korktuğunu ve titrediğini sorar. Kadın da iffetini ve namusunu açlık yüzünden kirleteceği için utanç içinde olduğunu söyler. Tlepş, kadına kendisini denemek için böyle bir istekte bulunduğunu ve ona böyle bir şey yapmayacağını söyler ve kadına yiyecek verir. Yiyecekleri alan Thagalec'in karısı da, tanrılara yalvararak şöyle dua eder: "Ey ulular, bu yiyeceği [s. 22] bize verenin vücudunun on iki parçasını ateş etkilemesin" der. Ertesi gün, Tlepş ateş yakarken ellerinin yanmadığını görür. Tlepş, ateşten etkilenmediğini anlayarak o gün demirciliğe başlar. [6] "

Abazin Nart destanlarında ise durum başka türlüdür: "Demirci Tlepş'in ateşten aldığı kızgın demirler ellerini yakmaktadır. Tlepş'in aklına, kızgın demirleri tutacak bir alet yapmak gelmemiştir. Seteney-Guaşe [Satanay-Biyçe], yerde boyunlarını birbirine dolamış iki yılan görür ve Tlepş'in bundan esinlenerek bir demirci maşası yapabileceğini düşünür. Satanay-Guaşe yılanları Tlepş ' 'e götürür. Tlepş de, maşa şeklinde birbirlerine dolanmış yılanlardan esinlenerek kendisine bir demirci maşası yapar [7]. "

Anlaşılacağı üzere, Adıge ve Abazin Nart destanlarında, Tlepş ' 'in demircilik sanatına başlamasının ve ellerinin ateşten etkilenmeyişinin sebepleri mitolojik vasıflardan oldukça uzaktır. Halbuki, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan Debet ' 'in yaratılışı, demircilik sanatı, ellerinin ateşten etkilenmemesi, tamamıyla mitolojiktir. Debet, gök tanrısı ile yer tanrısının birleşmesinden doğmuş, su tanrısı tarafından büyütülmüştür. Debet ' 'in vücudu çelikten, kanı ateştendir. Bu yüzden Debet ' 'in elleri hiçbir şekilde ateşten etkilenmez; kızgın demiri çıplak elleriyle hamur gibi yoğurarak istediği şekle sokabilir.

Abhaz Nart destanlarının tanrı-demircisi "Şaşpa "dır. Ancak, Abhaz Nart destanlarında Şaşpa'dan ziyade, Nartların demircisi "Aynarıj " anlatılır. Aslında, Aynarıj bir tanrı-demirciden ziyade, basit bir demirci ustasıdır. M. Curtubayev, Abhaz Nart destanlarındaki demirci Aynarıj ile Karaçay-Malkarlıların eski güneş tanrısı "Kaynar-Teyri " arasında bir bağlantı olduğunu söylemekte, Kaynar-Teyri ' 'nin, Abhaz Nart destanlarına Aynarıj olarak geçtiğini ileri sürmektedir. M. Curtubayev ' 'e göre, Abhaz ve Adıge Nart destanlarındaki "Tlepş " ve "Şaşpa " adlı tanrı-demircilerin adlarının kökü İskit ve eski İran kültürüne dayanmaktadır [8].

Oset Nart destanlarının tanrı-demircileri "Safa" ve "Kurdalagon"dur. G. Şanayev'e göre Kurdalagon'un konumu, Safa'ya göre ikinci plandadır ve esas tanrı-demirci Safa ' 'dır. V.İ. Abayev, Osetlerin Nart destanlarındaki tanrı-demirci Safa ile Hıristiyan azizlerinden "Savva " arasındaki ad benzerliğine dikkat çekmekte ve tanrı-demirci Safa ' 'nın, Hıristiyan azizlerinden Savva ' 'nın adından kaynaklanabileceğini ileri sürmektedir. V.İ. Abayev, Oset Nart destanlarındaki diğer tanrı-demirci Kurdalagon ' 'u etimolojik olarak şöyle açıklamaktadır: Kurdalagon<Kurd-ala-varg-on, yani: Kurd [Osetçe: demirci]-ala [Alan]-varg [eski Osetçe: kurt]-on [Osetçe: oğlu, oğul, soy bildiren ek]. Bu etimolojik açıklamadan da, "Alanların kurt soyundan olan demircisi " şeklinde bir anlam çıkmaktadır [9].

V.İ. Abayev, Kurdalagon ' 'un, eski Roma mitolojisinde [s. 23] geçen tanrı-demirci "Vulkan/Volkan" ile bir bağlantısının olabileceğini söylemekte, vulkan sözünü de, vulk [Latince: kurt]-an [soy bildiren ek] şeklinde açıklamakta ve eski Roma mitolojisinde geçen, tanrı-demirci "vulk-an " sözü ile Osetçe "varg-on " sözü arasındaki benzerliğe dikkat çekmektedir. M. Curtubayev ise, V.İ. Abayev'in bu görüşüne karşı çıkarak; Latince ' 'de "kurt " sözünün "vulk " değil "lupus " olduğunu, bugünkü Osetçe ' 'de ise "kurt " sözünün "birag " olduğunu ve bunun da Türk-Moğol "barag" [köpek] sözünden geldiğini söylemektedir. Yani, M. Curtubayev, Latince "vulk " ile V.İ. Abayev ' 'in eski Osetçe dediği "varg " [kurt] sözü arasında bir bağlantı olmadığını söylüyor [10]. Aslında, eski Roma mitolojisindeki "Vulkanus " hakkında fazla bir bilgi yoktur ve kendisine has bir efsanesi bulunmamaktadır. Vulkanus, genellikle, eski Yunan mitolojisinin, Zeus ve Hera ' 'dan doğmuş olan, ateş-tanrısı ve aynı zamanda demir ve diğer madenlerin tanrısı Hephaistos ' 'la özleştirilmektedir [11].

M. Curtubayev, Osetlerin Nart destanlarındaki tanrı-demirci Kurdalagon'un, Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki Debet 'in en büyük oğlu "Alavgan "dan kaynaklandığını, Kurdalagon sözünün de, Karaçay-Malkar Türkçesiyle, "Kurd [kurt] Alavgan" şeklinde açıklanabileceğini söylemektedir [12]. Karaçay-Malkar Türkçesinde "alavgan " sözü "dev gibi, iri-yarı ve genç ayı " anlamlarına gelmektedir ki, herhalde M. Curtubayev bu sözü "Al-avgan<Al [ilk]-oglan [oğlan, oğul] " şeklinde açıklamaktadır. Karaçay-Malkar Türkçesinde "av- " fiili, "devrilmek, aşmak " anlamına gelir ki, M. Curtubayev herhalde "avgan" [devrilen, aşan] sözünü "gelen " şeklinde düşünmektedir. Bu durumda, Alavgan<Al-avgan sözünden "ilk gelen, ilk doğan, ilk oğlan, ilk oğul " şeklinde bir anlam çıkarılabilir. M. Curtubayev ' 'in analizine göre ortaya "Kurt soyundan gelen ilk oğlan " gibi bir anlam çıkmaktadır.

Ancak, burada önemli bir hususu belirtmek gerekir ki, "kurt " sözünün eski Türkçe 'de ve genel olarak bugünkü Türk lehçelerindeki adı "börü/böri " [Karaçay-Malkar Türkçesinde: börü] şeklindedir. Kaşgarlı Mahmut, "Oğuzca " olarak kaydettiği "kurt " sözünün, sadece Oğuz Türklerinde kullanıldığını söylüyor [13]. Bugün, Türkiye Türkçesi dışında, Karaçay-Malkar Türkçesinde ve genel olarak Türk lehçelerinde "kurt " sözü "küçük solucan ve solucangillerden olan hayvanlar" için kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise "kurt " sözü, Karaçay-Malkar Türkçesindeki hem "börü " sözünün karşılığı, hem de "küçük solucan" sözlerinin karşılığıdır. Yani, M. Curtubayev, "Kurd [kurt]-Alavgan " incelemesinde, "kurd " sözünü "kurt " [börü] anlamında açıklarken burada yanılmıştır. Ayrıca, M. Curtubayev, V.İ. Abayev'in eski Osetçe dediği "varg " [kurt] sözü hakkında veya eski Osetçe ' 'de hangi sözün "kurt " sözüne karşılık olduğu konusunda bir açıklama getirmemektedir. Bence, V.İ. Abayev ' 'in eski Osetçe dediği "varg " [kurt] sözü, yine Türk-Moğol "barag " [köpek] sözünün Oset diline uyum sağlayarak [barag<varag<varg] girmiş şekli olabilir. Öte yandan "varg" ile "birag " sözlerinin, "barag " sözünden gelmesi kaydıyla, Osetçe ' 'nin kendi içerisindeki [s. 24] şive farklılıklarından kaynaklanan iki ayrı eş anlamlı sözler olması da mümkündür. Sonuç olarak, M. Curtubayev ' 'in ileri sürmüş olduğu, Oset Nart destanlarındaki tanrı-demirci Kurdalagon'un, Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki Debet'in en büyük oğlu Alavgan ' 'dan kaynaklandığı görüşü bence doğru değildir. V.İ. Abayev'in "Kurd-ala-varg-on" [Alanların kurt soyundan olan demircisi] şeklindeki açıklaması da şüpheli bir açıklamadır. Oset Nart destanlarındaki tanrı-demirci Kurdalagon ' 'un kökeninin daha derin araştırılması gerekmektedir.

III. Debet'in Kökeni Hakkında Görüşler

Nart Debet, Karaçayca metinlerde "Devet ", Malkarca metinlerde ise "Debet" olarak geçer. Biz, Karaçay-Malkar Türkçesi'nin genel fonetiği bakımından "Debet " şeklini uygun gördüğümüz için bu yazıda "Devet" yerine "Debet"i kullanacağız. Ancak, daha sonra genişçe açıklayacağımız üzere, "Devet/Debet " sözünün daha birçok varyantının olduğunu ve bu sözün Karaçay-Malkar Türkçesi'ne veya bir başka Türk lehçesine ait olmadığını şimdiden söyleyelim.

Karaçay-Malkarlı araştırmacılar Debet hakkında çeşitli görüşler ileri sürmektedirler. Prof. Dr. Magomet Habiçev, Karaçay-Malkar Nart destanlarında geçen kahraman adlarının halk arasında anlatılan çeşitli varyantlarını toplamış ve bunları etimolojik açıdan incelemiştir. Buna göre Debet sözünün varyantları: "Tavas, Davat, Devet, Debet" şeklindedir. M. Habiçev bunlardan Tavas ve Devet varyantlarını esas almıştır. M. Habiçev, Tavas sözünü, "Tav-As [Dağ-Ası/Dağlı-As]" şeklinde açıklıyor. Bilindiği gibi "As" kavmi, Alanların bir kolu yada ikinci bir adı olarak kabul edilir. M. Habiçev bu bağlamda Tav-as sözünün "Dağlı As " anlamında açıklanabileceğini söylemektedir. M. Habiçev, Tavas'ın, "Hırs-Biyçe" adında bir kadın Nart kahramanının oğlu olduğunu söylemektedir. M. Habiçev'in ileri sürdüğü bu görüşe göre ortaya: "Hırs [Rus]-Biyçe [Prenses]" gibi bir anlam çıkıyor. M. Habiçev bunu, "Eski Slav kavimlerinden birinin adı "Hros" veya "Hors"tur. Karaçay-Malkar Nart destanlarında geçen Hırs-Biyçe'nin, Hros veya Hors isimleriyle bir bağlantısı olabilir" şeklinde açıklıyor. M. Habiçev, Hırs-Biyçe'nin oğlu olan Tavas'ın, Rusça "Davit" anlamına geldiğini söylüyor. Rusça'da, özel isim dışında; "Davat: davet etmek, çağırmak [ünlem: haydi!]; Davit: ezmek, sıkmak" anlamlarına geliyor. M. Habiçev'in kendisi de bu "Hırs-Biyçe" [Rus-Prensesi] sözüne bir anlam veremediğini belirtiyor. M. Habiçev'in ikinci bir görüşü ise "Devet" sözüyle ilgilidir. M. Habiçev, Devet sözünü; "Dev [dev/kuvvetli]-et [çokluk eki] " şeklinde açıklıyor [14]. Buna göre bu etimolojik incelemeden, "Devler, kuvvetliler" gibi, bizi tatmin etmeyen bir açıklama ortaya çıkmaktadır.

İsmail Miziyev, Karaçay-Malkar Türklerinde "Debo" adının çok kullanıldığını bunun da "Debet" sözüyle bir bağlantısı olduğunu ileri sürüyor. Ona göre, "Debo" sözü eski Türk boylarından olan "Tobolar"ın [Toba/Topa] adından miras kalmıştır. [s. 25] "Debo" sözü ile "-at, et" çokluk veya soy-sop ekinin birleşmesiyle de ortaya "Debet" sözü çıkmıştır [15]. Buna göre karşımıza "Debo-oğlu/Debo-oğulları" şeklinde bir anlam çıkmaktadır. Öte yandan, İ. Miziyev, İskitlerin tanrıçası "Tabiti" sözü ile "Debet" sözü arasındaki benzerliğe dikkat çekmektedir [16]. Tabiti, İskitlerin "aile-ev-ocak" tanrıçasıdır [17]. Bana göre, İ. Miziyev'in, Debet sözü hakkında ileri sürmüş olduğu her iki görüşü de, şekil ve anlam bakımından "Debet" sözünü açıklayıcı değildir.

Mahti Curtubayev ise; Debet sözünü etimolojik olarak; "dıp/tıp [ateş/ateşli]-bet [yüz]", yani "güneş" şeklinde açıklamaktadır. M. Curtubayev'e göre, Karaçay-Malkarlılar eskiden güneşe "Dıpbet" diyorlardı ve bu söz daha sonra Nartların demircisi Debet'in adı olmuştur [18]. M. Curtubayev, bu "dıp/tıp" sözünü herhalde, Karaçay-Malkar Türkçesi'ndeki "tıbır/tıpır" [ocak] sözünden esinlenerek açıklamaya çalışmaktadır. Ancak, M. Curtubayev'in ileri sürdüğü bu açıklaması biraz şüphelidir. Çünkü, Karaçay-Malkar Türkçesinde veya diğer Türk lehçelerinde "dıp/tıp" [ateş/ateşli] şeklinde bir söze rastlayamıyoruz.

IV. Debet ve Davut Peygamber Arasındaki Benzerlikler

Yukarıda belirtildiği gibi, Debet'in kökenini araştıran bilim adamları, "Debet" sözüne genellikle şekil yönünden açıklamalar getirmeye çalışmışlar, Nartların demircisi Debet ile demircilik yeteneğiyle meşhur Davut Peygamberin aynı kişiler olduğunu fark edememişlerdir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan Debet'in, "Davat/Devet " şeklinde varyantlarının olduğunu söylemiştik. Debet'in "Davat/Devet" varyantları ile "Davut" adı arasındaki benzerlikten yola çıkarak, Nartların tanrı-demircisi Debet ile çeşitli mucizeleri ve "demircilik" sanatıyla ünlü Davut Peygamberi karşılaştırdığımız zaman bu ikisinin ad benzerliği ve "demircilik" özellikleri bakımından aynı kişiler olduğunu görüyoruz. Debet ile Davut Peygamber arasındaki şaşırtıcı benzerlikleri göstermeye geçmeden önce, Davut Peygamber hakkında kısa bir bilgi verelim.

Davut Peygamber, İsrail oğullarının büyük atası olan İshak'ın soyundandır. Davut Peygamberin babasının adı İşa'dır. Davut Peygamber, İşa'nın en küçük oğludur. Davut Peygamber, aynı zamanda bir kraldır. Saltanat ile peygamberliği bir arada yürüten Davut Peygambere dört büyük kitaptan biri olan "Zebur" indirilmiştir. Davut Peygamber ile ilgili rivayetlerde; onun usta bir "demirci-sanatkar" ve iyi bir cengaver olduğu anlatılır. Davut Peygamberin adı, Kuran-ı Kerim'de 16 kere geçer. Peygamberliği dışında kendine has bazı özelliklerinin dile getirildiği bu ayetlerden ayrı olarak, sahih hadislerde de "Davut" adından çokça bahsedilir. Davut Peygamberin "19 oğlu" olmuştur. Kendisi vefat edince, yerine kral ve peygamber olarak, en küçük oğlu [s. 26] Süleyman Peygamber geçmiştir. Musevi kaynaklarına göre, Davut, güçlü bir kral ve kumandan, Yahudileri geniş topraklara hakim kılmış bir Peygamberdir [19].

Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan, Nartların "demircisi" ve "19 oğlu" olan Debet/Devet ile Allah tarafından kendisine bahşedilen "demircilik" yeteneğiyle meşhur ve yine "19 oğlu" olan Davut Peygamber aynı kişilerdir ve "Debet/Devet" sözü de "Davut" sözünün Karaçay-Malkar Türkçesi'ne uyum sağlayarak girmiş şeklidir.

Davut Peygamberin sahip olduğu demircilik sanatı ve diğer vasıfları Kuran-ı Kerim'de şöyle anlatılmaktadır: "Allah ona [Davut'a] hükümdarlık ve hikmet verdi, dilediği ilimlerden ona öğretti [Bakara/251]; Ona [Davut'a], sizi savaşta korumak için zırh yapma sanatını öğrettik, artık şükreder misin? [Enbiya/80]; Ona [Davut'a] demiri de yumuşattık. Uzun zırhlar yap, onları dokumada intizamı gözet diye [buyurduk] [Sebe/10-11] [20]."

Davut Peygamberin demiri ateşte kızdırmak ve dövmek için örse, çekice ve balyoza muhtaç olmadan çıplak elleriyle demiri hamur gibi eğip bükmesi ve demire dilediği şekli vermesi, ilk kez halkalı zırhı yapması ve demircilik sanatını nasıl kazandığı İslamî rivayetlerde şöyle anlatılır: "Allah, Hz. Davut'a peygamberlik ve saltanat ihsan buyurdu. Ona Zebur kitabını verdi. Memleketini idare için lazım gelen bilgileri öğretti. Ona pek güzel, pek ahenkli ve pek tatlı bir ses verdi. Demiri yumuşatıp zırh yapma sanatının inceliklerini bildirdi. Onun şahsına has olmak üzere, ona dağları ve kuşları musahhar kılmıştı. Hz. Davut'un bir de demiri hamur gibi eritme mucizesi vardı. Demir, hiç ateşe sokmadan, mübarek elinde bir mum misali eriyor ve ona istediği şekli verebiliyordu. Yeryüzünde savaşlarda giyilen yumuşak zincir örgüsü şeklindeki halkalı zırhı ilk defa Hz. Davut yapmıştır. Ondan önce de demir zırh biliniyordu. Ama o zırhlar önden ve arkadan geçen kapak levhalar şeklindeydi [21]. "

Davut Peygamberin dağlarla, taşlarla ve kuşlarla konuşabilmesi, İslamî rivayetlerde şöyle anlatılır: "Davut: Ey benim babam, dedi. Dağlarda koyunlarımı otlatırken Allah'ı zikrediyordum. Ne var ki, o anda hiç umulmadık bir şey oldu. Bütün dağlar da benimle beraber zikir ve tesbih etmeye başladılar. Dağlar, taşlar ve kuşlar onunla beraber Allah'ı zikrediyorlardı [22]."

Nartların demircisi Debet'in dağlarla, taşlarla ve yıldızlarla nasıl haşır neşir olduğunu ve çıplak elleriyle nasıl demiri döverek kılıçlar yaptığını Karaçay-Malkar Nart destanlarından öğrenelim:

[s. 27] Ateş tanrısı ateşin dilini öğretmiş
Yer tanrısı taşların dilini vermiş
Debet'e baş eğiyoruz dediler taşlar
Baş eğiyoruz dediler gökte yıldızlar
Elleri dayanıyor kor demire
Vardır gücü kor demiri bükmeye
Demir ona hamur gibi olmuş
Nasıl isterse öyle bükmüş
O Nartlara demirleri pişirmiş
Demirlerden zırhlar yapıp giydirmiş

Davut Peygamber ve onun üstün demircilik sanatı, başka Türk boylarının sözlü edebiyat ürünlerine de girmiştir. Prof. Dr. Abdülkadir İnan bunu Kırgız-Kazak ve Tarancı [Yeni Uygur] baksılarının dua ve efsunlarında [23] şöyle tespit etmiştir:

Ovadan gelen oypatım, kırdan
gelen beyzadem
Davut peygamber, er Davut!..
İlk önce, Tanrı-bismillah diye
işe başlayalım, bismillah
Kaygan geçit, dar yolda,
koru Tanrım her yolda
Düştüğümde güç ver,
sürçtüğümde güç ver

Tarancı baksılarının dualarında ise Davut Peygamber şöyle anlatılır:

Demirciye pir,
Hazreti Davut Peygamber
Bir isteğim sizlerden,
bir dileğim pirlerden
Pirler hakkına diliyorum,
Tuğlar hakkına diliyorum

Nartların demircisi Debet'in 19 oğlu olmuştur. Bunlardan en büyüğünün adı Nart Alavgan, en küçüğünün adı ise Nart Sösümek'tir. Debet'in diğer oğullarından bilinenleri; Toturbiy, Tsehni [Çehni] ve Gu'dur. Debet'in bunların dışındaki oğullarının adları unutulmuştur. Debet'in oğulları içinde en meşhur olanı ve destanlarda en çok anlatılanı Nart Alavgan'dır.

______________________________________________

Adilhan Adiloğlu, "Nartların Demircisi Debet", Birleşik
Kafkasya Dergisi, Sayı: 16, Eskişehir, 1998, s. 20-27
______________________________________________

V. KAFKASYA’DA MUSEVİ KÜLTÜRÜ

[s. 38] Kafkasya'da Musevîlik ve Musevî kültürünün kökü çok eski tarihlere dayanmaktadır. Musevîler ilk olarak, M.Ö. VI. yüzyılda Filistin'den sürgün edilmişler ve belirli aralıklarla Irak, İran, Ermenistan ve Kafkasya'ya gelip yerleşmişlerdir. Musevî kaynakları, M.S. I. yüzyıldan itibaren Karadeniz ve Hazar denizi sahillerinde Musevîlerin bulunduğunu, hatta bu dönemde Ural bölgesinde dahi Musevîlerin olduğunu söylemektedirler. A. Firkowich, M.Ö. VII. yüzyılda Kırım'da Musevîlerin yaşadığını ileri sürmektedir. Max Margolis, M.S. I. yüzyılda Kerç bölgesinde, Taman yarımadasının doğu yakasındaki Anapa ' 'da, kuzeyde Dneper'de ve Olbia'da Musevî topluluklarının yaşadığını söylemektedir [24].

Doç. Dr. Şaban Kuzgun, kesin olarak belirlenebilen, Kafkasya'ya ilk büyük Musevî göçünün, M.S. VIII. yüzyılın ilk yarısında olduğunu söylemektedir. Bizans İmparatorluğu, İstanbul ve çevresinde yaşayan Musevîlere karşı baskı ve işkence yaptığından, Musevîler de Bizans topraklarını terk ederek, Kafkasya ve Hazar ülkesine yerleşmişler, kısa bir süre sonra da Hazar Hakanı ve yakın çevresine Musevîlik inancını benimsetmişlerdir [25]. El-Mesudî bu konuda şunları söylüyor: "Kral ve onların cinsinden olan Hazarlar Yahudîlik inancına mensupturlar. Hazarların Hakanı, Halife Harun el Reşit zamanında Yahudî oldu. Bütün İslam dünyasında ve Yunan [Bizans] dünyasında yaşayan Yahudîler ona koştular [26]."

Musevîliğin, Hazar Hakanı ve saray erkanının Musevîlik inancını kabul etmesinden çok daha önceki tarihlerde Kafkasya'ya gelmiş olduğu kabul edilir. Hazarlar ve diğer Türk boyları Kafkasya ' 'ya gelmeden önce buralara İbrani kökenli Musevî göçmenler gelip cemaatlar oluşturmuşlardır. Bu cemaatlara Slav kavimlerinden de katılmalar olmuştur. Hazar Kağanlığı ' 'nın kurulmasından önce bu bölgede yaşayan Slav asıllı ve Musevîlik inancına mensup kavimler vardı ve onların bir de Slav dilinde Tevrat ' 'ı vardı [27].

[s. 39] Hazar Türkleri ve onların hakimiyetinde olan diğer Türk boylarının benimsemiş oldukları Musevîlik inancı "Karait " [Ananiye] mezhebine dayanıyordu. M.S. VIII. yüzyılda ortaya çıkan Karait [Ananiye] mezhebinin kurucusu Anan B. Davut adlı bir İbrani Musevîsidir. Bu mezhep Anti-Talmudist [Talmud'u tanımama ve Tevrat ' 'ı benimseme] düşünceleriyle kurulmuş ve Rabbanilere karşı oluşturulmuş bir harekettir [28]. Karait mezhebinin yayılma dönemi ile Hazar Türklerinin Musevîliği kabul etmesi aynı zamana rastlamaktadır. Karait mezhebi bir yandan Hazar ve Kırım ' 'da yayılırken, bir yandan da Güney Rusya ve daha yukarılara doğru giderek Kıpçakların bir kısmına da tesir etmiştir [29].

Karait mezhebinin inanç temeli, Allah'a ve Hz. Musa'ya iman olmakla birlikte, Hz. Davut Peygambere ve ona gönderilen Zebur ' 'a çok önem verilir. Kutsal Şabat gününde Zebur ' 'dan mezmurlar okunur [30]. Karaitler, Mesih ' 'in gelmesinin hak olduğuna ve Mesih ' 'in Hz. Davut soyundan geleceğine inanırlar. Anan B. Davut tarafından tespit edilmiş olan, Musevîliğin kutsal ayin günü olan kutsal "Şabat " günü [Cumartesi gününe denk gelmektedir] ateş yakmama, evleri ısıtmama, ve yemekleri soğuk olarak yemek gibi esasları içerir [31]. Musevîlik inancına göre, tanrı evreni altı günde yaratmış, yedinci gün olan Cumartesi [Şabat] günü dinlenmiştir. Bunun için Musevîler de Cumartesi [Şabat] gününü dinlenmeye ve ibadete tahsis etmişlerdir [32].

Kafkasya ' 'ya çok eski zamanlardan itibaren yerleşmeye başlayan Musevîlik kültürü, çeşitli yollarla Kafkasya ' 'da yaşayan kavimlerin kültürlerini de etkilemiştir. Karaçay-Malkar Türklerinin tarihin bir döneminde Musevîlik inancını benimsediklerine dair elimizde somut bir bilgi yoktur. Ancak, yüzyıllarca Kafkasya ' 'da kendisine hayat alanı bulmuş olan Musevîlik inancından Karaçay-Malkar Türklerinin etkilenmemesi mümkün değildir.

Hazar Kağanlığının X. yüzyılda çökmesiyle, Hazar Türklerinden pek çok aile, muhtelif Kafkas kavimleri arasına karışarak onların soylular sınıfını meydana getirmişlerdir [33]. Nazifa Kagıyeva, XIV-XV. yüzyıllarda yaşadığı tahmin edilen ve Karaçay halkının teşekkülünde önemli rol oynayan Tram Han'ın bir Hazar prensi olduğunu ileri sürmekte ve Tram Han ' 'ın ilk hanımının, Musevîlik inancını benimsemiş, yüksek bir [s. 40] Hazar ailesine mensup bir prenses olduğunu söylemektedir. Öte yandan, Tram Han ' 'ın Musevî değil de, büyük ihtimalle Hıristiyan olduğunu belirtmektedir [34]. N. Kagıyeva ' 'nın bu görüşlerin doğruluğu şüpheli olmakla birlikte; Rus bilim adamları da, Hazar kültür çevresinin Kafkasya ' 'daki devamını Karaçay-Malkar Türklerinde aramaktadırlar [35]. Ayrıca, Hazar Türklerinin bugünkü devamı sayılan Musevî Karay Türklerinin tarihte bilinen en eski yurtlarının Kafkasya ' 'da olduğu ve Karay Türklerinin konuştukları dile yakın en yakın dilin, Karaçay-Malkar Türkçesi olduğu unutulmamalıdır [36]. Bugün, Polonya ' 'da yaşayan Karay Türkleri ile Kafkasya ' 'da yaşayan Karaçay-Malkar Türklerinin dilleri dışında başka hiçbir dilde rastlanmayan bazı ortak sözler vardır. Bu durum, Hazar Türklerinin Kafkasya ' 'daki kültür mirasçılarının Karaçay-Malkarlılar olduğunu göstermektedir [37].

Karaçay-Malkar, Kumuk ve Karay Türklerinde Cumartesi gününe "Şabat-Kün " denir. Kelimenin aslı İbranice olup Tevrat'tan alınmadır ve Musevilerin Cumartesi günleri yaptıkları ibadet günü demektir [38]. Bugün, Ukrayna ' 'daki bazı Rus-Kazak kabileleri bugün Hıristiyan oldukları halde Musevilik inancındaki kutsal Şabat gününü kutlamaya devam etmektedirler. Rus kilisesi bu adeti ortadan kaldırmak için çok uğraşmış ancak başarılı olamamıştır [39]. Karaçay-Malkarlılarda ise Şabat günü Cumartesi gününe karşılık olarak kullanılmakta fakat dinî bakımdan günümüzde bir anlam ifade etmemektedir.

Kuzey Kafkasya ' 'da Karaçaylıların en eski yerleşim yerlerinden birinin adı "Duvut "tur ve "Davut" adıyla olan benzerliği dikkat çekmektedir. Duvut köyünün adı, büyük bir ihtimalle Davut Peygamberden veya Anan B. Davut'tan kalmış olmalıdır.

Hazar Hakanı ve saray erkanının Musevî olmasına karşın, halkın büyük kısmı yine eski Türk dinini devam ettiriyordu. Ancak, Musevîlik inancının Kafkasya bölgesinde yaşayan değişik Türk kavimlerinin şamanist inançlarına ve dinî kültürlerine tesir ettiği muhakkaktır. İşte bu tesirin en somut örneklerinden biri de, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan tanrı-demirci Debet ' 'tir. Öyle anlaşılıyor ki, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan tanrı-demirci Debet'in başlangıçta başka bir adı vardı ve daha sonra Musevî-Karait inancının büyük önem verdiği, üstün "demircilik " sanatıyla meşhur olan Davut Peygamber, Karaçay-Malkar Nart destanlarına Debet olarak geçti.

VI. Debet ve Alp Hurs Arasındaki Benzerlikler ve Güneş-Tanrı Kültü

[s. 41] Bulgar Türklerinin "Şan/Han Kızı Destanı "nda anlatılan; tanrıların yarattığı ilk alp, güneşin oğlu ve demircilerin hamisi "Alp Hurs" ile Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan; tanrıların yarattığı ilk Nart ve tanrı-demirci Debet arasındaki bağlantı, üzerinde durulması gereken önemli bir bahistir. Çünkü ikisi de aynı mitolojik özelliklere sahiptirler. Kırılmayan kılıçları, hedef şaşmayan okları, baltaları, mızrakları, kesici bir silahın işlemediği halkalı zırhları ve at nalını ilk yapanlar onlardır. Şan/Han Kızı Destanı'nda Alp Hurs şöyle anlatılır:

Güneşin oğlu Alp Hurs
Üstün bir demirciymiş o
Bütün dünyayı dolaşmış
Kendi sanatı için
Cevheri aramış
Hurs'un demirciliğinin etrafında
Demir külünden dağlar olmuş
Alpler ölümsüzmüşler ama
Hurs'un silahı karşısında değil

Ferhat Nurutdinov, Şan/Han Kızı Destanı'nda anlatılan güneşin oğlu ve tanrı-demirci "Alp Hurs"un kaynağını, Hun-Bulgarların eski şamanist inançlarından aldığını söylemektedir. F. Nurutdinov, Bulgar prenslerinden Batbay'ın M.S. VIII. yüzyılda, Çernigovo-Donetsk bölgesinde kurmuş olduğu "Batavıl " [Batbay ' 'ın Karargahı anlamında] adlı müstahkem mevkinin çevresinde teşekkül eden ve "güneş gibi sevimli " anlamına gelen "Horıysdan" adlı kasabanın "Alp Hurs " adından miras kaldığını; daha sonra bu kasabanın M.S. 946 yılında, Kiev-Rus Prensesi Olga tarafından zapt edildikten sonra tamamen Slavlaştığını ve burada oturan Slavların, kasabanın adından dolayı, kendilerine kavim adı olarak "Horıysdan " ya da "Korosten " adını verdiklerini söylemektedir [40].

Bence, F. Nurutdinov burada yanılmaktadır. Çünkü, bu Horıysdan veya Korosten sözü "Hıristiyan/Kıristiyan" sözünden başka bir şey değildir. Eskiden, kendi toprağında yaşayan ve hukuki bakımdan özgür olan Rus köylülerine Hıristiyan sözünden bozma "Krestiyanskiy " adı veriliyordu [41]. Yukarıda, M. Habiçev'in "Hırs-Biyçe" konusunda bahsetmiş olduğu "Hros " veya "Hors "lar da herhalde bunlar olsa gerekir. Öte yandan, eski Rusça ' 'da [Doğu Slavca] "Hors " sözü "güneş " demektir. Doğu Slavları [Bugünkü Rusların ataları], [s. 42] güneş tanrısına "Hors " diyorlardı [42]. "Hors " ile "Hurs " sözleri arasındaki şekil ve anlam benzerliği dikkat çekicidir. Bulgar Türklerinin Şan/Han Kızı Destanı ' 'nda "güneşin oğlu " olarak anlatılan tanrı-demirci "Alp Hurs " ile Doğu Slavlarının "güneş tanrısı" olan "Hors " arasında bir bağlantının olduğu muhakkaktır. "Hurs" veya Hors " sözlerinin şekil ve anlamlarıyla birlikte, Doğu Slavlarından mı Türklere geçtiği, yoksa Türklerden mi Doğu Slavlarına geçtiği hakkında şimdilik kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Ancak eski Türklerde çok kuvvetli bir "güneş " ve "güneş tanrısı " inancının olduğu bilinmektedir.

Çin kaynaklarında verilen bilgilere göre, Orta Asya ' 'daki eski Türk dininin esasları; gök tanrı, güneş, ay, yer-su, ateş ve ataların ruhları kültleridir. Hunların dinî inançlarında güneş ve ay kültü çok önemli bir yer tutuyordu. Meşhur Rus tarihçi L.N. Gumilev bu konuda şunları söylüyor: "Hun İmparatorları, her gün olmak üzere, sabahları doğan güneşe, hava karardığı zaman da aya tapınırlar, yani günde iki kere ibadet ederlerdi. " Büyük Hun İmparatoru Batır ' 'ın [Mete] oğlu Kiok ' 'un [Chi-yü, Lao-şang] Hun tahtına oturduğu zaman aldığı ünvan "Gök-tanrı ile Yer-tanrı ' 'nın oğlu " ve "Güneş-tanrı ile Ay-tanrı'nın tahta oturttuğu Yüce Hun İmparatoru " şeklindeydi. Bu ifadeler bize, Hunların eski dinî inançlarında gök, yer, güneş ve ay kültlerinin ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu göstermekle birlikte; Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan tanrı-demirci Debet'in gök-tanrı ile yer-tanrı ' 'nın oğlu olmasını ve Satanay-Biyçe ' 'nin güneş-tanrı ile ay-tanrı ' 'nın kızı olmasını hatırlatmaktadır. Bu durum, İskit kültürüyle de benzerlik göstermektedir. İskit efsanelerine göre İskitlerin "Targıtay " adlı atası da, gök-tanrı ile yer-tanrı ' 'nın birleşmesinden doğmuş bir kahraman idi [43].

A. İnan ' 'a göre, güneş ve ay kültü, yakın tarihte bile, Türk boylarının birçoğunun kültüründe önemli bir yere sahipti. Sözgelimi, Altaylı şamanist Türkler güneşle and içerlerdi. Altaylılara göre güneş "ana ", ay ise "ata " idi. Güneşi yeryüzünde "ateş " temsil ederdi. Yakut Türklerinin efsanelerine göre, ulu kahramanlar [Alpler] güneş ve ayın himayesindeydiler ve bazı kahramanlar güneş ve aydan türemişlerdi. Yakut Şamanlarının cüppesinde ve başlığında güneş-tanrı "Kün-Toyon "un sembolü olarak demirden veya gümüşten halkalar bulunurdu. Türklerin yanı sıra Moğolların kültüründe de güneş-tanrı önemli yere sahiptir. A. İnan, Moğolların güneşe tapınmasıyla ilgili bir rivayeti şöyle naklediyor: "Temüçin [Cengiz Han], kuşağını boynuna ve başlığını koluna asarak güneşe doğru döndü ve eliyle göğsüne vurarak güneşe karşı dokuz kere diz çöküp tövbe etti [44]. "

[s. 43] Hunların, güneşe veya güneş-tanrıya ne ad verdikleri bilinmiyor. Ancak, Hunlar, kendileri için milli kimlik adı olarak "kavim" veya "halk " anlamında "Hun " [Khun : Kün] sözünü kullanıyorlardı [45]. Buradan, Hun sözünün, "Khun<Kun<Kün " yani "güneş " sözünden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Çünkü bugün bile, Türkiye Türkçesi dışında, bütün Türk lehçelerinde "kün " sözü "güneş " demektir. Yani, Hunların kendilerine kavim adı olarak verdikleri "Hun " sözünün "güneş " ile ilişkili olduğu görülmektedir. Hindistan topraklarına akınlar düzenleyen Hun savaşçılarının komutanı "Toraman " [Toramana], eski Hint edebiyatına "Mihrakula " adıyla geçmiştir ki bu söz klasik Sanskritçe ' 'de "güneş ırkı " anlamına gelmektedir [46].

Hunların veya onlardan daha eski tarihlerde yaşamış olan Proto-Türklerin, güneş veya güneş-tanrıya hangi adı verdikleri bilinmez ama "Hurs " veya "Hors " sözlerinin, yani güneş-tanrının, eski Mısır kültüründeki güneş-tanrı "Horus "a bile kaynaklık ettiği bilinmektedir. Prof. Dr. Reha Oğuz Türkkan, M.Ö. 3315-3500 yıllarında, kendilerine "Horus " [Güneşin Oğulları] adını veren, Ural-Altay menşeli Asyalı bir kavmin eski Mısır ' 'ı istila ederek bu bölgeye yerleştiğinden bahsetmektedir [47]. Prof. Dr. Afet İnan, eski Mısır ' 'ı istila ederek burada hakimiyet kuran bu Asyalı kavmin "maden işlemesini bilen " ve antropolojik karakter olarak "brakisefal " özellikler taşıyan bir kavim olduğunu söylemektedir. Öte yandan bu kavmin Sümerler ile aynı soydan oldukları kabul edilmektedir [48]. Prof. Dr. Osman Nedim Tuna ise, Sümer dilindeki 168 kelimenin Türkçe ' 'yle ortak olduğunu fonetik [ses] ve semantik [anlam] delillerle ortaya koymuş ve Sümerler ile Türklerin akraba kavimler olduğunu uluslararası bilim zemininde ispatlamıştır [49].

Yukarıda bahsedilen, eski Mısır'ı istila ederek oraya yerleşen Asya menşeli kavmin en büyük ilahı, yani güneş tanrısının adı "Horus "tur. Bu kavmin eski Mısır'da hakimiyet kurdukları döneme "Tanrı Krallar " ya da "Horus ' 'a Tapanlar Saltanatı " denir. Güneş-tanrı Horus ' 'un himayesinde olan krallar, yeryüzünde güneş-tanrı Horus ' 'u temsil etmekteydiler. Kral, güneş-tanrının oğlu olarak kabul edildiği için aynı zamanda ülkenin en büyük dinî reisi idi. İlk önceleri kral, tanrı konumundaydı. Bu yüzden kralların ünvanı önceleri "Horus " idi. İnanışa göre; güneş-tanrı Horus, [s. 44] sabahları bir "şahin " olarak doğar ve göklerde her gün uçarak yeryüzü malikanesini seyrederdi. Bu yüzden, güneş-tanrı Horus bir şahin şeklinde tasvir ediliyordu [50].

Yakut Türklerinde de en çok sayılan kuş "kartal "dır. Yakut Türklerinde kartal kültü, güneş-tanrı ve gök tanrının sembolü sayılmıştır. İnanışa göre, ilkbahar ve sonbahar mevsimleri bu kartalın temsil ettiği ruhun iradesine bağlıydılar [51].

Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan, daha doğrusu "pek fazla " anlatılmayan "Shurtuk " adlı kahraman ile Bulgar Türklerinin Şan/Han Kızı Destanı ' 'nda anlatılan güneşin oğlu ve tanrı-demirci Alp Hurs, Doğu Slavlarının güneş-tanrısı Hors ve eski Mısır kültüründeki Asya menşeli güneş-tanrı Horus arasında muhtemelen bir bağlantı olduğunu düşünüyorum.

Umar Bayramukov, Karaçay-Malkar Nart destanlarının ilk Nart kahramanının Shurtuk olduğunu söylemektedir. Ona göre, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan bütün kahramanlar Shurtuk ile Satanay-Biyçe ' 'den türemişlerdir [52]. "Shurtuk " sözü Karaçay-Malkar Nart destanlarında birkaç yerde geçer. Sözgelimi; Nartların ilk yaşadığı yerin [köyün] adı Shurtuk ' 'tur; Nartlarda Shurtuk adlı bir sülale vardır; Nart Alavgan'ın sülalesinin adı Shurtuk ' 'tur, dolayısıyla Debet ' 'in de sülalesinin adıdır. Çünkü, Alavgan, Debet ' 'in en büyük oğludur. Nart Örüzmek adlı kahramanın babasının ve sülalesinin adı da Shurtuk'tur. Anladığımıza göre; Karaçay-Malkar Nart destanlarında eskiden "Shurtuk " adında bir kahraman vardı ama şimdi destanlarda sadece adı anılmakta ve ona ait bir destan bulunmamaktadır. U. Bayramukov ' 'a göre Shurtuk sözü, S [So-Göktürklerin türeyiş efsanesinde geçen So kavmi]-hurt [kurt]-uk [ok/uruk, soy bildiren ek] " şeklinde üç bölümden oluşmuştur. Buna göre ortaya, "Kurt soyundan gelen So kavmi " şeklinde bir açıklama çıkmaktadır. Ancak, daha önce de açıkladığımız gibi, "kurt " sözünün eski Türkçe'de ve genel olarak bugünkü Türk lehçelerindeki adı "börü/böri " şeklindedir. Kurt sözü sadece Oğuz Türkçesinde ortaya çıkmıştır. Öte yandan, Göktürklerin türeyiş efsanesinde geçen "So " adlı kavmin, "Shurtuk " adlı kahramanla pek fazla ilgili olduğunu sanmıyorum.

Bence, "Shurtuk " adlı kahraman, Karaçay-Malkar Nart destanlarının "kaybolmuş " veya "unutulmuş" bir "tanrı-demirci "sidir. Karaçay-Malkar Nart destanlarının tanrı-demircisi Debet ' 'in Davut Peygamberin adından kaynaklandığını daha önce [s. 45] geniş bir şekilde açıklamıştık. Herhalde başlangıçta, Karaçay-Malkar Nart destanlarının tanrı-demircisi Shurtuk idi. Daha sonra, demircilik sanatıyla meşhur Davut Peygamberin adı "Debet<Devet<Davat " şeklinde Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki tanrı-demirci Shurtuk ' 'un yerini aldı.

M. Curtubayev ' 'e göre, bütün Nart kahramanları Debet ile Satanay-Biyçe'den türemişlerdir. Ona göre, Kaynar-Teyri ' 'nin [güneş-tanrı] daha sonraki adı Dıpbet [ateş yüzlü] olmuş ve nihayetinde Debet şeklini almıştır. Satanay-Biyçe sözünün anlamı da, "Sat [kutsal]-anay [ana/anne] " veya "Satan [olağanüstü güzel]-ay [ay] " şeklindedir. Yani, bütün Nart kahramanları, Güneş [Debet] ile Ay ' 'dan [Satanay-Biyçe] türemişlerdir. Satanay-Biyçe, başlangıçta, Debet ' 'in hanımı idi. Ancak daha sonra destanlar değişikliğe uğradı ve Satanay-Biyçe, Nartların lideri Örüzmek ' 'in hanımı oldu [53]. M. Curtubayev ' 'in, güneş-tanrı ' 'nın [Debet] başlangıçta ay-tanrı ' 'nın [Satanay-Biyçe] kocası olduğu görüşü doğru olabilir. Fakat, ay-tanrı ' 'nın kocası Dıpbet [Debet] değil, Shurtuk ' 'tur. Yani, Karaçay-Malkar Nart destanlarının güneş-tanrısı ve daha sonraki tanrı-demircisi Debet değil, Shurtuk ' 'tur. M. Habiçev ' 'in yukarıda bahsetmiş olduğu "Tavas "ın [Debet] annesi "Hırs-Biyçe " de herhalde Shurtuk ' 'un karısı idi. Yani, Karaçay-Malkar Nart destanlarında başlangıçta Nartların anası Satanay-Biyçe değil Hırs-Biyçe idi. Satanay-Biyçe daha sonra Hırs-Biyçe ' 'nin yerini almıştır.

VII. Shurtuk ve Hıristos Arasındaki Benzerlikler ve Güneş-Tanrı kültü

Bulgar Türklerinin Şan/Han Kızı Destanı ' 'ndaki güneşin oğlu ve tanrı-demirci Alp Hurs, Doğu Slavlarının güneş-tanrısı Hors ve eski Mısırlıların güneş-tanrısı Horus ile Karaçay-Malkar Nart destanlarının başlangıçtaki tanrı-demircisi Shurtuk arasındaki bağlantı nereden kaynaklanmaktadır? Shurtuk sözünün anlamı nedir, neyi ifade etmektedir ve Karaçay-Malkar Nart destanlarında nasıl ortaya çıkmıştır? Bütün bu sorular, muhtemelen yine bir peygamberin adıyla cevaplanmaktadır. Bu peygamber ise "Hıristiyanlık " dininin peygamberi "Hıristos "tur. Yani, Müslümanların "İsa Peygamber " dediği, Meryem ' 'in oğlu İsa Peygamberdir.

"Hıristos " sözünün, Karaçay-Malkar Türkçesi ' 'ne uyum sağlayarak "Shurtuk " [s. 46] şeklinde girmiş olduğu düşünülebilir. "Hırist-os " sözündeki "-os " eki, Yunanca ' 'da özel adların sonunda yer alan ve tekil anlamı belirten bir ektir. Yani, "Hıristos " sözünün kökü "Hırist " veya "Hıris " şeklindedir. Shurtuk sözü de başlangıçta "Hurst-uk " şeklinde olup, daha sonra bir metatez [yer değiştirme] sonucunda "Shurt-uk " şekline dönüşmüş olabilir. Hurst-uk ile Hırist-os sözleri arasındaki şekil benzerliği dikkat çekmektedir. Ancak, bu görüş kesin bir doğru olarak değil, bir varsayım olarak anlaşılmalıdır. Aşağıdaki görüşler de bu varsayıma dayalı olarak ileri sürülmüştür.

Hıristos [İsa Peygamber], Hıristiyanlık inancında merkezi bir öneme sahiptir ve bugünkü Hıristiyanlık inancı, Musevîliğin inanç, ibadet ve gelenekleri ile eski Yunan-Roma kültlerini birleştiren bir "kurtarıcı-tanrı " dinidir. Hıristiyanlığın kutsal kitabı "İncil-ler "de "Hıristiyan " veya "Hıristiyanlık " gibi terimler yoktur. "Hıristiyan " sözü ilk kez İsa Peygamberden sonra 20-30 yıllarında Antakya ' 'da kullanılmaya başlanmıştır. "Hıristiyan " sözü Yunanca bir sözdür ve "Hırist-os " sözünden gelir. Anlamı ise "Mesih ' 'e bağlı " demektir. Arapça bir söz olan "Mesih "in anlamı, "el sürmek, el süren " anlamında olup, İbranice "Maişah " sözünden kaynaklanmaktadır. "Maişah " sözü "yağlanmış " demektir. Eski İbrani-Musevîlerde krallar göreve başlamadan önce "kutsal yağ " ile yağlanarak krallık tahtına oturuyorlardı. Hz. İsa bir İbrani-Musevî idi ve peygamberliğini ilan ettiği zaman aynı zamanda kendisinin bir "Maişah " [kurtarıcı] oluğunu açıklamıştı. Yani genel anlamda "Mesih " ve "Maişah " sözleri "kurtarıcı-kral " anlamına gelmektedir [54]. Bugünkü Hıristiyanlık inancı, Hıristos ' 'un [İsa Peygamber] havarilerinden "Pavlus "un yorumlarıyla şekillenmiştir. Pavlus, Hıristiyanlığı bir kurtarıcı-tanrı dini haline getirmiş, eski Yunan ' 'daki gibi, varlığı veya bazı yönleri açığa çıkarılmak istenmeyen ve gizli tutulan, insan aklının yeterince açıklık getiremediği bir "sırlar-gizler " inancına çevirmiştir. Buna göre, Hıristos bir peygamber ve dolayısıyla bir insan olarak değil de; "ölüp dirilen ve göklere yükselen tanrı " anlamını ifade eden "Kiris-os " sözüyle tasvir edilmiştir. "Kiris-os " sözü Hıristiyanlıkta "ilah, tanrı, kral, öğretici, yol gösterici " gibi anlamların tümünü bünyesinde barındıran kutsal bir ünvanı ifade eder [55]. "Hırist-os " sözü de muhtemelen "Kiris-os " sözünden kaynaklanmış olmalıdır.

Romalılar, Hıristos ' 'un doğum gününü [Noel Bayramı] ilk olarak 336 yılında kutlamaya başlamışlardır. Ancak, Hıristos'un doğum tarihi kesin olarak bilinmediğinden, Romalılar, eski İran kültüründen almış oldukları, ölümsüz "güneş-tanrı " olarak tasvir ettikleri "Mitra "nın doğum günü bayramını, Hıristos ' 'un doğum günü bayramı şeklinde kutlamaya başladılar [56]. Eski İran kültüründe [s. 47] başlangıçta "güneş-tanrı " olarak tasvir edilen Mitra, daha sonra, Ahamenişlerin kralı II. Artakhşatra zamanında "savaş-zafer tanrısı " olarak görülmeye başlanmıştır. Ahameniş kralları savaş zamanlarında Mitra ' 'dan yardım dilerlerdi. Mitra, Romalılarda ise yaygın bir güneş dininin tanrısı olmuş ve Roma İmparatorluğunun her tarafına yayılmıştır [57].

Romalılar, güneş-tanrı Mitra'nın doğuş günü bayramını, Hıristos'un doğuş günü bayramı yaptıkları gibi, güneş-tanrı Mitra ve göklere yükselen tanrı kültünü, yani "Kiris-os " inancını muhtemelen yeni dinlerinin peygamberi olan "Hıristos "a uyarlamışlardır. Bunun içindir ki, Hıristiyan kiliselerindeki, bilhassa eski Roma-Yunan döneminden kalma tablolarda, Hıristos ' 'un başının çevresinde bir şua çemberi görülür. Bu şua çemberi aslında güneştir. Böylelikle, Hıristos ile güneş bütünleştirilmiştir. Yani, Hıristos ' 'un ölümsüzlüğü güneşle temsil edilmiştir. Hıristiyanlık inancında, kiliselerde yapılan ibadet yönü [kıble] doğu yönüdür ki bu yön aslında güneşin doğmuş olduğu doğu yönüdür. Hatta, Hıristos, Havarilerine, "Biz güneşin yönüyle tanrıya ulaşacağız " demiştir. "Gök cisminin yuvarlak [çember] şeklinde görünen yüzü " anlamına gelen ve bir astronomi terimi olan "kurs " sözü de muhtemelen güneşi ifade etmektedir ki bu söz çok kuvvetli bir ihtimalle "Kiris-os " sözüyle bir kökten gelmektedir.

Öte yandan, anlamının muhtemelen "güneş" veya"güneş-tanrı" olduğunu düşündüğümüz, eski Roma-Yunan kültürüne ait "Kiris-os" sözünün kökeni, büyük bir ihtimalle, eski Mısırlıların güneş-tanrısı "Horus " ile bağlantılıdır. Çünkü, Romalılar güneş-tanrı dinlerini eski İran kültüründen almış iseler de, Romalıların güneş-tanrı dininde, eski İran kültürünün güneş-tanrısı "Mitra "nın adı görülmemektedir. Eski Mısırlılar ise Romalılar ile sürekli ilişki içerisindeydiler ve dolayısıyla da zaten eski İran menşeli güneş-tanrı inancına sahip olan Romalılar, eski Mısırlıların güneş-tanrısı "Horus"u kendilerine güneş-tanrı "Kiris-os " şeklinde uyarladılar.

Görüldüğü gibi, "güneş-tanrı" kültünün kökü çok eski zamanlara dayanmakta ve karmaşık da olsa değişik kavimler arasında yer alan bu "güneş-tanrı" kültünün, garip bir şekilde, birbirleriyle bağlantı içinde oldukları anlaşılmaktadır. Bulgar Türklerinde Hurs, Doğu Slavlarında Hors, eski Mısırlılarda Horus, eski Romalılarda Kiris, eski İranlılarda Mitra şeklinde ortaya çıkan güneş-tanrı kültü; semavî ve kitaplı dinlerden olan Hıristiyanlık inancına oldukça tesir etmiştir. Eski kavimler, yeni dinleri Hıristiyanlık inancını benimserlerken, eski güneş-tanrı inançlarını tamamen unutmamışlar, sonradan kabul etmiş oldukları yeni dinleriyle karışık olarak eski inançlarını yaşatmışlardır. Yukarıda da açıklandığı gibi, eski güneş-tanrı inancı tamamen kaybolmamış, Hıristiyanlığın peygamberi Hıristos'ta kendisini göstermiştir. Bütün bu bilgilerin ışığında, güneş-tanrı motifli Hıristos'un adının, Karaçay-Malkar Nart destanlarının başlangıçtaki tanrı-demircisi Shurtuk'un adına fonetik ve semantik bakımdan kaynaklık ettiğini görmekteyiz.

__________________________________________________

Adilhan Adiloğlu, "Kafkasya'da Musevi Kültürü", Birleşik
Kafkasya Dergisi, Sayı: 17, Eskişehir, 1999, s. 38-47
__________________________________________________

VIII. KAFKASYA’DA HIRİSTİYANLIK KÜLTÜRÜ

[s. 40] Hıristiyanlık inancı, Kuzey Kafkasya bölgesinde, Musevîliğe göre daha tesirli olmuş ve daha geniş bir alana yayılmıştır. Yönetim merkezleri, bugünkü Karaçay-Malkar Türklerinin yaşadığı, Kuban ırmağının çıkış bölgesinde bulunan Bulgar Türkleri, dönemin en güçlü devletlerinden olan Bizans ile iyi ilişkiler kurmak istiyorlardı. Bu yakınlıktan yararlanmak isteyen Bizanslılar da, onlara Hıristiyan misyonerler göndermekte gecikmediler. Süryanî Rahibi Zacharias Rhetor, 537 yılında Kafkasya'da, Arran Başpiskoposu Karduşt'un yönetiminde bir piskoposluk kurulduğunu, Piskopos Karduşt'un, Hunca'yı, yani Bulgar Türkçesi'ni öğrenerek, yedi yıl süren bir çalışmadan sonra 544 yıllarında Hıristiyanlığın kutsal kitabı İncil ' 'i Hun diline, yani Bulgar Türkçesi'ne çevirdiğini söylemektedir. Ancak, İncil'in Bulgar Türkçesine çevrilmiş bu nüshası bugüne kadar bulunamamıştır [58].

Hazar Kağanlığında Musevîlik inancının yeri, Kağan ve saray erkanıyla sınırlıydı. Halbuki, ülke sınırları içerisinde Hıristiyanlık, bilhassa Ortodoks mezhebi oldukça yaygındı. Bizanslılar bu yüzden, 860 yılında, "Slav Azizi " [Aziz Apostol] şeklinde adlandırılan Konstantin'i [Krill], Hazar Kağanlığının başşehri İtil'e göndermişlerdi [59].

Kuzey Kafkasya'da 150 yıldan fazla kalan ve bu bölgenin en kudretli kavmi olan Peçenek Türklerinin [60] büyük çoğunluğu Hıristiyanlığı kabul etmişti [61]. Özellikle, Kafkasya'daki çeşitli kavimlerle karışarak yerleşik hayata geçen bir kısım Peçenek boyları Ortodoks ve Katolik mezheplerine mensuptular.

Kuzey Kafkasya'yı ve tarihte "Deşt-i Kıpçak " diye anılan bozkırları yüzyıllarca hakimiyet altında tutan Kıpçak [Kuman] Türkleri'nin büyük çoğunluğunun Hıristiyan olduğu bilinmektedir. İbn Batuta, Deşt-i Kıpçak bölgesinde yaşayan Türklerin Hıristiyan olduklarını ve Kerç limanında Hıristiyan Kıpçaklardan yardım gördüklerini anlatır. 1334 yılında Altın Orda Devleti'nin başkenti Saray şehrini ziyaret eden İbn Batuta, şehirde yaşayan Moğolların ve Asların Müslüman; Kıpçak Türklerinin, Çerkeslerin, Rusların ve Rumların Hıristiyan olduğunu söylemektedir [62]. Altın Orda Devleti Hakanı Batu Han 'ın oğlu Sartak [63] da bir Hıristiyan idi. Bu yüzden sarayda bir de Hıristiyan-Ortodoks Piskoposluğu kurulmuştu [64].

[s. 41] Kafkasya'da, Ortodoks mezhebinin yanı sıra Katolik mezhebi de kendisine hayat alanı bulmuştur. Cenevizli Hıristiyan misyonerlerin Kafkasya'da cirit attığı bilinmektedir. Hıristiyan-Katolikliğin Papa'sı, Kafkasya'ya ayrı bir önem vermiştir. Bu yüzden, Vatikan'da "Hazar ve Çevresi" adlı bir bölüm kurdurmuştur. Papa'nın talimatıyla çok sayıda Katolik misyoner Kuzey Kafkasya ' 'yı baştan başa dolaşmıştır. Bu misyonerlerin faaliyetleriyle ilgili Vladikafkas, Stavropol ve Beştav'da çok sayıda yazılı kaynak bulunmuştur.

Kuzey Kafkasya'da kendisine oldukça kuvvetli bir hayat alanı bulan Hıristiyanlık inancından, Karaçay-Malkarlıların da etkilenmemesi mümkün değildir Karaçay-Malkarlıların eskiden Hıristiyanlık inancına mensup olduklarını ileri süren ve bu konuda ilk görüş belirten L.İ. Lavrov'dur. Karaçay-Malkar'daki eski kilise harabelerinde çok sayıda Hıristiyanlıkla ilgili kitaplar bulunduğunu söyleyen L.İ. Lavrov, Bizanslıların ve Gürcülerin etkisiyle, Karaçay-Malkarlıların Hıristiyanlık inancını benimsediklerini ileri sürmektedir. Ona göre, önceleri Hıristiyan olan Karaçay-Malkarlılar, Moğolların Kafkasya ' 'yı istila etmesiyle ve dolayısıyla Gürcü ve Bizans etkilerinin azalmasıyla, Hıristiyanlık inancını yavaş yavaş kaybetmişler ve eski Türk şamanist inançları ön plana çıkmaya başlamıştır [65].

Kafkasya ' 'da yaşayan Alanlar da, M.S. X. yüzyıldan itibaren, Bizans'ın etkisiyle Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Arap seyyahı Said El Magribî, Alanların Hıristiyan olduğunu söylemektedir [66]. Alanlar üç yüzyıl boyunca, Bizanslı din adamlarının da çeşitli propaganda ve misyonerlik destekleriyle, Hıristiyanlık inancını Kafkasya bölgesinde yaymışlardır. Hıristiyan Alanların Kafkasya'da iki büyük dinî merkezi bulunuyordu. V.F. Miller, bunlardan birincisinin, Karaçay'ın Aşağı Arhız bölgesinde kurulduğunu, V.A. Kuznetsov da, ikincisinin, bütün Kafkasya'nın en büyük dini merkezi olduğunu ve Malkar'ın Yukarı Çegem vadisinde kurulduğunu söylemektedir [67]. Karaçay bölgesinde, XI. yüzyıla ait, Hıristiyan Alanlardan kalma çok sayıda kilise, Malkar bölgesinde XIV-XV. yüzyıllara ait altından yapılmış bir haç, Holam Bızıngı ve Arhız bölgesinde Hıristiyan azizlerinin kayalara çizilmiş tasvir-freskleri ve üzerlerine haç sembolü çizilmiş kayalar bulunmuştur [68].

Hıristiyanlık inancının Karaçay-Malkar Türklerinin yüksek tabakasında az da olsa kabul gördüğü bilinmektedir. Sözgelimi, Malkar prenslerinden Aydabol oğlu Artutay ile tahtından indirilen sabık Gürcü Kralı I. Teymuraz, 1658 yılında, Rus Çarı Aleksey Mihailoviç ' 'i ziyaret için Moskova ' 'ya gitmişler; Aydabol oğlu Artutay burada, Rus Çarı ve sabık Gürcü Kralının telkinleriyle Hıristiyanlık inancını kabul etmiştir. Artutay kendi yurduna döndükten sonra, İsa peygamberin anısına, "İssa-Kala " adında bir kale inşa ettirmiş ancak kendisi bu kalenin son halini göremeden ölmüştür [69]. N. Kagıyeva, XIV-XV. [s. 42] yüzyıllarda yaşadığı tahmin edilen, Hazar kökenli, Karaçay-Malkar Prensi Tram Han'ın büyük bir ihtimalle Hıristiyan olduğunu ileri sürmekte, Tram Han ' 'ın küçük oğlu Soga ' 'nın oğlunun adının da Hustos [Hıristos] olduğunu söylemektedir [70]

Değişik tarihlerde, Kafkasya'da bulunan çok sayıda yabancı seyyah, misyoner ve araştırmacılar, Karaçay-Malkarlıların Hıristiyanlık inancına mensup olduklarını ifade etmektedirler [71]. 1654 yılında Kafkasya'da bulunan A. Lamberti şunları söylüyor: "Karaçaylılar, Svanlar, Cikler ve Çerkesler Hıristiyandırlar. Ancak bunların tapınaklarına [kiliselerine] gidip baktığınızda, onların aslında Hıristiyanlıkla bir alakalarının olmadığını görürsünüz." 1743 yılında Peterburg şehrinde bulunan Kabardey prenslerinden M. Atajukin ile A. Gilaksanov, Malkarlılar hakkında şunları söylüyorlar: "Onlar çok eskiden beri Hıristiyanlık esaslarına göre yaşarlar. Hayatlarını buna göre tanzim ederler. Halen, onların büyük çoğunluğu bu hayat tarzlarını devam ettirmektedirler. Sözgelimi, baharda yedi hafta ve yaz mevsiminin son iki haftasında, hiçbir şekilde et, süt ve yağ yemezler."

1743 yılında, General Eroptin, Çegem sakinlerine, Kızılyar [Kizlyarsk] soylularından Aleksey Tuzov'a götürmeleri için Hıristiyanlıkla ilgili bir kitap verir. Çegemliler ise ona, "Biz ölürüz fakat bu kutsal kitabı o Müslüman adama vermeyiz" şeklinde cevap verirler. Kafkasya'da İslam dininin yayılmasını engellemek için birtakım önemlerin alınması ihtiyacını duyan Hıristiyan din adamları heyeti, bir toplantı yaparak, Kafkasya'da Hıristiyanlığı yayma işini yürüten Gürcü misyonerlerin başarısız olduklarını, bundan sonra onların yerine Rus misyonerlerin bu işi yürütmesi gerektiğine karar verir. Bu heyetin, 8 Mart 1770 tarihli raporunda şöyle deniyor: "1745 yılında, Hıristiyanlığın esasları ile ilgili bir genelge Moskova'daki Başpiskoposa onaylatılarak, Osetlere, Küçük Kabardey bölgesine ve Kafkas Dağlılarına [Malkarlılara] gönderildi."

Gürcü vakanüvis Vahuşti, 1745 yılında şunları yazıyor: "Basianlarda [Malkarlılar], komşuları Osetlerde olduğu gibi, yöneticiler ve asiller Müslüman, köylüler [kara halk] Hıristiyandır. Ancak, Basianlarda ve Osetlerdeki Hıristiyanlık inancı yarım yamalaktır. Sözgelimi, bunlar yalnızca, domuz eti yiyenleri Hıristiyan, at eti yiyenleri de Müslüman olarak kabul ederler. " 1774 yılında Kafkasya'da bulunan İ.A. Goldenşted şunları söylüyor: "Basianlar [Malkarlılar] önceleri Gürcülere tabi idiler. Bu yüzden, Gürcü ve Yunan Ortodoks [Hıristiyanlık] inancının etkisiyle onlar Hıristiyan olmuşlardır. Onların yaşadıkları yerlerde eskiden kalma kiliselerin olması ve onların halen domuz eti yemeye devam etmeleri, onların eskiden Hıristiyan olduklarını göstermektedir. "

1794 yılında Kafkasya'da bulunan P.S. Pallas şunları söylüyor: "Çegem vadisinde yaşayan halk eskiden Hıristiyanlık inancına mensuptu ve onların kiliseleri vardı." 1798 yılında Kafkasya'da bulunan Polonyalı seyyah ve yazar Jan Pototskiy şöyle diyor: "Balkarlar, Kabardeylerin yanında, yüksek dağların arasında yaşayan ve Türk dilini konuşan bir halktır. Onlar putperesttirler ve tabiattaki birtakım güçlere inanırlar. [s. 43] Gürcü-Svanlar ve Abhazlar ise Hıristiyandır ve kiliselerine karşı büyük hürmet gösterirler. Yüzyıllardır onların kiliselerine otuz adım dahi yaklaşabilen olmamıştır. Balkarlar, ne olduğunu bilmeden, bazı Hıristiyan azizlerinin adlarıyla yemin ve dualar ederler. Balkarların yaşadığı yerlerde de Hıristiyan kiliseleri vardır. Balkarlar bu kiliselerin kapısını açıp içine girmiş değillerdir ama bu kiliselere büyük önem verirler ve saygı gösterirler."

S. Bronevskiy, 1823 yılında yazmış olduğu "Kafkasya'nın Tarihi ve Coğrafyası Hakkında Yeni [Son] Bilgiler" adlı kitabında şöyle söylüyor: "Malkarlılar şimdi İslam kanunlarına göre yaşıyorlar. Eskiden onlar Hıristiyan idiler ve domuz eti yiyorlardı. Şimdi de Hıristiyanlara ve Hıristiyan kiliselerine saygı gösteriyorlar. " 1846 yılında Kafkasya'da bulunan N. Danilevski, Karaçay, Malkar ve Çegemliler hakkında şunları söylüyor: "Onların eskiden Hıristiyan oldukları açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Onlar eski kiliselere ve kutsal Pazar gününe hürmet ediyorlar. Bir haç gördükleri zaman kalpaklarını başlarından çıkarıp saygı gösteriyorlar. Ayrıca her zaman sofralarında domuz eti bulunur. "

Çok ilginç bir durumdur ki, Karaçay-Malkarlıların eski halk takviminde ay ve gün adlarının hemen hepsinin, Hıristiyan azizlerinin adlarından miras kaldığı görülmektedir [72].

1. Başil-Ay [Aziz Vasili Ayı] : Ocak
2. Bayrım-Ay [Kutsal Meryem Ayı] : Şubat
3. Totur ' 'nu Al Ayı [Aziz Feodor ' 'un İlk Ayı] : Mart
4. Totur ' 'nu Art Ayı [Aziz Feodor ' 'un Son Ayı] : Nisan
5. Hıçaman-Ay [Hıristiyanlıkta Oruç Ayı] : Mayıs
6. Lukkol-Ay [Aziz Nikkol Ayı] : Haziran
7. Eliya-Ay [Aziz İlya Ayı] : Temuz
8. Kırkar-Ay [Sonbahar Ayı] : Ağustos
9. Kırkavuz-Ay [Aziz Georgi Ayı] : Eylül
10. Et Iyık-Ay [Et Haftası Ayı] : Ekim
11. Abıstol-Ay [Aziz Apostol Ayı] : Kasım
12. Endrevük-Ay [Aziz Andrey Ayı] : Aralık
1. Baş-Kün [Baş/İlk gün] : Pazartesi
2. Gürge-Kün [Aziz Georgi Günü] : Salı
3. Baraz-Kün [Aziz Paraskovi Günü] : Çarşamba
4. Orta-Kün [Orta gün] : Perşembe
5. Bayrım-Kün [Kutsal Meryem Günü] : Cuma
6. Şabat-Kün [Musevîlikteki kutsal Şabat] : Cumartesi
7. Iyıh-Kün [<Iduk-Kün=Kutsal gün] : Pazar

[s. 44] Karaçay-Malkar Türklerinin eski halk takviminde yer alan, Şubat ayını ve Cuma gününü ifade eden "Bayrım" sözü, Kutsal Meryem'in, yani Hz. İsa Peygamberin annesi Hz. Meryem'in adından kaynaklanmaktadır. Kutsal Meryem ' 'in adı, aynı zamanda, Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, "Aile kurma ve çocuk sahibi olma tanrıçası " olan "Bayrım-Biyçe"nin adına da kaynaklık etmiştir [73].

"Kırkavuz" [Eylül] ve "Gürge-Kün" [Salı] sözleri, Hıristiyan azizi "Georgi "nin adından miras kalmıştır. V.F. Miller, Yukarı Çegem bölgesinde, "Altın Aş-Kerge "nin, yani Aziz Georgi ' 'nin ruhuna büyük hürmet edildiğini söylemektedir [74]. Murat Aciyev, Hıristiyan Rus Kazaklarının Aziz Georgi'yi, Hz. İsa'dan bile daha çok sevdiklerini, onun Rus Kazaklarının ruhani atası ve koruyucusu olduğuna inandıklarını söylemektedir. M. Aciyev ' 'in, Karaçay ' 'da yaptığı bir seyahatte, Gürge-Kün [Aziz Georgi Günü] ile ilgili ilginç bir gözlemi vardır: "Karaçaylılar, Salı günleri çalışmıyorlar. Salı günleri önemli ve yorucu bir işe başlamıyorlar. Çünkü Salı gününde çalışmanın uğursuzluk ve felaket getireceğine inanıyorlar. Karaçaylılar anlamını bilmeden bu adeti hala devam ettiriyorlar. Halbuki, Salı günü [Gürge-Kün], Aziz Georgi ' 'nin günüdür. Onun gününde çalışılmaz. Salı günü dinlenme ve ibadet günüdür. " M. Aciyev ' 'in de işaret ettiği gibi, Karaçaylılar bugün bile Salı günlerinde önemli bir işe başlamanın uğursuzluk getireceğine inanırlar. Yeri gelmişken burada, Gürge-Kün ile ilgili, acı ama ilginç bir tesadüfü belirtmek istiyorum; Karaçaylı yazar Seyit Laypanov ' 'un "Gürge-Kün" adında bir romanı vardır. Bu roman, Karaçaylıların 2 Kasım 1943 yılında Orta Asya ' 'ya zorla sürgün edilişini anlatır. Karaçaylıların sürgün edildiği 2 Kasım günü "Gürge Kün" yani Salı günüydü. S. Laypanov bu yüzden romanına özellikle "Gürge-Kün " adını vermiştir.

Mart ve Nisan aylarını ifade eden "Totur " sözü, Hıristiyan azizi "Feodor "un adından miras kalmıştır. Holam bölgesinde bir eski kilise harabesi vardır ki buraya "Totur-Töbe " [Feodor ' 'un Tepesi] denir. Çegem bölgesinde "Totur-Kala " [Feodor ' 'un Kalesi] adında bir kale harabesi vardır ki, bu da Aziz Feodor'un adından hatıra kalmıştır. Karaçay-Malkarlılar eskiden, Mart ayının, "Aş-Totur "un [Aziz Feodor] doğduğu ay olduğuna inandıkları için, Mart ayının 21 ' 'inci gününde, kurbanlıklar keser, büyük şenlikler yaparlarmış. Anlaşılacağı üzere, aslında bu gün, gece ile gündüzün eşit olduğu ve baharın başladığı ilk gün, yani yeni yılın ilk günüdür. Karaçay-Malkarlılar bu gün için büyük hazırlıklar yaparlar, en güzel elbiselerini giyerler, en güzel yemekleri pişirirler ve bu günü kutlamak için "Aş-Totur-Taş "ın [Aziz Feodor'un Taşı] etrafında toplanarak dans ederler ve dileklerde bulunurlarmış. Öte yandan, "Aş-Totur " aynı zamanda, Karaçay-Malkarlılarda, "kurtların, avcıların ve çobanların koruyucusu" olarak bilinir. Aslında, Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, av hayvanlarının koruyucusu ve [s. 45] avcılık tanrısı "Apsatı "dır [75]. Fakat, Aş-Totur ' 'un Apsatı'nın en yakın dostu olduğuna inanıldığı için, Karaçay-Malkarlı avcılar ava giderlerken, Yukarı Çegem bölgesinin doğu tarafında bulunan "Aş-Totur-Taş " adlı kayanın yanına gelip, oklarından birini ve yanlarındaki yiyeceklerinin bir bölümünü bu kayanın üzerine koyarak dilekte bulunurlar; avdan dönerlerken de, yine Aş-Totur-Taş ' 'ın yanına gelip, Aş-Totur'a olan bağlılıklarını bildirirler ve avladıkları hayvanların etlerinden bir kısmını taşın üzerine koyarlarmış [76].

Aziz Paraskovi ise, Karaçay-Malkarlıların eski halk takvimindeki, "Baraz-Kün" [Çarşamba] sözüne kaynak olmuştur. Öte yandan, Aziz Paraskovi'nin adı, Gürcülerde "Paraskevi " [Cuma], Çeçenlerde "Pereska " [Cuma], Adıgelerde "Bereskeşhue " [Büyük Oruç] şeklinde görülmektedir [77].

Yukarıda verilen bilgi ve görüşler dikkatlice analiz edildiğinde, Karaçay-Malkar Türklerinin aslında Hıristiyanlığı hiçbir zaman gerçek anlamda kabul etmedikleri anlaşılmaktadır. Şüphesiz, Hıristiyanlık inancının, Karaçay-Malkar kültürüne fazlasıyla tesir ettiği görülüyor. Fakat dinî bakımdan, Hıristiyanlık inancının, Karaçay-Malkar Türklerinde, ancak sathi mahiyetten öteye geçemediği de ortadadır. Kafkasya ' 'da dolaşan seyyahların verdikleri bilgiler de bunu doğrulamaktadır. Seyyahlar, Karaçay-Malkarlıların gerçek anlamda Hıristiyan değil de, "Hıristiyan gibi " olduklarını ve onlardaki Hıristiyanlık inancının "yarım yamalak " olduğunu söylemektedirler.

Tarihte baktığımız zaman, büyük ve kitaplı dinleri kabul eden kavimlerin, eski inançlarının etkisinden kurtulamadıklarını ve yeni dinlerinin emirlerine aykırı olarak birçok eski gelenek ve inançlarını "kitabına uydurup" yeni dinlerini öyle tanzim ettiklerini ve hatta bunları yeni dinlerinin kutsal kitaplarına bile soktuklarını görmekteyiz. XIII. yüzyılda Kıpçak Türklerinin arasında bulunan Wilhelm Rubruk şunları anlatıyor: "Kıpçaklar mezarlarının üzerine yüksek bir tepe yaparlar, tepenin üzerine de bir heykel koyarlar. Bu heykellerin yüzü doğuya bakar. Zengin adamların mezarı üstünde ehram şeklinde bir ev yaparlar. Yeni bir mezar üzerinde on altı tane at derisi gördüm. Bunlar mezarın etrafına dörder olarak sırıklara asılmışlardı. Mezarın yanında kımız ve et bulunuyordu. Halbuki, bu mezarda yatan güya bir Hıristiyandır. " W. Rubruk'un bu gözlemlerinden, Hıristiyan misyonerlerin tesiriyle büyük bir kısmı Hıristiyan olan Kıpçakların eski şamanist inançlarını büsbütün bırakmadıkları, eski inançlarının kalıntılarının uzun zaman devam ettiği anlaşılmaktadır [78].

Hıristiyanlık inancı, Karaçay-Malkarlıların eski şamanist inançları, pagan adetleri ve çok tanrılı dinî inanç sistemleri üzerinde pek fazla etkili olamamıştır. Hıristiyanlık inancına ait bazı gelenekler ve birtakım Hıristiyan azizleri, Karaçay-Malkarlıların çok tanrılı [s. 46] eski inançlarıyla birleşerek onlarla uyumlu hale gelmişler ve doğaüstü güçlere sahip tanrı ve kutsal ruh karakterine bürünmüşlerdir [79].

Nartların demircisi Debet'in gök-tanrı ile yer tanrı'nın birleşmesinden doğduğunu daha önce söylemiştik. Debet ' 'in bir başka doğuş motifi daha vardır ki, bu motif, İsa Peygamberin, Hazreti Meryem ' 'den "babasız " doğuşu motifine benzemektedir. Şöyle ki, Debet ' 'in annesi Akbiyçe, "güvercin " kılığına girmiş bir "melek "ten, Debet ' 'e gebe kalmıştır. Hıristiyanlık inancına göre İsa Peygamber, Tanrı ' 'nın oğludur. Matta ' 'nın İncili ' 'ne göre, Hz. İsa vaftiz edildiği sırada, "Kutsal Ruh " bir "kuş " kılığına girerek onun başına konar ve gökten, "İşte benim sevgili oğlum budur " şeklinde bir ses işitilir [80].

Debet ile İsa Peygamber arasındaki bir diğer benzerlik, onların tababet mesleğine sahip olmalarıdır. Bilindiği gibi, İsa Peygamberin en büyük mucizelerinden birisi de, bir ölüyü diriltmesi mucizesidir. Debet, Raçıkav adlı bir kahraman tarafından kılıçla kafasının bir tarafı kesilen Gilastırhan ' 'ı iyileşirir. Debet, Gilastırhan ' 'ın kafasının kesilen yerine bakırdan bir levhayı monte eder. Yani Debet, Nartların demircisi olması yanında aynı zamanda onların doktorudur. Bu motif diğer Kafkasya Nart destanlarında değişik şekillerde anlatılır [81].

Öte yandan, Karaçaylıların ilk yerleşim yerlerinden biri olan "Hurzuk" köyünün adının, Batı Hun İmparatoru Attila'nın komutanlarından "Kursık"ın adından miras kaldığı sanılmaktadır. Ancak bu "Hurzuk " sözünün, "Hurs-uk " veya "Hurs-uruk" [Hurs'un soyundan] şeklinde teşekkül etmiş olabileceği de düşünülebilir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Nart Örüzmek ' 'in yaşadığı yerin adı "Hurs-Halı "dır ki, bu söz "Hurs ' 'un yeri " veya "Hurs'un toprağı" anlamına gelmektedir [82]. Görüldüğü gibi, güneş-tanrı motifini taşıyan Hıristos [İsa Peygamber] ile Shurtuk [Debet] arasındaki benzerlikler hiç de az değildir.

IX. Sonuç

Çalışmamızın sonuç bölümüne geldiğimiz zaman, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan Nartların demircisi Debet'in oluşumunda, değişik kültür unsurlarının oldukça önemli katkılar yaptığı anlaşılmaktadır. Sözgelimi, demircilik sanatıyla meşhur Davut Peygamberin, Karaçay-Malkar Nart destanlarının tanrı-demircisi Debet'e kaynaklık etmesi, Musevîlik inancının, Karaçay-Malkar Türklerinin kültürüne ne denli etki ettiğini ortaya koymaktadır. Nartların Debet'ten önceki tanrı-demircisi Shurtuk'ta ise güneş ve güneş-tanrı kültü ile Hıristos [İsa Peygamber] ve Hıristiyanlık inancının etkilerini görmekteyiz. Gerçi, "Shurtuk" ile "Hıristos" sözleri arasında bir bağlantı [s. 47] olduğu konusunda kesin ısrarlı değilim. Ancak, hiç olmazsa, İsa Peygamber ile Debet'in babasız doğuşları, güvercin kılığına girmiş melekler, güneş ve güneş-tanrı kültü, her ikisinin de sahip oldukları tababet [doktorluk] mesleği motifleri arasındaki benzerlikten yola çıkarak, Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki tanrı-demirci Debet'in oluşumunda Hıristiyanlık kültürünün ve İsa Peygamberin katkısının olduğunu ortaya koymuş olduk.

Bütün bu anlattıklarımızdan ortaya çıkan sonuç ise, Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan Nartların demircisinin başlangıçtaki adının "Shurtuk" ve "Debet" şeklinde olmadığıdır. Elbette, Karaçay-Malkar Nart destanlarında mutlaka bir tanrı-demirci motifi vardı. Ancak biz onun başlangıçtaki ilk adını şimdilik bilmiyoruz. Yani, Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki tanrı-demircinin başlangıçta başka bir adı vardı ve daha sonra bu ad, Hıristiyanlık ve Musevîlik kültürlerinin etkisiyle, "Shurtuk" ve "Debet" şeklinde değişmiş, Hıristos [İsa Peygamber] ve Davut Peygamberin adı, Karaçay-Malkar Nart destanlarının tanrı-demircisinin adına kaynaklık etmiştir.

_______________________________________________________

Adilhan Adiloğlu, "Kafkasya'da Hıristiyanlık Kültürü", Birleşik
Kafkasya Dergisi, Sayı: 18, Eskişehir, 1999, s. 40-47
_______________________________________________________

X. METİNLER

[s. 10] Nartların Demircisi Debet hakkındaki metinler [destanlar], T.M. Haciyeva ile M.Ç. Curtubayev'in hazırlamış oldukları çalışmalardan alınmıştır. Aşağıda verilmiş olan metinlerin hangi çalışmadan alındığı; kim tarafından, hangi tarihte ve kimden derlenerek kaydedildiği ayrıntılı olarak metinlerin sonunda belirtilmiştir. T.M. Haciyeva ve M.Ç. Curtubayev ' 'in çalışmaları dikkatlice karşılaştırılarak incelenmiş ve metinler özellikle birebir sözlük anlamlarıyla Türkiye Türkçesine çevrilmeye çalışılmıştır. Metinlerin daha iyi anlaşılması amacıyla az da olsa yer yer parantez içerisinde verilen sözler tarafımızdan eklenmiştir. Parantez içerisinde verilen sözler, metinlerin orijinalinde yer almamaktadır. Uzunluğundan ötürü, çok yer kaplayacağını düşündüğümüzden, bu çalışmamızda metinlerin Karaçay-Malkar Türkçesindeki orijinalini vermedik.

1. Nartların Demircisi Debet'in Doğuşu

Çok eski zamanlarda, mağaralarda yaşarken
Taş yalak, ağaç elek varken
Gök tanrısı, yer tanrısını almış
Gök [tanrısı] gürlemiş, yer [tanrısı] hamile kalmış
Dokuz yıl dokuz gün gebe kalıp durmuş
Yer yarılıp sonra Debet doğmuş
Su tanrısı alıp onu yıkamış
Irmakları onun ağzına çevirmiş
Su tanrısı süt annesi olmuş
O büyütüp, akıl ile dolmuş
O Debet'in ateştenmiş yüreği
Çeliktenmiş vücudunun malzemesi
Eklemleri yay gibi uzarmış
Gerektiğinde onlar geriye toplanırmış
Her bir eklemi menteşe gibi açılırmış
İstemezse, geriye kapanırmış
Canı, kanı ateşten olmuş hazırlanıp
Eli değse, taş erirmiş, kızarıp
Ateş tanrısı ateşin dilini öğretmiş
Yer tanrısı taşların dilini vermiş
Su tanrısı yemeğini, suyunu göndermiş
Debet bir gün Nart dağlarına gitmiş
Taşlarla konuşarak orada kalmış
Onlarla istişare etmiş
Taşlar alıp o yurduna gitmiş
O taşları eliyle ezmiş
Her bir taşta ne olduğunu sezmiş
O taşları ekmek gibi yemiş
Çok [türlü] taşlarda nelerin olduğunu denemiş
Ateş tanrısı yardımcı olmuş Debet ' 'e
Çok [türlü] taşlardan ne isterse yapmaya
Demir ona hamur gibi olmuş
Nasıl isterse öyle bükmüş
[s. 11] Ateşin, suyun, yerin dilini bilmiş
O, Nart olup, demirciye girmiş
Her bir taşta ne olduğunu görmüş
O taşları buzlar gibi eritmiş
Zırhları, kalkanları yapmış
Ustalığı o usulüne göre düşünmüş
Dağ kayaları kebap gibi pişirmiş
O yapmış ilk önce deri körüğü
O çıkarmış yeryüzüne demiri
O başlamış yakmaya taşkömürü
Demirci atölyesini kurup Tırmı-Dağ yolunda
Demirleri sakız gibi uzatmış kolunda
O Debet'in ustalığını bilmişler
Yüzlerce Nart, siparişler vermişler
Tırmı-Dağ ' 'dan madenini indirmiş
Yay okları, zırhlar yapıp giydirmiş
Debet bu tarafta, demirleri uzatmış
Ustalığı her bir Nartı geçmiş
Her gün yüz kılıcı bitirmiş
Nart askerlere çok şeyleri yapmış
Kılıçları taşları sabun gibi kesmiş
Okları ise Elbruz dağını aşıp geçmiş
Zırhlarını kılıç kesmemiş
Yay okları da ona işlememiş
Debet burada, bu tarafında dağların
Çok silahlar yapıp vermiş
Dağların başından o tarafa uzanıp
Karadenize sokup sertleştirmiş
Ham demiri çelik yapıp vermiş
Nart askerlere çok oklar yapmış
Gencetaya [83] zırh yapıp vermiş
Ok atıp onu denemiş
Kılıçla ata vurup denemiş
O [kılıç] kesmemiş, ağzı kırılmış, körleşmiş
Okları Elbruz dağını aşıp geçmişler
Okları Karadenize düşmüşler
Nart askerlerin silah gücü büyümüş
Kılıçları kayaları kesmiş
Nart halkı çok yiğitlikler yapmış
Her gerekli şeyi Debet yapıp vermiş
Debet olmuş demirleri çıkaran
Demir işini öğrenmeye buyuran

2. Debet'in Yaratılışı

Gök tanrısı vermiş benim canımı
Çelikten yapmış her eklemimi, parçamı
Buyruğuna baş eğdiler tanrılar
Gelip-gelip onlar beni gördüler
Ateş tanrısı kucağına sıkmış
Ateşini alıp, yüreğime koymuş
Güneş tanrısı ışıklarını göndermiş
Işıkları her tarafıma değmiş
Ay tanrısı ışığını gönderip sararttı
Onun ışığı vücudumu aydınlattı
Su tanrısı kaynak sulardan içirdi
Her bir eklemim uzadı, gerildi
Debet'e baş eğiyoruz dediler taşlar
Baş eğiyoruz dediler gökte yıldızlar
Tanrı, senin kulunum, kendim de Nart oğluyum
Tanrı, sana yeminliyim, bir sana tapınırım
[s. 12] Su tanrısı sudan yapmış kanımı
Gök tanrısı vermiş benim canımı
Yer tanrısı yiyeceklerle doyduruyor
Apsatı ' 'dan [84] hayvanlar verip soyduruyor
Nartların hepsi yaratıldık kanından
Nartlara geçti her bir eklemin vücudundan
Baş eğiyorum, dal parçası gibi eğilip
Tanrı, diyorum her zaman da sevinip

3. Nartların Demircisi Debet'in Şarkısı

Emegenler Nartlar ile yarışıyorlardı
Büyük zarar-ziyan etmek için uğraşıyorlardı
Nart yiğitleri seferde olduklarında
Evlerde, yaşlılar, kadınlar kaldıklarında
Dağdan gelen taze suları kesiyorlardı
Nart yurtlarının dirliğini bozuyorlardı
Nart yiğitleri zalimliği kabul etmiyorlar
Böylelerini yok etmeden bırakmıyorlar
Yiğitlikte az olmayan dev Nartlar
Altlarında çelik gibi Nart atlar
Akıllarında ise, zulüm, çivi gibi olup
Bırakmıyor dinlenmeye yiğitleri
Zamansız hatıra düşürüp mezarları
Susuz, hayvansız, çocuksuz kalan Nartlar
Vücutlarını [var güçle] alçaklara doğru atarak
Vücutlarını esirgemeden kırılıyorlar yiğitlikte
Vadilerde ve sarp dağ başlarında
Yiğitliği onlara
Gerek değil idi dileyip almaya
Köyde köşe başlarında oturuyor yaşlılar
Taşı sıkıp suyunu çıkaran Nartlar
Aksakallar istişare ettiler birlikte
Emegenlerin kökünü nasıl kurutmaya
Sonunda bu karara geldiler
Atlara binip, Nart yiğitleri, yarın yola çıkın
Demir ustası Nart Debet'i bulun
Debet denen taşı vurup parçalıyor
Elbruz'dan denizlere atıyor
Öyle kılıç yaptırın Debet'e
Ağırlığı bizon kadar olan
Uzunluğu uzun olan dağ vadisinden
Genişliği ise geniş olup kızak yolundan
Tan ağarınca Nartlar çıktılar yola
Aldılar pek gerekli işi ele
Onlar gidiyorlar gece gündüz durmadan
Atın yorulmasına, açlığa bakmadan
Uzun, uzak yol gidip, yemek yemiyorlar
Yaşlıların söylediği Debet ' 'i ise bulamıyorlar
Bir gün gençler dolaşıp gidip
Elbruz ' 'un tam dibine gelip
Duruyorlar ırmak kenarında dinlenmeye
Karar veriyorlar orada kalmaya
Yolda yorulan, acıkan Nart atları
Bağlanıp, taze çimenlikte otluyorlar
Çok geceler uyumayan Nartlar
Yamçılarına sarılıp uyuyorlar
Sabah [olunca] yollarına gittiler
Arayıp gidip, bir mağaraya geldiler
O mağarada onlar Nart'ı gördüler
Gördüler de ona selam verdiler
[s. 13] Baktıklarında, bilekleri demirden
Dişleri ise taşı bile kemiren
On parmağı dökme demirden de sert çelikten
Yaratılmışlar bir muhteşem kudretten
Her parmağının kenarı sapsarı
Onlar ise Debet'in bronz tırnakları
Demir bileklerde olmuş Nart kuvveti
Kolay ona kor parçalarını eline almak
Elleri dayanıyor kor demire
Vardır gücü kor demirleri bükmeye
Titretiyor yeri aceleyle yürüse
Yumruğuyla ise o demire vursa
Kıvılcımlar yıldızlar gibi uçuyorlar
Sesinden emegenler kaçıyorlar
Nart demirci gürletiyor körüğü
İşleyip-işleyip veriyor demir eşyayı
Demircinin var dev gibi iri vücudu
Göğsü kaya gibi onun
Filde bile görmezsin sen öyle vücudu
Boynu meşe kütüğü gibi yuvarlak
Çalışırken ise oluyor çok çevik
Ateşe koyup, demiri kızdırıp
Kor demiri eline alıp
Ağır yumruğu ile vuruyor
Keskin kılıç yılan gibi uzuyor
Uzanıp, onu denize sokuyor
Soğuyan kılıç sertleşiyor öyle
Hazır işi denemeye şimdi
Demirci, Nartlardan biraz geri durup
Denedi, dağın dik başını vurup
Onun başı anında parçalandı
Kocaman dağ ikiye yarıldı
Bu kılıç olsun Nartlara hediye
Eliya [85] [şimşek] olsun emegen [86] kötülere
Deyip, demirci, silahı konuklara uzattı
Nartların ellerini tutup sertçe
Demirci Debet ' 'in yaptığı kılıç elimizde
Şimdi düşman duramaz yolumuzda
Ömrün uzun olsun deyip Nartlar
Atlarına binip yola çıktılar
Debet denen, demirciler atası
Bu dağlarda olmuş onun kalesi
O Nartlara demirleri pişirmiş
Demirlerden zırh yapıp giydirmiş
Ustalığıyla kendisini Nartlara sevdirmiş
Nart askerlerine oklar yapmış
Yaptığı oklar taştan, dağdan geçmiş
Yeryüzünde Debet gibisi büyümemiş
Kalkanlarını kılıç kesmemiş
Kılıçları, dağa vursan, yarmış
İlk önce ata nalları Debet koymuş
Ondan halka töre olup kalmış
Nallamış Nart askerlerin atlarını
Sevindirmiş gençleri, ihtiyarları
Demiri o taştan ayırmış
Nart dünyasına demiri o vermiş
Halk da görüp, her şeyi ondan öğrenmiş

4. Devet-Batır'ın Doğuşu

Dünyalara çıkmamış güzel Akbiyçe gibi
Bir günlerde, bir yıllarda,
[s. 14] Çamaşır yıkamak için çıkmış da
Dizinin çıplaklığı göğe açılmış da
Gökten bakıp melekler görmüşlerdi
Bunlar buna çok arzu duyup ölmüşlerdi
İkisi de iki gök güvercin olup gelmişlerdi
İkisi de iki dizine konmuşlardı
Civcivcikler-civcivcikler deyip de seviyordu
Oy orira, güzel Akbiyçe melekten gebe kaldı
Bu da doğurmuş şimdi, oğlan doğurdu
Adına koydular Melek oğlu Devet-Batır
Yerde yürüse, hiçbir canavar [mahlukat] yetişemiyordu ona
Gökte uçsa, hiçbir kanatlı yetişemiyordu ona
Oy orira, Melek oğlu Devet-Batır

5. Debet Gökte Demircilik Yapıyor

Yıldızlar, güz sonunda, Kasım ve Aralık aylarında, çokça kayarlar. Onlar [aslında] Nartların demircisi pehlivan Debet'in demir döverken çıkardığı kıvılcımlardır. Gökte eskiden yıldızların olmadığı zamanlar olmuş. O zamanların, devirlerin geceleri çok karanlık oluyormuş. Böyle karanlık gecelere "zifiri karanlık geceler " denirmiş. O devirlerde Nart oğulları yeryüzünde aslanlarla, kaplanlarla, dev yaratıklarla, orman devleriyle, cinlerle savaşıp geziyorlarmış. Ağaçları sökerek, kayaları devirerek, taşları kaldırarak güçlerini sınarlarmış.

Nartların içinde, pehlivanlığı meşhur, Debet adında bir Nart varmış. O her şeyin dilini biliyormuş. Anlatılanlara göre, Debet, Nartlar ile istişare edip, Karmur Dağlarına gitmiş. O burada taşların her türlüsünü alıp, eliyle sıkıp denerken, bir siyah, ağır ve parlak taşı sıktığında, ondan demir damlaları akmış. Debet'e, güneş tanrısı, demir madenini hamur gibi yumuşatmış.

Debet, geri dönüp, Nart yurdunda, Nartlara olan biteni anlatıp, onlara o demir madenini taşıtmış, toplatmış. Sonra, yere kuyu kazıp, eliyle o taşları sıkıp, ona [kuyuya] akıtıp, [kuyunun içinde demir madeninden] bir yüksek tepe yapmış. İkinci dolaşıp [sonra] demiri dövmek için bir tokmak yapmış. O tokmağı çekiç olmuş. İki yılanın birbirleriyle didiştiğini görüp bundan esinlenerek demiri tutmak için maşa [demirci maşası] yapmış. Bizon derisinden körük yapıp, üfleyip, kömür ateşi yakıp, taşları ateşte eritmiş. Taşları ateşte eritip, demiri ayırdıktan sonra, Nartlara kılıçlar, oklar, savaş baltaları, [bir] günde yüz tane kılıç yapmış. Onları, dağdan çıkan bir kızıl kaynak suyu ile sertleştirmiş. O kaynak suyuna "Bora Şavdan " demişler. Debet demirleri döverken, onun [demirden sıçrayan] kıvılcımları gökte yapışıp yıldızlar olmuşlar. Karanlık geceler de artık aydınlığa dönmüşler.

Debet, yeryüzünde, Nartların demir işlerini bitirip, Nartlar [Debet'e yapacak bir] iş bulamayınca, "Ben işsiz-güçsüz yeryüzünde duramam" deyip, kanatlı bir araba yaparak gökyüzüne gitmiş derler. O orada, güneş ve gök adamlarına demirci olup, bugün de orada yaşıyor, sağmış, derler. İşte, yeryüzünde olduğu gibi, gökyüzünde de demir dövüyor. O demir dövdüğü zaman kıvılcımlar gelip yeryüzüne düşüyorlar. Onlara biz "yıldız kayması " diyoruz. Debet sağdır, gökte demircilik yapıyor.

[s. 15] Notlar

1. Nartların Demircisi Debet'in Doğuşu başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 68-70; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 5-7. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Yukarı Çegem'de, Camilat Gegrayeva'dan [D.1883] derlenip kaydedilmiştir.

2. Debet ' 'in Yaratılışı başlıklı metin; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 7-9. Bu metnin, kim tarafından, hangi yıl, kimden derlenip kaydedildiği belirtilmemiştir.

3. Nartların Demircisi Debet ' 'in Şarkısı başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 142-144; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 9-13. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1965 yılında, Hamzat Bittirov ' 'dan derlenip kaydedilmiştir.

4. Devet-Batır'ın Doğuşu başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s.70-71. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Yukarı Çegem'de, Mussa Etteyev'den derlenip kaydedilmiştir.

5. Debet Gökte Demircilik Yapıyor başlıklı metin; Haciyeva, T.M., 1994, s. 298-299; Curtubaylanı M.Ç., 1992, s. 13-14. Bu metin, S.O. Şahmurzayev tarafından 1974 yılında, Mahsut Şahmurzayev ' 'den [D.1887] derlenip kaydedilmiştir.

DİPNOTLAR

[1] Adiloğlu, A., 1997, s. 581-582; Adiloğlu, A., 1998, s. 18.
[2] Mijayev, M.İ., 1988, s. 5.
[3] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 241.
[4] Haciyeva, T.M., 1994, s. 14.
[5] Batırhan, B., 1986, . 22-26.
[6] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 195-196.
[7] Özbay, Y.Ö., 1990, s. 130-131.
[8] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 65-66.
[9] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 65-66.
[10] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 158-159.
[11] Grımal, P., 1997, s. 247-248-819.
[12] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 159.
[13] Tekin, T., 1987, s. 3.
[14] Habiçlanı, M., 1975, s. 220; Habiçev, M., 1998, s. 34.
[15] Miziyev, İ.M., 1991, s. 161.
[16] Mızıulu, İ., 1993, s. 28.
[17] Durmuş, İ., 1993, s. 51; Tavkul, U., 1997, s. 1902.
[18] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 64; Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 157,
[19] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67; Aydemir, A., 1996, s. 151-185.
[20] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[21] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[22] Bursalı, M.N., 1991, s. 18-67.
[23] İnan, A., 1995, s. 121-123-133-141.
[24] Kuzgun, Ş., 1993, s. 131-166.
[25] Kuzgun, Ş., 1993, s. XXII-166.
[26] Koestler, A., 1993, s. 70.
[27] Kuzgun, Ş., 1993, s. 180.
[28] Kuzgun, Ş., 1993, s. 192-193.
[29] Kuzgun, Ş., 1993, s. 219.
[30] Kuzgun, Ş., 1993, s. 275.
[31] Kuzgun, Ş., 1993, s. 225.
[32] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 227,
[33] Tavkul, U., 1997, s. 1907.
[34] Kagıylanı, N., 1993, s. 17.
[35] Kuzgun, Ş., 1993, s. 102.
[36] Kuzgun, Ş., 1993, s. 305.
[37] Kuzgun, Ş., 1993, s. 306-307; Tavkul, U., 1997, s. 1908.
[38] Kuzgun, Ş., 1993, s. 158.
[39] Kuzgun, Ş., 1993, s. 167-168.
[40] Mikail-Baştu, 1991, s. XVII.
[41] Kurat, A.N., 1993, s. 130.
[42] Kurat, A.N., 1993, s. 12; Mikail-Baştu., 1991, s. XXXV.
[43] Tavkul, U., 1997, s. 1902; Miziyev, İ.M., 1994, s. 31.
[44] İnan, A., 1995, s. 29-52.
[45] Kafesoğlu, İ., 1993, s. 57.
[46] Grousset, Rene., 1993, s. 85.
[47] Türkkan, R.O., 1998, s. 14.
[48] İnan, A., 1992, s. 44-45.
[49] Tuna, O.N., 1990. S. 1-57.
[50] İnan, A., 1992, s. 46-50-57-58-63-219-228.
[51] İnan, A., 1995, s. 46.
[52] Bayramuklanı, U., 1982, s. 254; Bayramukov, U., 1993, s. 63-64; Bayramukov, U., 1998, s. 38.
[53] Laypanov, K.T., Miziyev, İ.M., 1993, s. 66-67.
[54] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 232-233-427.
[55] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 232-236-255
[56] Tümer, G., Küçük, A. 1993, s. 265-266.
[57] Günaltay, M.Ş., 1987, s. 294.
[58] Tekin, T., 1987, s. 1-2; Tavkul, U., 1996, s. 31; Erel, Ş., 1961, s. 30; Kırzıoğlu, M.F., 1992, s. 219.
[59] Kurat, A.N., 1972, s. 35-36.
[60] Kurat, A.N., 1972, s. 59.
[61] Kurat, A.N., 1972, s. 105.
[62] İbn Batuta, 1986, s. 121.
[63] "Sartak " ile "Shurtuk " sözleri arasındaki şekil benzerliği dikkat çekicidir.
[64] Kurat, A.N., 1993, s. 86.
[65] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176.
[66] Tavkul, U., 1996, s. 31.
[67] Curtubayev, M.Ç., 1991, s.179; Curtubayev, M.Ç., 1994, s.137.
[68] Miziyev, İ.M., 1976, r. 12, 18, 30, 31; Miziyev, İ.M., 1991, r. 48, 50.
[69] Bittirlanı, T., 1993, s. 25-27.
[70] Kagıylanı, N., 1993, s. 16-17.
[71] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176-179; Curtubayev, M.Ç., 1994, s. 137- 138.
[72] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805; Şamanov, İ.M., 1995. s.194; Mingitav, 1994, s. 3.
[73] Haciyeva, T.M., 1988, s. 13-14- 202; Heciyeva, T.M., 1997, s. 188; Haciyeva, T.M., 1998, s. 20.
[74] Curtubayev, M.Ç., 1991, s. 176.
[75] Tavkul, U., 1990, s. 59.
[76] Haciyeva, T.M., 1988, s. 203.
[77] Tavkul, U., 1996, s. 31.
[78] İnan, A., 1995, s. 179; Safran, M., 1993, s. 77.
[79] Tavkul, U., 1996, s. 32.
[80] Tümer, G., Küçük, A., 1993, s. 243.
[81] Haciyeva, T.M., 1994, s. 15.
[82] Tavmırzalanı D., 1992, s. 5.
[83] Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatılan olağanüstü özelliklere sahip bir tür cins atın adı.
[84] Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, av hayvanlarının koruyucusu ve avcılık tanrısı.
[85] Karaçay-Malkarlıların eski inançlarına göre, şimşek tanrısı.
[86] Nartların düşmanı olan dev yaratıklar.

KAYNAKLAR

Aciyev, Murat., Mı İz Roda Polovetskogo, Moskova, 1992
Adiloğlu, Adilhan., Karaçay-Malkar Türklerinde Nart Destanları, Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, Mayıs-Haziran, Sayı: 15, Ankara, 1997.
Adiloğlu, Adilhan., Karaçay-Malkar Nart Destanları, Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 14, Eskişehir, 1998.
Aydemir, Abdullah., İslami Kaynaklara Göre Peygamberler, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
Batırhan, Beksultan., Şavey ' 'in Çocukluğu, Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 62, İstanbul, 1986.
Batuta, İbn., İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, Hazırlayan: İsmet

Parmaksızoğlu, MEB Yayınları, İstanbul, 1986.
Bayramuklanı Ahmat., Alanlanı Tillerini Üsünden İstoriyalı Dokumentle, Şorka, Çerkessk, 1982.
Bayramukov, Umar., K Etimologii Slova Nart, Problemı İstoriçeskoy Leksiki Karaçayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazıkov, Çerkessk, 1993.
Bayramuklanı Umar., Karaçay Folklorda Shurtuknu Tuvdukları, Şorka, Çerkessk, 1982.
Bayramukov, Umar., Karaçay Folklorunda Nart Shurtuk ' 'un Torunları, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Kırım Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1998.
Bicilanı Hanafiy., Karaçaylıla Kayda Caşagandıla, İzlem, Çerkessk, 1978.
Bittirlanı Tamara., Burungulu Nazmuçu, Mingitav Dergisi, Sayı: 2, Nalçik, 1993
Bursalı, M. Necati., Peygamberler Tarihi, Hazret-i Davud Aleyhisselam, Ölçü Yayınları, İstanbul, 1991.
Curtubaylanı M.Ç., Nart Cırla bla Tavruhla, Nalçik, 1992
Curtubayev, M.Ç., Drevnie Verovaniya Balkartsev i Karaçayevtsev, Nalçik, 1991.
Curtubayev, M.Ç., Duhovnaya Kultura Karaçayevo-Balkarskogo Naroda, Nalçik, 1994.
Durmuş, İlhami., İskitler [Sakalar], Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.

[s. 16] Erel, Şerafettin., Dağıstan ve Dağıstanlılar, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1961.
Grabovskiy, N.F., Svadba B Gorskih Obşçestvah Kabardinskogo Okruga, SSKG. II, Tiflis, 1869.
Grabovskiy, N.F., Kabardin Vilayetinde Yaşayan Dağlıların Düğünü, [Çeviren: Doç. Dr. Tatyana Hapçayeva-Adilhan Appa], Kırım Dergisi, sayı: 10, Ankara, 1995.
Grousset, Rene., Bozkır İmparatorluğu, [Çeviren: Reşat Uzmen], Ötüken Yayınları, İstanbul, 1993.
Gumilev, L.N., Hunnu, Sredinnaya Aziya v Drevnie Vremena, Akademiya Nauk SSSR, İnstitut Vostokovedeniya İzdateltstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskova, 1960.
Günaltay, M.Ş., En Eski Çağlardan İskender ' 'in Asya Seferine Kadar İran Tarihi, I. Cilt, TTK Yayınları, Ankara, 1987.
Habiçlanı Magomet., Karaçay Nart Eposnu Nartlarını Üsünden, Zamannı Avazı, Çerkessk, 1975.
Habiçev, Magomet., Karaçay Nart Destanlarındaki Kahramanlar, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Kırım Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1998.
Haciyeva, T.M., Malkarlıla bla Karaçaylılanı Burungu Folklor Çıgarmaçılıkları, Malkarlıla bla Karaçaylılanı Halk Poeziya Çıgarmaçılıkları, Nalçik, 1988.
Haciyeva, T.M., Karaçay-Malkarlıların Eski Folklor Ürünleri [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 12-13, Eskişehir, 1997-98.
Haciyeva, T.M., Karaçay-Malkar Türklerinin Eski Folklor Ürünleri, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Bilig Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1997.
Haciyeva, T.M., Nartskiy Epos Balkartsev i Karaçayevtsev; Nartla, Malkar-Karaçay Nart Epos; Nartı, Geroiçeskiy Epos Balkartsev i Karaçayevtsev, İzdatelskaya Firma, Vostoçnaya Literatura, Moskova, 1994.
İnan, Abdülkadir., Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara, 1995.
İnan, Afet., Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti, TTK Yayınları, Ankara, 1992.
Kafesoğlu, İbrahim., Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1993.
Kagıylanı Nazifa., Tram Han, Mingitav Dergisi, Sayı: 6, Nalçik, 1993.
Kırzıoğlu, M.Fahrettin., Kıpçaklar, TTK Yayınları, Ankara, 1992.
Koestler, Arthur., On üçüncü Kabile, Hazar İmparatorluğu ve Mirası, [Çeviren: Belkıs Çorakçı], Say yayınları, İstanbul, 1993.
Kurat, A. Nimet., Rusya Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1993
Kurat, A. Nimet., IV-XVIII. Yüzyılda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK Yayınları, Ankara, 1972.
Kuzgun, Şaban., Hazar ve Karay Türkleri, Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Ankara, 1993.
Laypanov, K., Miziyev, İ.M., O Proishojdennıy Türkskih Narodov, Çerkessk, 1993.
Laypanlanı Seyit., Gürge Kün, Çerkessk, 1991.
Malkonduyev, H.H., Mifologiya Karaçayevtsı i Balkartsev, Folklor Narodov Karaçayevo-Çerkessi Janr i Obraz, Çerkessk, 1988.
Malkonduyev, H.H., Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaçayevtsev, Nalçik, 1990.
Mızıulu, İsmail., Merkezi Gafkazın Etnik Köklerine Doğru, [Çevirenler: Prof. Dr. Süleyman Eliyarlı, Doç. Dr. Mehman Abdullah], Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993.
[s. 17] Mijayev, M.İ., Bogoborçeskie Mifı Adıgov, Folklor Narodov Karaçayevo-Çerkessi Janr i Obraz, Çerkessk, 1988.
Mikail-Baştu, Mikail-Baştu İbn Şams Tebir, Şan Kızı Destanı, [Giriş yazısı: Ferhat A.H. Nurutdinov; Kadim Destanın Mukadderatı ve Çağrısı; Çeviren: Avidan Aydın], Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Mingitav Dergisi., Sayı: 5, Nalçik, 1994.
Miziyev, İ.M., Turistskimi Tropami v Glub Vekov, Nalçik, 1976.
Miziyev, İ.M., Oçerki İstorii i Kulturı Balkarii i Karaçaya XIII-XVIII BB, Nalçik, 1991
Miziyev, İ.M., İstoriya Karaçayevo-Balkarskogo Naroda s Drevneyşih Vremen Do Prisoedineniya k Rossii, Nalçik, 1994.
Ögel, Bahaeddin., Türk Mitolojisi, Cilt I, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1971
Ögel, Bahaeddin., Türk Mitolojisi, Cilt II, TTK Yayınları, Ankara, 1995.
Ögel, Bahaeddin., İslamiyet ' 'ten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1991.
Özbay, Y. Özdemir., Mitoloji ve Nartlar, Kafdağı Yayınları, Ankara, 1990.
Grımal, Pıerre., Mitoloji Sözlüğü, Önsöz: Charles Pıcard, [Çeviren: Sevgi Tamgüç, Redaksiyon: Cenap Karakaya], Sosyal Yayınları, İstanbul, 1997.
Rusça-Türkçe Sözlük., Hazırlayanlar: E.M.E. Mustafayev, V.G. Şçerbinin, Sovetskaya Entsiklopediya İzdatelstvo, Moskova, 1972 [Türkçe çevirisi: Sosyal Yayınları, İstanbul].
Sabançılanı H., Malkondulanı H., Malkar bla Karaçayda Töre, Mingitav, Sayı: 6, Nalçik, 1993.
Sabançı, H., Malkondu, H., Karaçay-Malkar Türklerinde Töre Müessesesi, [Çeviren: Adilhan Adiloğlu], Bilig Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1997.
Safran, Mustafa., Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lügatlara Göre Kuman/Kıpçaklar ' 'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.
Süyünçev, H.İ., Tenişev, E.R., Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskova, 1989.
Şamanov, İ.M., Kafkasyalı Karaçay-Malkar Türklerinin Halk Takviminde Yeni Yıl Nevruz, Tür Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni [Sempozyumu] Bildirileri, Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Sadık Tural, AKM Yayınları, Ankara, 1995.
Tavkul, Ufuk., Karaçay-Malkar Türklerinde Eski İnançlar, Türk Kültürü, Sayı: 325, Ankara, 1990.
Tavkul, Ufuk., Tarihi ve Etnik Yapısıyla Kafkasya, Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, II. cilt, Sayı : 16, Ankara, 1997.
Tavkul, Ufuk., Kafkasya ' 'da Dini Yapı, Kırım Dergisi, Sayı: 17, Ankara, 1996.
Tavmırzalanı Dalhat, Eliya, Mingitav, Sayı: 5, Nalçik, 1992.
Tekin, Talat., Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK Yayınları, Ankara, 1987.
Tuna, O. Nedim., Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, TDK Yayınları, Ankara, 1990.
Tümer, Günay., Küçük, Abrurrahman., Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 1993.
Türkçe Sözlük., Hazırlayanlar: Prof. Dr. Hasan Eren, Prof. Dr. Talat Tekin, Doç. Dr. Nevzat Gözaydın, Doç. Dr. İsmail Parlatır, Doç. Dr. Hamza Zülfikar, I-II Cilt, TDK Yayınları, Ankara, 1988.
Türkkan, R. Oğuz., Sümerler Türk müydü? Orkun Dergisi, Sayı: 1, İstanbul, 1998.

________________________________

Adilhan Adiloğlu, "Metinler", Birleşik Kafkasya
Dergisi, Sayı: 20, Eskişehir, 1999, s. 10-17
________________________________

Yazarla İrtibat : Bu e-Posta adresi istenmeyen posta engelleyicileri tarafından korunuyor. Görüntülemek için JavaScript etkinleştirilmelidir.
________________________________