Elli cılnı mından alga Aziyada “taşın calab, suvun içib tursak da, Kavkazga, ata curtha, barlıkbız” degen sözle har Karaçaylını, cerleribizge, suvlarıbızga ullu süymekligi bolganın körgüztgendi. Ol zamanda har Karaçaylı ne cuvabnı ornuna da, bu sözleni aythandı. Ol sözle, Kurannı sıylı ayatın miñ kere aytsañ da, uçundurgança, uçundurub Kazahstanda, Kırgızstanda, Uzbekistanda milletibiz bir bölek zamandan tas bollugundan kuthargandı. Bir sagış etigiz, “taşın calab, suvun içib tursak da” demey, “bılayda da orun tabhanbız, mında da bardı kabırlarıbız” deb, anda kalıb ketsek.
TAŞIN CALAB, SUVUN İÇİB TURSAK DA
Tebulanı Ramazan
Çeviren: Dr. Murat Poyraz
Elli cılnı mından alga Aziyada “taşın calab, suvun içib tursak da, Kavkazga, ata curtha, barlıkbız” degen sözle har Karaçaylını, cerleribizge, suvlarıbızga ullu süymekligi bolganın körgüztgendi. Ol zamanda har Karaçaylı ne cuvabnı ornuna da, bu sözleni aythandı. Ol sözle, Kurannı sıylı ayatın miñ kere aytsañ da, uçundurgança, uçundurub Kazahstanda, Kırgızstanda, Uzbekistanda milletibiz bir bölek zamandan tas bollugundan kuthargandı. Bir sagış etigiz, “taşın calab, suvun içib tursak da” demey, “bılayda da orun tabhanbız, mında da bardı kabırlarıbız” deb, anda kalıb ketsek. Türk tilli Kazahlanı, Kırgızlanı, Uzbekleni ortasında tilibiz katışa, adetleribiz tas bola, milletibiz erib keterik bolur edi. Añña da, SSSR çaçılgandan sora, ol respublikalada köçüb kelgen milletlege tik karaganların esge alsak [bügün biz körgen türk-meshitinçileni bolumları şagat], sanlarıbız titirerçadı.
Ol sebebden, meni sartın, “taşın calab, suvun içib tursak da” degen sözlege “esgertme” salırga kerek bolur. Ata curtubuzga kayta başlaganlı 50 cıl boladı. Andan beri üçünçü tölü tuvgandı. Alay demeklik, Karaçayga kaythan cılda tuvgandan tuvgannı balaları üydegi ete başlagandıla. Ala “taşın calab, suvun içib tursak da” degen sözleni eşitgen esele da, kallay maganası bolganın bilemidile eken? Bu soruvga cuvab bere, Ata curtubuzga kaythanıbız kalay bolganın caş tölübüznü esine entda bir salayım deb, kısha hapar aytırga izleyme.
20. Cıyıluv, Hruşçövga Büsürev
KPSS-ni 1956 cılnı fevral ayda bolgan 20. cıyıluvu SSSR-ni tarihinde ullu ornu bolganın bilebiz. Añña “Hruşçevskaya ottepel” deydile. Kertisi da, ol buzlab turgan kommunist-totalitar sistemanı erite başlagandı, türmedeça kuralgan kralda, milletlege, adamlaga erkinlik, demokratiya emda başha zatla bla tolu hayırlanırga keñ col açhandı. Millionla bla zaravatlık cetgenlege, bizni milletça bandit atha çıgıb, Ata curtlarından zor bla köçürülgen milletlege teyri eşik açhandı. Hruşçövnu etgen işi Rossiyanı tarihinde haman da ençi orun alganlay kallıkdı. Ol sebebden Hruşçövnu sezdde etgen “O kulte liçnosti i yego posledstviyah” degen dokladı bizni milletni cüregine balham-balça caraşhandı.
Alay a, Brejnevni, Suslovnu zamanında Hruşçöv etgen ol işge ters karav başlaññandı. Alay a añña kara muhur salır madar cok edi. Bir sagış etigiz, ofitsial dokumentlege köre, GULAG-lada 1943-çü cıl yanvarnı 1-ne 1.484.182 tutmak bolgandı, 1953-çü cıl yanvarnı 1-ne va-468.524 tutmak. Kazavatnı cıllarında köçürülgen spetspereselenetsleni sanı 1953-çü cıl yanvarnı 1-ne 2.753.356 adamga cetgendi. Bu eki sannı bir-birine koşsak, Stalin ölgünçü kralda kallay bir adam tutmakda emda komendaturalanı ayak tüblerinde bolub, baş erkinliklerin tas etgenlerin körebiz. Alanı kallay bir miñi cıl sayın zaravatlıkdan, açlıkdan ölgendi! Bıllay açı tsifralanı bizni milletni üsünde da körebiz. 1943-1944 cıllada savlay da 71869 Karaçaylı Kazahstañña, Kırgızstañña, Uzbekistañña köçürülgendi. Alanı 18 protsenti kart adamla bolgandıla, 28,1 protsenti tişirıvla, 53,8 protsenti va 16 cıl tolmagan sabiyle bolgandıla. Colda Kazahstañña emda Orta Aziyaga cetginçi, 20-21 künnü içinde, aladan 658 adam ölgendi. Milletibizge ullu kıyınlık a 1944-1945 cıllada cetgendi. Açlıknı, calaññaçlıknı tışında, issilik, suvnu amanlıgı, bir-birin tabıb boluşur madar bolmaganlık, dagıda başha köb zatla milletibizge hıysabsız ölüm keltirgendile. Al cıllada statistika igi körgüzmegeni sebebli kallay bir adamıbız kırılganı belgisizdi. 1945-50-çi cıllada 13141 Karaçaylı ölgendi, deb körgüztüledi ofitsial statistikada. Demografiya canı bla 1959-çu cılga milletibizni 26,3 protsenti koragandı. Bıllay kıyınlıkla Kavkazdan köçürülgen milletleni barına da cetgendile. Statistikaga köre, Karaçay, malkar, çeçen, iñuş milletleden 1948-çi cıl iyulnu 1-ne deriçi 144704 adam ölgendi. Stalinni tersligin tüzete N.S. Hruşçöv milletleni Ata curtlarına kaytırlarına col açhandı. Añña, anı cigitligine bügünlükde biz tolu sıy beralabızmı?
Ketemenden Ne Hapar?
Hruşçövnu 20. cıyıluv etgen dokladı [rapor] 1956-çı cılnı aprel ayına deriçi halkga ullu belgili bolmagandı. Aprel aydan başlab cabık partiya cıyılıvlada “O kulte liçnosti Stalina i yego posledstviyah” degen dokladnı süzgendile. Ol halkga cayıla, Karaçaynı intelligentsiyası anı bla köllene, milletini erkinligi üçün küreşin başlaydı. 20.ciyiluv begimin halkga añılatıv iş başlaññandan sora KPSS-ni Ara Komitetine, N. S. Hruşçövga, dagıda başha kral tamadalaga halknı atı bla çakırıvla, tilek pismola caza başlagandıla. Karaçaylılanı birinçi cıyılıvları 1956-çı cıl maynı 13-de Frunze şaharnı katında Vorontsovka degen elde boladı. 500 adam koşulgan cıyılıvda Moskvaga tilek bla barlık delegatsiya ayırıladı. Akbaylanı Magomet, Aliylanı Rakay, Karalanı Bashanuk, Ebzelanı Asker, boladıla ala - dagıda alaga Yessentukda caşagan Tokalanı Seit-Umarnı, Leniñradda caşagan Bagatırlanı Harunnu koşarga deb, begim alınadı. Maynı 23-de Seit-Umar bla Harundan kalganla Moskvaga keledile. Bir talay künnü işni kalay başlarıklarına onov etedile. Bagatır ulunu Leniñraddan çakıradıla, alay a, ol avruganı sebebli, kelalmaydı. İyunnu 1-de Toka ulu keledi. Delegatsiya M. A. Suslovnu priömnıyine kelib, añña telefon bla söleşirge madar tabadıla. Suslov Toka uluna bılay aytadı: “YA bolel 17 dney, segodnya vışel na rabotu i oçen zanyat, pribıvayet İosif Broz Tito… Po vaşey zapiske sekretariat TSK utverdil komissiyu, kotoraya primet vas. So svoyey storonı mogu skazat, ne zanimaytes illüziyami “.[17 gündür hastayım, bugün işime başladım ve çok meşgulüm, İosof Broz Tito vardı... Sizin söyleyeyebilecegim, boş hayallerle ugraşmayın]. - Tüzün aytırga kerekdi,- deb hapar aytıvçan edi, artda Akbaylanı Magomet,- Suslov bizni AK-nı komissiyasına ceñil kirirça etgen edi, barıbızga komandirovoçnıy col hakla da berdirdirgen edi. İyunnu 2-de 12 sagatda Karaçaynı delegatsiyası KPSS-ni AKnı Komissiyası bla tübeşedi. Komissiyadan 9 adam stolnu bir canında, Karaçaynı keleçileri da bir canında olturub söleşedile.
2,5 sagatlık tübeşivde söz Karaçaylılaga reabilitatsiya etilib, Karaçay avtonomiya ornuna salınıb, halknı Ata curtuna kaytarırga kerek bolganını üsünden baradı. KPSS-ni AK-nı kullukçuları Karaçay halk Kazahstanda, Kırgızstanda, Uzbekistanda keslerin ciger urunuv bla tanıthanların çerte, anda kalıb ketsegiz degen oyumnu aytadıla. Komissiyanı predsedateli, KPSS-ni AK-nı kurav bölümünü predsedateli Gromov bılay aytadı: “Çto glavnee dlya çeloveka? Ved mnogiye Karaçayevtsı seyças uje horoşo jivut materialno i v Azii, daje luçşe çem storojilı” [Bir insan için asıl önemli olan nedir? Asyada ki pek çok Karaçaylı şimdi maddi yönden çok daha iyi yaşıyor]. Komissiya Karaçaylılanı Aziyada kallıkların kral izlegenin açık bildiredi. Alayda Karaçaynı delegatsiyası, “taşın calab, suvun içib tursak da Ata curtha barlıkbız” degen halknı izlemin komissiyaga aytadı. “Halk bizge kuru allay borç salgandı”, deb tohtaydı. Keleçileribiz: “Glavnoye dlya naşego naroda svoboda i Rodina, i mı potomu hotim vernutsya na Kavkaz. A tam zajivem yeşçe luçşe i postroim doma yeşçe luçşe. Tolko vozvraşçeniye na Rodinu budet oznaçat reabilitatsiyu “[Bizim halkımız için öncelikli mesele özgürlük ve vatandır.Bu yüzden atayurdumuza dönmek istiyoruz. Biz atayurdumuzda daha refah ve daha mutlu yaşayacagız. Merak etmeyin daha güzel evler inşa edecegiz. Sadece atayurda dönüş izni rehabilitasyon olacaktır] deb, izlemni keskin aytadıla. Delegatsiyabız Moskvadan Aziyaga kaythanından sora Karaçay caşagan ellede köb cıyılıvla boladıla. Halkda, “ketemenden ne hapar?” degen soruv ma ol zamanda cayıladı. Milletibizni Ata curtha kaytarıv işge elleden köb ulanla, kızla koşuladıla. 1956-çı cıl iyunu 4-de Karaçay halknı ekinçi delegatsiyası N. S. Hruşçöv bla tübeşib, söleşgendi. Delegatsiyaga SSSR-ni kral başçısına tüber madar ciger kızıbız Sotsialist Urunuvnu Cigiti Gürcülanı [Kobanlanı] Nuzulanı küçü bla çıgadı. Anı köküreginde altın culduzun körgenlerinde, oçeredsiz delegatsiyaga col açhandıla. Delegatsiyada bu adamla bolgandıla: Çagarlanı Caşarbekni caşı İbragim, Gacalanı İbragimni caşı Macir, Bayramuklanı Mamuranı caşı Üsuf, Gürcülanı Hamzatnı caşı Tavbiy, Cammalanı İshaknı caşı Murat, Oruslanı Hamzatnı caşı Umar, Bayramuklanı Özdenni caşı İbragim.
Hruşçöv ornundan turub Karaçaynı keleçilerini har birini kolun eki kolu bla tutub, olturuguz degendi. “YA çital vaşe pismo [Mektubunuzu okudum]” deb, sözün başlagandı. Duniyada em ullu kralnı[ülkenin] başçısı, başha işlerin koyub, bir gitçe milletni keleçileri bla bir sagatha cuvuknu söleşgeni, anı Stalin kıyınlık körgüzgen milletlege kalay bir sıy bergenin körgüztedi. Karaçaynı keleçileri tileklerin tolu aythanlarında sora: “Vopros slojnıy, na territorii, otkuda vıslanı Karaçayevtsı, jivut uje lüdi, kotorıye ne vinovatı v tom, çto ih pereselili. Eto s odnoy storonı, a s drugoy - vlasti na mestah rasseleniya Karaçayevtsev ne oçen-to hotyat ih otpuskat” [Mesele karmaşık,hiç bir suçu olmayan Karaçaylıların koparılıp sürgün edildigi topraklarda artık başka halk yaşıyor [kastettigi Gürcüler ve çerkesler], meselenin bir diger kısmı ise, Karaçaylıların sürgün edildigi yerlerdeki halkda Karaçaylıları bırakmak istemiyor.] - deydi. Biz bılayda açık aytılmaganlıkga, Karaçaylılanı, malkarlılanı Kazahstan bla Kırgızstannı çeklerinde bir etib, avtonomiya kuralsa degen izlemni esleybiz. Allahha şukur, “taşın calab, suvun içib tursak da” degen cürek termilivübüz horlagandı. Gacalanı Macir ol közüvde bılay aythandı: “Şto kasayetsya mestnıh vlastey, to mı hoteli bı predupredit Vas, çto oni budut za to, çtobı ne otpuskat na rodinu, tak kak Karaçayevtsı ponravilis im, kak horoşiye jivotnovodı. Yesli nastoyaşçee polojeniye naroda ostanetsya bez izmeneniya, to çerez 50 let naşey natsii ne budet, ona rastvoritsya, isçeznet” [Yerel yetkililer hakkında sizi uyarmak istedik. Yerel yöneticiler bizi bırakmak istemeyeceklerdir. Çünkü biz Karaçaylıları çok begendiler. Çünkü biz çiftçilik ve hayvancılıktan çok iyi anlıyoruz.... Eger bu durum degiştirilmezse 50 yıl sonra asimile olacagız]. Añña Hruşçöv soradı: “Assimiliruyetsya? Eto pravda, çto takaya opasnost suşçestvuyet dlya vaşey natsii?”[Asimilasyonmu? Gerçekten böyle bir tehlike varmı Karaçaylılar için?] Gaca ulu: “Mı ispıtıvayem trevogu po etomu povodu”[Bu sebepten dolayı ugraş veriyoruz] deb, cuvab beredi. Hruşçöv Karaçaynı keleçilerini har biri kayda işlegenin soradı. Tübeşivnü ayagında: “Da, ya vas ponyal, vse vı obyasnili dostatoçno, no ya odin ne reşayu. Mı sdelayem vse dlya togo, çtobı nayti pravilnoye reşeniye” [Sizi anladım, herşeyi çok açık ve net açıkladınız, ama tek başıma karar vermem. En dogru kararı vermek için ugraşacagız”]. deb, sözün boşaydı emda delegatsiyanı kabinetinden cılı aşıradı. Ma bılay, Karaçaynı keleçileri halk salgan borçların sıy bla tolturadıla. Ala Moskvadan kaythanlarından sora, ellege aylana, köb soruvlaga cuvab beredile. Ata curtubuzga kaytırga madarla açıla başlaganın aytadıla. Alay a, N. S. Hruşçöv aythança, iş alay ceñil barmaydı. Karaçaylıla Hruşçövga kirgenden sora 12 künden SSSR-ni Baş Sovetini Ukazı çıgadı “O snyatii ograniçeniy po spetspereseleniyu s çeçentsev, iñuşey, Karaçayevtsev, çlenov ih semey, vıselennıh v period Velikoy Oteçestvennoy voynı” [İkinci Dünya Savaşı sırasında sürgün edilen Karaçaylılar, Çeçenler, İnguşlar...]deb. Anda aytılgan milletleni spetspereselenetslerin tergevden çıgarırga deb aytıladı birinçi punktda. Alay a ol Ukaznı ekinçi punktu ol erkinlikni maganasız etgendi. Anda “Ustanovit, çto snyatiye ograniçeniy po spetspereseleniyu lits, pereçislennıh v state pervoy nastoyaşçego Ukaza, ne vleçet za soboy vozvraşçeniye imuşestva, konfiskovannıy pri vıselenii i, çto oni ne imeyut pravo vozvraşçatsya v mesta, otkuda bıli vıselenı” [Birinci bölümde belirtilen sürgün edilmiş halkların, sürgün edildigi topraklara geri dönmesine izin verilmiştir].
Caññı Ukaz
Karaçaylılanı, çeçenlileni, iñuşlanı NKVD-nı komendaturasından boş etgenlikge, Ata curtlarına kaytırga, sıyırılgan mülklerin ızına izlerge erkinlikleri bolmaganı cañıdan çertilgendi. Alay a milletle bu Ukaznı kesleri süygenleriça hayırlana başlagandıla. Komendaturadan ıçhıññan halk soruv-oruv etmegenley, caşırtın birem-birem curtlarına köçüb tebregendile. Bu bolum kral tamadalanı sagışlı etgendi. 1956-çı cıl avgustnu 2-de KPSS-ni Ara Komitetinden Alma-Ataga Karaçaylıla köçürülgünçü Çerkes avtonom oblastnı birinçi sekretarı bolub turgan, İvelev Vasiliy Vasileviçni başçılıgı bla komissiya kelgendi. Ol komissiya köçürülgenleni bolumların, ala caşagan cerlede karab, AK-ga rekomendatsiya cazarga borçlu bolgandı. Avgustnu 15-de Frunzede komissiya bla Karalanı Bashanuk, Bicilanı Topuşay, Çotçalanı İslam, Akbaylanı Magomet tübeydile. Ala Karaçaylılanı Ata curtha köçerge talpıganların ayta, etillik işleni üsünden oyumnu cazıb kagıtla beredile. Avgustnu 19-20-da komissiya bla cañıdan tübeşir üçün Alma-Ataga Karalanı B., Çotçalanı İ., Bayçoralanı M., Akbaylanı M. baradıla. Cañıdan Karaçay halknı tilegin aytadıla. Komissiya bla tübeşgen bla kalmay Karaçaylılanı podpislerin cıyıv işni başlaydıla. Sentyabrnı 25-de Karalanı B, Botaşlanı M., Ebzelanı A., Tekelanı A., Çotçalanı İ., Cantotaylanı Ü., Alçaklanı A. Frunze şaharga barıb Kırgızstanda Karaçaylılada podpis cıyıv işni başlaydıla. 1956-çı cıl sentyabrnı 27-ne deri Kazahstan bla Kırgızstandan 30 miññe cuvuk podpis cıyılıb, ol kagıtlanı Moskvaga eltirge Akbaylanı Magomet bla Çotçalanı İslamga borç salınadı. Ala oktyabrnı 10-da kagıtlanı A. İ. Mikoyannı başçılıgı bla kuralgan Pravitelstvo komissiyaga eltib beredile. Alay bla 1956-çı cılnı may ayından başlab, milletibizni Ata curtuna kaytarır üçün köb iş etedile. Alanı küçleri bla KPSS-ni AK-da birinçi bolub kuru Karaçaylılanı üsünden Gromovnu başçılıgı bla komissiya kuraladı. Artda A. İ. Mikoyannı başçılıgı bla ekinçi Pravitelstvo komissiya, kuru Karaçaylılanı üsünden bolub kalmay, çeçenlileni, iñuşlulanı, malkarlılanı, kalmuklulanı işlerine da karaydı. Pravitelstvo komissiya bla kalmay, tilek kagıtların Sovet Soyuznu Marşalı Jukovga Karaçay ofitserle da beredile. Alay bla, köçürülgen milletleni ullu kozgalıvlarını küçünden, 1956-çı cıl noyabrnı 24-de KPSS-ni AK-ni Prezidivmunu begimi çıgadı “O vosstanovlenii natsionalnoy avtonomii kalmıtskogo, Karaçayevskogo, balkarskogo, çeçenskogo i iñuşskogo narodov” [Kalmık, Karaçay, Balkar,Çeçen,İnguş otonom özerk cumhuriyetlerin kurulması..]deb. Anı birinçi punktunda “Vosstanovit natsionalnuyu avtonomiyu kalmıtskogo, Karaçayevskogo, balkarskogo i çeçeno-iñuşskogo narodov. Preobrazovat Çerkesskuyu avtonomnuyu oblast v Karaçayevo-Çerkesskuyu avtonomnuyu oblast v sostave Stavropolskogo kraya RSFSR “[Çerkes özerk cumhuriyetini Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti olarak degiştirilmesi ve Stavropol Krayına baglanmasına...] degen begim da alınadı. Ol begimde kalmuk, Karaçay, malkar halkla Ata curtlarına 1957-1958-çi cıllada, çeçenlile bla iñuşla 1957-1960-çı cıllada kaytarıllıkları aytıladı. Ata curtha col açıladı, “taşın calab, suvun içib tursak da…” degen termilgen tilegibizge cetebiz.
Birikgen Karaçay-Çerkes Avtonomiyanı Nek Kuragandıla?
1957-çi cıl yanvarnı 9-da SSSR-ni Baş Sovetini Prezidivmunu Ukazı çıgadı “O preobrazovanii Çerkesskoy avtonomnoy oblasti v Karaçayevo-Çerkesskuyu avtonomnuyu oblast” [Çerkes özerk cumhuriyetinin Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti olarak tekrar oluşturulması] deb. Ukazda avtonomiya kuralganı bla birge 1943-çü cıl oktyabrnı 12-de alıññan “O likvidatsii Karaçayevskoy avtonomnoy oblasti i administrativnom ustroystve yee territorii” [Karaçay Özerk Bölgesinin ve yönetiminin kaldırılması] emda 1956-çı cıl iyul aynı 16-da Karaçaylılanı Ata curtlarına kaytarırga erkinlikleri cokdu degen Ukazları koratılgandıla. Karaçaynı halk keleçileri haman da avtonomiyabıznı ornuna salıgız, deb tilegendile. Alay a, anı koyub, kral birleşgen Karaçay-Çerkes avtonomiyanı kuragandı. Ol alay nek bolgandı? Anı üsünden basmada cazıla turgandı. Alay a anı baş şartı bıla bolgandıla deb kölüme keledi:
1. Karaçay, Çerkes, Abaza, Nogay halkla emda kazakla Rossiyaga kirgenli haman da Batalpaşinsk administrativ-territoriya okrugga kirgendile. Alanı cer-suv baylıkları, ekonomikaları, sotsial-turmuş caşavları, kulturaları bir-biri bla baylamlı bolgandıla;
2. Sovet vlast 1922-çi cıl Karaçay-Çerkes avtonom oblastnı kuraganında da ol coruknu tuthandı. 1926-çı cıl avtonomiya ekige üleşiññenlikge, politika, millet avtonomiya canı bla halkla başha-başha aytılsala da, kral anı tabha sanamagandı. 1926-1930-çu cıllada kazakla, abazalıla kesleri ençi bolurga izleb turgandıla. 1928-çi cıl orus-kazak rayon da kuralıb, savlay stansele Armavir okrugga kirgendile. Alay a ol halklaga tabsız bolgandı. Ol sebebden 1931-çi cıl orus-kazak okrug ekige üleşinib, Karaçay bla Çerkesiyaga berilgendi. Karaçaynı ceri Çerkesiyanı cerinden ese köb bolgandı. Karaçay malçılık, tav-magadan kazıv, kuruluş işle bla alga bargandı. Çerkesiya va - cerçilik bla. Alay a cer az bolganı sebebli anı alay ullu maganası bolmagandı.
3. Çerkes avtonom oblast Stavropol kraynı em karıvsuz regionu bolganı sebebli, anı statusunu üsünden 1956-çı cılda söz cürügendi. Söz cürügeni bla kalmay, ol cılnı may ayında Çerkes avtonom oblastnı bolgan rayonları kurutulgandıla. Habez, Adıge-Habl emda başha rayonlanı elleri Çerkesskede oblispolkomga tüzünley boysuññandıla. Alay bla oblastda administrativ reforma etile başlagandı. Bu közüvde kralda Karaçaynı avtonomiyasın ornuna sallık işle başlaññanları sebebli, Çerkesiyada administrativ reforma da tohtaydı. 4. Algıññı Karaçay avtonom oblastnı cerlerinde ne promışlennost, ne el mülk iş, ne sotsial-turmuş, kultura, infrastrukturala bolmaganları sebebli har zatnı cañıdan kurar üçün, kral ullu küç salırga kerek bolgandı. Kertisi da, algıññı Karaçay avtonomiyanı cerinde bolum bek karıvsuz edi. Söz üçün, kuru Gruziyaga kirgen Kluhor rayonda Karaçay köçürülgünçü 6001 üyden kuru 653 üy kalgan edi, alanı da 60-70 protsenti tozurab edile.
5. Karaçaylılanı 1942-çi cılnı avgust ayından başlab askerge almaganları sebebli, caşlarıbız, kızlarıbız Kazahstan bla Kırgızstanda cañı cetgen ciger işçi rezerv bolgandıla. Alanı Kavkazga köçgenden sora kallay işlede hayırlandırırga bollugunu sagışın da etgendile. Bizni milletibiz kayda da ciger uruna kelgendi. Köçürülgen halklada kuru Karaçaylılada bolmasa, Sotsialist Urunuvnu Cigiti atha iye bolgan kişide cokdu. Şidaklanı Patiya, Kobanlanı Nuzula, Abdulalanı Tamara ol sıylı atha iye bolgan edile, dagıda cüzle bla başhala kralnı sıylı medalları bla ordenlerin algan edile. Ol işçi rezervni algıññı tav cerlege eltmey tüz cerlege tüşürüb hayırlanır üçün birikgen Karaçay-Çerkes avtonom oblast kuralganın ekonomika canı bla da tüzge sanagandıla.
6. Ol sebebden Karaçaylıladan ne bla da tüz cerlede elle kurarga izlegendile. Söz üçün, Holodnıy Rodnikge 300 üydegi, Nikolayevkaga 700, Köl Cagaga 1400, Çapayevskoyege 500, Adıge-Habl rayonnu Ersakon eline, pos. Plavnıyne 400, Gruşka bla Şelkankaga 500, Habez rayonnu Eki-Suv arasına 1000 üydegini ornatırga küreşgendile. Ol sebebden tüz cerlede şeker ösdürür üçün Erkin-Şaharda şeker zavodnu da işleb başlagandıla. Alay a allında Karaçaylıla tüz cerleni unamay, “Aziyanı kum tüzlerinde tursak a” deb ullu “kazavat” bardırgandıla. Artda vuak-uvak tavladan sarka, Karaçay elle bügüññü bolumga cetgendile. Başında aytılgan oyumlanı esge ala, 1957-çi cıl yanvarnı 9-da SSSR-ni Baş Sovetini Ukazı bla Karaçay-Çerkes avtonom oblast kuraladı. Kral halknı kuramlı köçürüvge col açadı. Tokalanı Seit-Umar obkomnu ekinçi sekretarına salınadı, başha ullu kulluklaga da Karaçaylıla keledile.
Sanla Küzgüsünde
Kralnı begimi bla Karaçaylıla birigib Ata curtlarına eki cılnı içinde kaytırga kerek bolgandıla. Kazahstanda, Kırgızstanda, Uzbekistanda halknı kaytarır üçün ullu hazırlav işle bardırılgandıla. Millet birden ürülüb kalmaz üçün, kaysı el kaçan köçerigin, alaga kallay bir vagon, eşelon kerek bolganın belgilegendile. Bılayda halkıbıznı kaygısın etib aylaññan caşla bla kızlarıbız köb kıyınların salgandıla. Kaysı rayoñña, elge kallay bir adam, kaçan kelligin begitgendile. Kelgenleni carsıtmay, üylerine kirginçi cunçutmazça madarla eterge küreşgendile. 1957-çi cıl martnı 4-de Karaçay-Çerkes obkom bla oblispolkomunu algan begimine köre, cılnı ayagına 24500 üydegi kelligi begitilgendi. Karaçay rayoñña 6250, Zelençukge 2100, Pregradnaga 3450, Cögetey Ayagına 3700, Gitçe Karaçayga 3700, Çerkes rayoñña 3400, Adıge-Hablge 900, Habez rayoñña 1000 üydegi orunlaşırga kerek edi. Milletni köçerge hazırlarga obkom bla oblispolkomnu begimi bla Tokalanı Seit-Umar, Aliylanı Rakay, Çotçalanı İslam, Laypanlanı Seit Orta Aziyaga ciberiledile. Köçüb kellik milletge ne canı bla da boluşluk etib, işni bacarır üçün komissiya kuraladı. Añña Tokalanı Seit-Umar [predsedatel], Kapitonov, Amelçenko P., Aliylanı R., Bogdanov V., Kuznetsov, Laypanlanı H.., Çotçalanı İ., Ebzelanı A, Etluhov kiredile. Andan tışında da milletni carlılıgına karar üçün, rayon, el, poselok, komissiyala kuraladıla.
1957-çi cıl Ata curtuna 13527 üydegi, savlay da 51033 adam, alanı içinde işge caravlu 21282 adam kaytadı. 1958-çi cıl 4409 üydegi, 18039 adam, 1959-çu cıl 2081 üydegi, 4370 adam köçüb keledile. Savlay da üç cılnı içinde Aziyadan 20514 üydegi, 73442 adam, alanı içinde işge caravlu 31711 adam cıyıladı Curtha.
Ala oblastnı rayonlarına bılay tüşedile:
Karaçay rayon - 5595 üydegi - 18679 adam Cögetey Ayagı - 4139 üydegi - 14504 adam Gitçe Karaçay - 4613 üydegi - 16631 adam Pregradna - 1437 üydegi5724 - adam Zelençuk - 2092 üydegi7900 - adam Koban - 2483 üydegi9413 - adam Çerkessk şahar - 156 üydegi - 573 adam.
Üç cılnı içinde 10351 cañı üy, 1730 vremyanka işleññendi, 1140 üy işlene turgandı. 1960-çı cıl ençi emda kommunal fatarlada caşagan üydegilege 4500 üy işlerge plan salıññandı. Alay bla Karaçaylıla 54 elge tüşüb, üyle işlegendile, alanı içinde 9 cañı el kuralgandı. Üy işlevde kral kuruluş materialla bla ullu boluşluk etgendi.
Alanı bir bölegin keltireyik:
Agaç em kañña -138,197 kubometr,
Şifer 8 million list,
Çüy - 910 tonna
Tsement - 2245 tonna
Aladan sora da miyala, kancal, standart üyle, kumaç, kiyim, dagıda başha zatla berilgendile. Karaçaylılanı köçüb kelgenleri bla baylamlı milletibizni üylü, mallı, işli eterge emda başha carsıvların caraşdırırga boluşlukdan sora da, Karaçay-Çerkes avtonomiyanı promışlennostun, el mülkün, energetikasın, sotsial-turmuş infrastrukturasın, kulturasın ösdürür üçün 1957-1958-çi cıllada Rossiya Federatsiyanı Ministrle Soveti tört kere begimle algandı.
1957-çi cıl fevralnı 22-de alıññan “O merah pomoşçi Karaçayevo-Çerkesskoy avtonomnoy oblasti Stavropolskogo kraya”[Karaçay-Çerkes Otonom Bölgesi yardımı hakkında] degen begimde, 10 miñ Karaçay üydegi kelligin esge ala, oblastnı ösümüne ullu açha berirge buyuruladı. Elektrostantsiyala, şkolla, bolnitsala, konak üyle, köpürle, colla, telefon stantsiyala, et kombinat, kuruluş trestle, dagıda başha obektleni işlerge açha ciberiledi. Kuruluş işleni tohtavsuz bardırır üçün Aziyadan ustalıkları bolgan 500 Karaçaylını birinçige köçürürge buyuradıla. RSFSR-ni Ministrle Soveti 1957 cıl sentyabrnı 27-de algan ekinçi begim “O meropriyatiyah po hozyaystvennomu i kulturno-bıtovomu stroitelstvu v 1958 godu Karaçayevo-Çerkesskoy avtonomnoy oblasti Stavropolskogo kraya v svyazi s vozvraşçeniyem Karaçayevtsev v oblast “[1958 yılı Karaçay-Çerkes Otonom Bölgesi Stavrool Krayında bölgesine geri Dönen Karaçaylıların kültürel, sanayi, tarım alanında gelişmeleri] degen begim bolgandı. Anı tamalında da oblastda etillik işlege ullu açha beriledi emda alanı tındırıllık bolcalların belgilegendile.
Savlay da RSFSR-ni Ministrlerini Soveti algan tört begim, kuru kuru Karaçaylılaga bolub kalmay, bütevley oblastha, Çerkessk şaharga buyurulub, alanı ösereline col açadı. Ullu açhanı berilgeni Karaçaylılanı köçüb kelgenleri bla baylamlı bolganlıgına, ullu kuruluşla algıññı Karaçay oblastnı cerinden ese, tüz cerlede bardırıladıla. Alay bla promışlennost, kuruluş obektle aslamısına Karaçaynı cerlerine tüşmey kalgandıla. Oyum alay bolgandı oblastnı ara şaharında promışlennost, fatar üyle, trestle, elektropodstantsiyala işlesek, tavga colla, köpürle emda başha zatla işlerge tınç bollukdu deb. Añña şagatlıkga bir ülgü keltireyim. 1957-58-çi cıllada Çerkesskede 30 miñden bir kesek artıgırak adam caşagan ese, har ne da bılayda işleññeni sebebli, 70-çi cıllada şaharda caşagan adamlanı sanı 120 miññe cetgendi. Alay bla Karaçaylılaga tolu reabilitatsiya etilmey kaladı, bizni cerleribizde ösüm da bolmaydı. Karaçay avtonom oblastnı kesin kuragız degen oyumnu tuta, 1962-çi cıl Karaçay kullukçula, intelligentsiya obkomdan caşırtın cıyılıv etedile. Cıyılınu üsünden ekinçi kününde oguna,til etilgeni bla, obkomga belgili boladı. Obkomnu ekinçi sekretarı Tokalanı Seit-Umar işden kıstaladı, köble da orunsuz boladıla. Alay bla Karaçaylılaga ters karav 70-80-çi cıllada obkomnu 3-çü, 4-çü plenumlarında da bardırıladı. 90-çı cıllanı allında Rossiyada bolgan tarihli işle Karaçaylılaga da tolu reabilitatsiya eterge col açadıla. RF-nı Prezidenti B. N. Yeltsin köçürülgen milletleden kralnı atı bla keçmeklik tileydi. 1993-çü cıl Rossiyanı Pravitelstvosunu Predsedateli V. Çernomırdin kol salıb “O merah po reabilitatsiyai Karaçayevskogo naroda i sotsialno-ekonomiçeskoy podderjke Karaçayevo-Çerkesskoy Respubliki “[Karaçay halkının rehabilitasyon ve Karaçay-Çerkes otonom bölgesine sosyo-ekonomik destegi] degen begim çıgadı. Alay a andaaytılgannı da aslamı caşavda bardırılmay, kagıtda kalıb ketgendi. Savlay alıb karasak, Karaçay halknı Ata curtuna kaytıb kelgeni respublikabıznı bütev milletlerini ösümlerine ullu hayırlı boladı. 1957-1958-çi cıllada Karaçaylılaga berilgen kuruluş materialla kalgan milletlege da caragandıla.
Milletleni bir-birine eterge izlegen politikanlanı akıllarına başında aytılgan zatla kelemidile eken?! Karaçay-Çerkesiyanı milletleri ömürleden beri birge caşay, kıyınlık künlede bir-birine boluşa turgandıla, anı bir kavumla unutmazga kerekdile.
Beriyanı Anasında “Konakda”
Bılayda köçgünçülük bla baylamlı kesim bla baylamlı bir haparnı aytırga izleyme. Ol meni bla baylamlı bolsa da, “tüznü aşı tüzde kalmaz” degen şartha ullu tüşündürlük zatdı, deb kölüme keledi. Biz Kazahstannı Cambul oblastını Budennovka degen elinde caşay edik. El ullu, kolhozu bay bolganı sebebli tögerekde Kazah elçiklede caşagan Karaçaylıla ne etib da arı köçerge dıgalas ete edile. Elde MTS, selpo, radiovzel, tükenle, restoran emda bazar bar edile. Elni kuragan orus, ukrain kulakla emda nemtsala bolganları sebebli, aythanımça, baylıgı ullu, har nesi da caraşıb edi. Bir kün L. P. Beriyanı anasın, egeçin, karnaşın kral bizni elge ssılkaga aşırgandı degen hapar cayıldı. Köb turmay, bir erkişini [kim ese da bilmedik] bizni elden koratdıla. Beriyanı egeçi bizni şkolga bibliotekar bolub caraşdı. Elni köbüsü Akkalaçıla edile. Beriyanı anasını üyü Totorkullanı Guppunu üyünden uzak tül edi. Tal terekleni ortasında salıññan skameykada eki amma haman da olturub uşak etib turuvçan edile. Ay medet, ala ne söleşgenlerinden hapar bilirge meni bolumum bolmagandı. Beriyanı anası alaşa, tok tişirıv edi. Haman da başında kara cavlugu, üsünde kara çebgeni boluvçan edi. Beriyanı egeçi uzun boylu bek ariv tişirıv edi. Şkolnu bibliotekasın ariv caraşdırgan edi, sohtalaga boluşa edi, alanı igi okurların izley edi. Kitab algan sohtaladan, okuganıñdan hapar ayt deb, soruvçan edi. Kitabnı alıb, suratlarına karab, at başından okuvçulanı vyalthan da ete edi. 1957-çi cıl men şkolnu boşayma. Attestatımı alır üçün, bibliotekaga kitab borçlu bolmaganıma Beriyanı egeçi kol salırga kerek edi kagıtha. Anı şkolda tabmay, Beriyanı anasını üyüne salıb barama. Eşik allında anasına nek kelgenimi aytama. Ol meni üyge çakıradı. Kirgen peçibiz alay ullu tül edi. Ortada, biz eski kartlada körüvçübüzça, gitçe stolçuk, añña da polga cete stol cabıv salınıb edi. Meññe şindik salıb, stol canına olturtdu. Ol sagatda, bügünledeça, ruçkala bolmaganı sebebli, çernilinitsa bla ruçkanı stolga saladı. Men da, tögeregime karayma, ömürümde körmegen ariv komodnu köreme. Anı üsünde 3-4 sagat. Alanı biri, cez bolur edi, meññe altınça köründü. Biz alay ete turganlay, başha peçden eşik açıldı da, Beriyanı egeçi çıkdı. Men turub salamlaşdım. Bibliotekaga berlik kitabıñ barmıdı deb sordu. “Ogay” degenimde, kagıtıma kol saldı. Biz alay ete turgan sagatda Beriyanı anası bizge karab süelib tura edi. Kızı meññe “Sçastlivogo Vam puti na Rodinu “[Atayurdunuza hayırlı yolculuklar], dedi. Men “sav bol” degenley, anası meni katıma kelib, kuçaklab, közünden cılamukla aga, bılay aytdı: “Vı sçastlivıye, vas vozvraşçayut na Rodinu, a mı ne znayem, çto budet s nami…”[Şanslısınız, sizi anavatanınıza gönderiyorlar, bizim hakkımızda ise ne olacak bilmiyorum] Men, seyir bolub, ne aytırga bilmey sirelib turdum. Ma bügün da köz allımda turadı Beriyanı anasını cılagan türsünü. Olsagatda anı balası, Lavrentiy, Stalinni başçılıgı bla milletlege kallay kıyınlık salganından haparım cok edi. Zamanla ötdüle, Beriyanı anası meni kuçaklab, balası kıyınlık salgan bir gitçe milletni ulanını allında, anı Ata curtuna kete başlaganına suklana, cılamukla tökgenin unutalmayma. Ananı ne günahı bar edi deb, bir-birde kölüme keledi Alay a caldatnı tabhandı ol ana, tüzlük cetmey kalmaydı ertde-keç bolsa da, deb ne aytırga bilmey kalama bügünlükde da. Dagıdaananı ne günahı bardı deb, añña avama.
Kalaydı Endi Bolumubuz
Ata curtubuzga kaythanlı 50 cıl tolluk kuvançha hazırlanabız. Andan beri cañı tölüle ösgendile. Milletibiz okuvda, işde, caşavda ullu cetişimlege cetgendi. Allahha şukur, kuru respublikabızda Karaçaylıla 90-ña cuvuk ellede, rayon aralıklada emda şaharlada caşaydıla. Başha regionlada da az tüldüle. Alay a bügünlükde cüregibizni seskekli etgen köb zatla bardıla. 50 cılnı mından alga “taşın calab, suvun içib tursak da, Ata curtha barlıkbız” degen termilgen sözleni bügünlük bla baylamlı eterge orun cokdu derge bollukbuz. SSSR-ni çaçılganın, zavodlanı, predpriyatiyeleni, kolhozlanı, sovhozlanı kuruganların, elleribiz da tarkaya barganların körebiz. Bazar sistema, ömürlede ne bek kıyın künübüzde da bir-biribizni sıylaganıbıznı kuruta, tatıvsuzluknu cayadı. Köçkünçülüknü cıllarında halkına, keçe-kün da halal cumuş etgen caşlarıbızça, ciger kızlarıbızça bügünlükde allayla barmıdıla? Ogay derge caramaz. Alay a halkıbız kavum-kavumga üleşinib, bir-biribiz bla küreşgenibizge da kişini sözü bolmaz. Har nebiz da bar, alay a, tınçlıgıbız, bir-biribizge süymekligibiz azdan az. Tişirıvlarıbız balaların koyub, kralnı bazarları koy eseñ, tış krallaga cayılgandıla. Bir-bir erkişileribiz, tartınmay, tüken katında arakı içerge caraşhandıla. Uru-gudu, adam öltürgen endi kişini da seyirsindirmeydile. Kıynalıb cıygan rıshıbıznı kereksiz adetlege coya, cañı üyleññenleni calan koyabız. Ol sebebden caş tölübüz zamanında üylenmey, milletibizni sanı azaya baradı. Köb kız, caş üydegi kuramay, kartayadıla. Cıllada milletibizni ösgen statistikasına karasak, 1989-çu cıldan 2003-çü cılga halkıbızda 30 miñne cuvuk sabiy tuvmay kalgandı. Milletibiz kralıbıznı köb şaharlarına cayılıb, anda tuvgan sabiyle tillerin unutub, artda Ata curtlarına kelirge unarık tüldüle. Kralıbızda bola turgan tarihli protsessleni kişi tohtatallık tüldü. Alay a kaydadıla Karaçaynı bay caşları? Kaydadıla halkına iş bergen, sıy bergen zavodlu-fabrikalı adamlarıbız? Sanıbız ösmese, kralda çaçılıb barsak, kimge kalırla alamat cerleribiz, suvlarıbız? Kimle allıkdıla alanı, kimlege ata curtubuzda kul bollukbuz biz? 50-100 cıldan milletibiz, ceribiz, suvubuz kalay bolurla? “Taşın calab, suvun içib tursak da…” degen sözleni cañıdan aytırga bolurbuzmu? Bügünlükde milletleni avtonomiyaları bolganlıkga, federal aralıkdan kelgen boluşluknu az ete baradıla. Millet kesi carlılıgına kesi kararın izleydi aralık. Ol sebebden biznesmenleribizge, halknı atı bla kuralgan camagat organizatsiyalaga ullu borç salınadı. Halknı, ceribizni, suvubuznu saklar üçün, kral tamadala bla birge alanı ullu borçları bardı. “Camagat”, “Alan”, “Karaçay halknı koñressi”, “Töre” bu zatlanı üslerinden oyumlaga sagış ete, milletibizni saklarga kerekdile. Bügünlükden başlab, köçgünçülüknü cıllarındaça, bir-biribizni sıyıbıznı körüb, tilibizni, cerleribizni, suvlarıbıznı bagalatıb, “taşın calab, suvun içib tursak da, başha cerde bizge curt cokdu” deb, tuvduklarıbızga haman da ayta, milletibizni saklarga kerekbiz.
