Goşayah biyçeni üsünden aytılgan zat Karaçay-Malkarda kerti haparlanı biridi. Tavruh halda cürüy, Goşayah biyçeni haparı magana canı bla da türlene kelgendi. Karaçay-malkar halknı avuz tvorçestvosundan birinçn bolub, orus tilde basmalaññandı. Karaçay bla Malkarda 1848 cılda bolgan konaklanı biri G.-D. Sankt-Peterburgda "Biblioteka dlya çteniya" degen jurnalda 1848 cılda basmalaññandı. Goşayah biyçeni haparın Biyçesında Sın-Taş bla baylamlı etedi. Haparnı atına Biyçesınnı üsünden legenda, deb cazadı… Kıshaça, bılaydı cazganı.
GOŞAYAH BİYÇENİ ÜSÜNDEN
Bayramuklanı Fatima
GOŞAYAH KALA
Goşayah biyçeni üsünden aytılgan zat Karaçay-Malkarda kerti haparlanı biridi. Tavruh halda cürüy, Goşayah biyçeni haparı magana canı bla da türlene kelgendi. Karaçay-Malkar halknı avuz tvorçestvosundan birinçi bolub, orus tilde basmalaññandı. Karaçay bla Malkarda 1848 cılda bolgan konaklanı biri G.-D. Sankt-Peterburgda "Biblioteka dlya çteniya" degen jurnalda 1848 cılda basmalaññandı ["Poyezdka k üjnomu otklonu Elbrusa v 1848g.".] Goşayah biyçeni haparın Biyçesında Sın-Taş bla baylamlı etedi. Haparnı atına Biyçesınnı üsünden legenda, deb cazadı… Kıshaça, bılaydı cazganı.
Kırımşavhallanı Kanşav [cazılganı Anşav - İ. Ş.] Çegem elde caşagandı. Anı baylıgı bla batırlıgı, Kara teñizden başlab, Koban, Terk suvlanı enişge enib, Kaspiy teñizge deri cayılıbdı. Kanşavnu mülkünü uçu-kıyırı körünmegendi, hıysabsız köb bolgandı mal sanı, tergevsüz edi saban ızı. Barında da cesirleri bla kulları uruññandıla.
Kanşav cavga ötgürlügün tanıthandı, uzakdan kelgen colovçuga, arıb tohtagan vuçuga çomart konakbay bolgandı.
Bolsa da, anı akıllı başın sagışla bashandıla. Kanşav Çegem elinde ullu kalın berib algan katınından az da kuvanmagandı: ol anı cüregin çapırmagandı, teren sagışların çaçmagandı. Kanı buzulgan Kanşav cüregi almagan katının otovdan keterib, emçek karnaşını üyüne aşırgandı. Andan beri Çegemni kızlarını biri da Kanşavnu közlerin carıtmagandıla. Ol içinden küyüb-canıb, sora honşu halklanı biyçe kızlarını biri bla caşavun baylar murat etgendi. Anı miyik, açık muratları tolmay, incilgendi - alay tınç tüldü biyni kızından erkinlik algan...
Kanşav anı sagışında Kabartıga atlanadı. Biy üzükden çıkganın, tüz atın, tukumun caşırıb, bir kabartı biyge cılkı calga caraşadı. Kış ötüb, cazga çıkganlay, mal iyesi Kanşavga emilik üretirge buyruk beredi. Cigitleden cigit Kanşav emilikleni arasından em macalın saylab aladı, süygeniça kesine üretedi. Carık köllü subay sanlı Kanşav kabartı biyni gitçe kız sabiyçigin kesine ileşdiredi. Bir col ol altıcıllık kızçıknı at allına alıb, oynata turub, biyni arbaz buruvundan atnı çıñatıb, kızçık bla tas bolub ketedi. Öhtem cürekli Kan-şavnu biy ne küreşse da, ızın tabalmaydı, mülkün-baylıgın coyadı.
Kanşav Çegem eline keledi. Kesi kolu bla soslan taşladan kala süeb, sabiyçikni caşıradı. Tört canına karavulla saladı. Alay bla kızçıkdan elde bir deb, bir adamnı haparı bolmaydı. Bılayda kızçık on kat ariv iyisli racabnı künlerin aşıradı: Çegem suvnu salkın ayazında sabiy bala tav mölekleni çırayına kiredi. Onaltı cılda kızçık Kanşavnu cürek cavların süyümlülügü bla eritedi. Kanşav ullu kuvanç, toy-oyun etib, biyçe kıznı otovga kiyiredi. Amma, ol kün oguna nasıbı üzüledi - Kanşavnu avruv kısha cıgadı: etini üsünde tük ışan kalmaydı, ariv etini üsü tabladan toladı. Kanşav ol ciyirgenşli katınnı hıynısı katılganın sezedi: konaknı sıyın körmey, koyulgan katını Kanşavnu emçek ulanında aşav-içivde eşek mıyını bozada eritib, erine bergendi.
Batır Kanşavnu sakalın, mıyıgın otlu boza, cuvub alganlay, tas etedi, süek savlugun aladı.
Uzak Kırımda bir hıynıçı katınnı haparın eştib, Kanşav beş künlük colga atın cerleb çıgadı. Batır tavluga bılayda entda bir azab tüşedi. Kerçni katında Kanşavnu buşuvlu hapar cıgadı: hıynıçı katın usta-lıgım bla ülüş eter üçün, katınıñı unut, meni bla caşarga caraş, deydi. Nasıbsız, bu işni artı ne bla boşallıgın bilyalmay, süygenin Çegem elinde taralta, hıynıçı katınnı alırga söz beredi da, nasıbını eşigin cabadı.
Ol tişirıv Kanşavnu sav etedi. Aradan bir cıl öte, ol erin colga aşıradı, andan cıl közüvüne ızına kaytırın izleb, söz aladı. Alaysız avruv cañırlıkdı, kaytıb kelib, darmannı ahırın körmeseñ, deb hıynıçı katın ariv aytıb, amanat etedi. Kanşav sappa-sav bolub keledi: kızçıgı, üy biyçesi kuvançdan toladıla. Elinde cuvuk-teñ seyir-tamaşa bolub, toy-oyun bla allına çıgadı.
Alay a kuvançlı caşav terk boşaladı. Cıl közüvü cetib, Kanşavnu ullu sagış basadı, anı köz ciltinlerinden hıynıçı katınnı avañısı ne keçe, ne kün taşaymaydı. Miñi Tavnu şorka suvları özenlege sarkıb tas bolgança, Kanşavnu kuvanç künleri cıl başına tas boladıla. "Allah koymasın anı meññe", - deb, eski azabını sagışından kutulalmay, köb termiledi. Em ahırında, süygen biyçe katının cap-calan etib, añña köz ciltinlerin araltadı: "Arabin, mından kölüm kaçar bir zat tabar esem", - deb dıgalas etedi. Ogay, biyçe katın eşme çaçın iyib, üsüne tögüb, ariv çırayın süygenine körgüzmeydi. Anı hurmetli sıfatı Kanşavnu cüregine ömürlükge siñibdi.
Çegem özenni bilgiçleri añña cula salmaydıla. Kanşavnu sanların biyagı avruv küçleydi. Kırımga keterge kerek boladı. Kanşav üydegisinden kalay ayırılsın? Üy biyçesin, kızçıgın da arbaga olturtub, uzak colga atlanadı.
Bara-barıb, kabartı elleni birinde, eki col ayırılganda, urlaññan kıznı bir karnaşı tübeb, colovçulanı ayran içe barıgız deb, üyge çakıradı. Kanşav anı oguramaydı. Üy biyçesi bosagadan atlar-atlamaz, kızçıgın da alıb, kanatlı uçhanlay, elden tas boladı. Kızçık da, Kanşav da Kerçge keledile…
Mından arı Kanşavnu haparı üzüledi. Çegemçile andan beri keslerin Kerç tögeregindegile bla kan cuvukga katışhañña sanaydıla. Ariv biyçeni nasıbı va ne bla üzüledi? Hıynıçı bla teñlik cürütgensiz, deb, Ata curtunda cuvukların körüb bolmay, caşırtın, birgesine kuru cumuşçu katınnı alıb, biyçe Kabartıdan Çegemge keçe bla kaçadı.
Kaçıb bargan colovçulanı arıganlık emda karañı colda tohtatadı. Ala sırtda, Kuvaşa duppurnu katında, açı künlerin esge tüşüre, talay kün bla keçeni aşıradıla. Buşuvlu cazıvnu sıyına eskertme taşnı saladıla, küv da etedile…
Andan beri biyçe kız süygen sın taşnı atı Biyçesındı, anı kibik ol taş süelgen gatleşni atı bla anı tögeregi cerleni atları da Biyçesındı.
Biyçe erini curtunda körünür-körünmez afendile: "Endi adet bılaydı: seni koyub tas bolgannı karnaşına çıgarga kerekse", - deb tohtaydıla. Biyçe Kanşavnu unutub kaydan koysun? Kanşavnu karnaşı kesi ömüründe üy, koş tögereginden ketib, ekisagatlık colga çıkmagandı. Añña erge bargandan ese, biyçege ölgen tıyınşdıdı…
Munu bla boşaladı Biyçesınnı legendasını bir variantı.
II.
Endi Ak Kalada kullukçunu, tavlulanı gitçe törelerini predsedateli Gr. Petrovnu 1879 cıl "Kubanskiye oblastnıye vedomosti" degen gazetni betlerinde "Karaçaynı legendarları bla eskertmeleri" degen statyasın tolusu bla bereyik, statya hazna adamga belgili tüldü.
Karaçaylıla köb zamannı Kavkaz tavlada, ullu İncik bla Bashannı ortasında cer almaşdıra, Koban özenni başında üç ullu elde: Kart Curtda, Uçkulanda, Hurzukda or-nalgandıla. Kazavatha uçuññan honşula bla küreşde köb kıyınlık çege kelgendile: mecisuvluknu, musliman diññe köçüvnü kıyınların sınagandıla.
Halknı burundan kalgan cazma eskertmesi cokdu: caza, okuy musliman din kirgenden sora başlagandıla. Alay a ol da din kullukçulanı bir kavumunu - afendileni - kolunda kalgandı. Ala, kalay bilseñ - alay, Kurannı okuy da, añılaganlarıça avaz bere turgandıla.
Tavlulanı arasında cazmanı bek karıvsuzlugundan, caşav turmuşlarını hıysabından alada letopis tübemeydi. Ol sebebden alanı eski caşavlarını üsüden hapar cazılmagandı. Avuzdan-avuzga aytılgan eski haparlanı halk azın saklab keledi. Bek eski, ata-babaladan aytıla kelgen haparla ala-çola saklanadıla… Söz üçün, Karaçaylılanı tavruhlarında aytılgan başçıları Karçanı ne zamanda çıkganını üsünden kerti hapar tübemeydi. Halk aytıvla anı batırlıgın, cigitligin alamat suratlaydıla. Cavluk etib kelgenle bla ol, kerek bolsa, tavkelligin, hıylalıgın, tabışlılıgın körgüze sermeşgenin sezebiz haparladan.
Karça avuşhan bla birge halknı tarihi artında kalgan Kırımşavhalları tukumnu başçısı Şavhalnı istoriyası bla kısha baylamlıdı. Kırımçı Şavhal Karçanı kızın algandı. Karçanı erkişi sabiyi bolmaganı sebebli, başçılık küevüne kalgandı.
Bu tukumnu üsünden aytılgan eski haparla karaçaylıla Bashan suvdan Kobannı başına köçerlerini allı bla baylamlıdıla. Kesleri da Kırımşavhalladan tört karnaşnı belgileydile: Kamgut, Kanşavbiy, Elbuzduk, Gilyastan. Alanı arasında Elbuzduknu busagatdagı Kırımşavhalları keslerini ullu atalarına [atavul atalarına] tergeydile. Ala da, Ahmatlanı Kırımşavhalları bla Safanlanı Kırımşavhalları deb, kavumga üleşinibdile.
Kalgan karnaşlanı üzükleri va kimi Koban özeññe köçgünçü bolgandı, kimi tavusulgandı. Birinçi üç karnaşnı atları va bu tübünde kelgen eski haparnı [legendanı] geroyları bolub tübeydile.
Kamgut bir cıl Zelençukde [İncikde] bolganı bla abaza elleni birinde sabiyle bla oynay turgan bir gitçe kızçıknı, seyirlik arivlugun körüb, tamaşa bolgandı, anı süyüb, bu ariv insañña iye bolayım deb, talpıgandı. Kızçık [atı Goşayah] belgili biyniki, Bibert ulunuku, bolub çıkgandı. Kızçıknı atası, anası bla kelişib, muratına ceterine bazmay, Kamgut hıylalık eter köl algandı. Kızganı bla ekinçi col, Zelençukge [İcikge] keledi da, kerti tukumun-atın, çıkgan cerin caşırıb, bir calgan tukumnu aytıb, Bibert uluga ayılk calga caraşhandı. Ol künden başlab, Kamgut Goşayahdan köz almay, ızından tüşgenley, añña ariv ayta, iynaklay, köb türlü oyunçakla bere, sabiyni kesine ileşdirgendi. Künleni birinde Kamgut Goşayahnı oynay turgan cerinden caşırtın alıb ketgendi.
Bashañña ötdürgendi. Bılayda anı ösdürürge, üretirge bir cuvuk kart ammaga amanat etgendi. Amma Goşayahnı cer üyge bugundurgandı. Köz-kulak bolub, ızından smarlaganlay turgandı. Bir talay cılnı Kamgut kızçıknı adamladan teren caşırıb, kişige bildirmey saklab turgandı. Andan sora va öhtem Kamgut Goşayahnı atı bla mahtanıb da tebregendi. Kızçıknı nür tökgen arivlugu tögerekde adamlanı barın seyirsindirgendi, suklandırgandı.
Ne eteyim, Goşayahnı bir ullu asıl zatnı sathança coyubmu koyayım, ogese kesime üy biyçegemi saylayım, degen kaygılaga kerti cuvab tabhınçı, Goşayahha 16 cıl tolgandı, ne kelsin, Kamgutnu uvahtısı cetib, ölüb ketgendi.
Goşayah ol zamanda Kamgutnu karnaşı Kanşavbiyge erge çıkgandı.
Cigit Kanşavbiy Hadagjuk ulunu katını bla ençi işleni cürütgendi. Bir kere ol, barıvçusuça, Atajuk uluda konakda boladı. Kabartı biyçe añña sıylav tepsi saladı da, boza bla esirtedi. Konakbayla, anı bla kalmay, bozaga ot koşub içirgenleri sebebli, Kanşavbiy kıyın avruydu. Sora ol mıçımay avruvuna karatırga Persiyanı çegi taba ketedi. Bılayda Kanşavbiyni arivluguna suklaññandan bir cılı kelgen kartkurtha hıynıçı katın:
- Meni üy biyçege alırga söz bere eseñ, avruvuñdan sappa-sav eteyim, - deydi da, Kanşavbiyni üyüne eltedi. Kanşavbiy hıynıçı katıñña boy saladı. Kesine karatadı. Macaldan macal bolganı eslenedi. Kanşavbiy uzak Persiyanı çeginde talay zamannı caşaydı. Sav da boladı. Sora Kanşavbiy kartkurthaga: "Men ata curtuma kemsiz tansık bolganma" deb bildiredi.
Hıynıçı katın Kanşavbiyni ata üyüne aşıra:
- Üç cıldan sora amalsız ızıña kaytıb kel. Avruv cañırmaz üçün, bu dar-mandan iç. Ata curtuña barganlay, üy biyçeñi cap-calanlay orundukdan tıbır taşha deri üç kere barmaga koy, deydi.
Kanşavbiy curtuna sappa-sav bolub kaytıb keledi. Elde toy-oyun etedile. Ol üy biyçesine haparın aytadı, ant sözün açık etedi. Goşayahnı kiyimlerin teşib, calan etedi. "Meni kölümü çıgarırça, munu üsünde bir kıyavlu ceri bolur da", - deb umut etedi. Goşayah biyçe uzun eşme çaçın enişige tozuratadı, çırayın, türsünün Kanşavbiyden cabhanlay, üç kere orundukdan tıbır taşha deri barıb kayıtadı. Kanşavbiy muratına cetalmay, kartkurtha katınnı aythanına sagışlanıb kaladı.
Künle-keçele sedrey, Kanşavbiyni üç cıl bolcalı cetedi. Kartkurthanı aythanın unutmay turgan Kanşavbiy darmanın içedi. Olsagatlay oguna anı eski avruvu cañıradı da, kartkurthaga kayıtırga kerek boladı.
Alay bla Kanşavbiy colga hazırlanadı. Birgesine Goşayahdan tuvgan eki kızçıgın - Koz bla Kantinni aladı [bir-bir aytıvlaga köre, kızçıkla coldan sıyırılıb, analarına kayıtadıla].
Salıb kartkurtha katınnı üyüne kelgenley, Kanşavbiyni avruvu tas boladı. Alay a Persiyanı çegi süremde bargan uruşlanı birine katışıb, cigitlik bla öhtemlikni ülgüsün körgüzte, sermeşleni birinde kan tögüb, ölüb ketedi.
Goşayah biyçe köb zamannı Kanşavbiyden haparsız bolub caşab turadı. Alay a aman hapar keññe cayıladı. Goşayahnı cüregin titirete, añña da cetedi. Goşayah erini buşuvlu haparın eşitib, cılay-cılay, köz cavların tavusadı.
Andan sora Goşayah, Bashannı koyub, Cögetey suvnu başına köçüb, kiriş tavlanı arasında süelgen kalada caşaydı.
Andan beri kalanı atı "Goşayah biyçeni kalası" bolub keledi. Alaydagı tavlanı atı da Goşayah Sırtdı. Andan beri köb ömürle ötsele da, bügün bügeçe da savdu kala.
Kanşavbiyni kiçi karnaşı Elbuzduk ol közüvde Koban özeññe köçüb caşagandı. Goşayahnı haparın eşitib, ol musliman adetge köre, kesine üy biyçege tilegendi. Alay a Goşayah: "Men ol zatnı etallık tülme, erimi buşuvu cuklanmay", - deb, Elbuzduknu tilegin kabıl körmey, talay kere cuvab bergendi. Elbuzduk da aythanı çöp bolub cerge tüşmevçü bir adam, muratından artha turmay, nögerlikge asker küç alıb, Goşayah biyçeni cañızlıkda kalada turgan cerinden, alıb kelib, nekah etdirgendi. Amma, andan ne kelsin. Elbuzduk bla da nasıbı tutmagandı.
Goşayah Karaçayda köb cıllanı cañızlıkda caşab avuşhandı. Biyçeni Kart Curtnu camagat kabırlarında Koban suvnu sol cagasında bastırgandıla. Andan beri Kırımşavhalları ölüklerin alayda asırab keledile.
Alayda arhitektura canı bla bir-birine uşaş üç keşene ayırılıb belgilidile. Em ullusunda, aytıvlaga köre, Goşayah biyçe asıralgandı. Haparlaga köre, Goşayah seyir tukum ullu süekli, subay sanlı, çımmak etli, kalın aybat çaçı bla kerme kaşları, adamnı seyir tukum kesine tarthan közleri bla süyümlü insan bolgandı. Anı bla birge Goşayah adebni, namısnı şartlarını ülgüsü bolub turgandı.
Goşayahnı keşenesi kerkilmegen hırşı taşladan tıtır bla törtgül salıññandı. Başı taşdan uzununa togay cabılıbdı. Uzunlugu - 7.75 arşin, keñligi - 5 arşin, miyikligi 8 arşin bardı. Kıblaga aylaññan uzun kabırgasında 1,25 arşin miyikli-gi, 0.75 arşin keñligi bolgan tereze ayırılıbdı. Anı bla keşeneni içine tınç kirirge bollukdu. İçini ştukaturkası ariv saklaññandı. Ortasında naratdan kaññala - arkavla - keşeneni taş başın tutub turadıla. Keşeneni tıtır bla kumdan işleññen tsementi, ştukaturıkası allay bir küçlü tutubdu, bir-birinden taş bla urub küçden ayırlıksa.
Goşayah ölgenli, anı keşenesi işleññenli 250 cıl boladı, deydile. Allında bu hapar 1879 cıl basmalaññandı. Andan beri Karaçaynı eskertmelerin, alanı arasında Goşayah biyçege atalgan keşeneleni, talay alim tintib kelgendi. 1896 cıl bılayda birinçi arheologiya işleni Koban oblastda ustaz bolub işlegen V.M Sısoyev bardırgandı. 1910 cıl Toklanı Nanı - Koban oblastnı muzeyini Karaçaydan kullukçusu - Goşayah biyçeni keşenesinden talay zatnı muzeyge savgaga cibergendi. Sovet cıllanı közüvünde bılayda Laypan ulu Hamit, L. İ. Lavrov, Mizi ulu İsmail, Bici ulu Hanafiy arheologiya işlege katışhandıla.
Bügün bügeçe da Kızıl Kalada Goşayah biyçeni kalası savdu. Anı kibik, Bashanda suvnu sol canında, eski Elcurt elni katında Goşayah kala saklanadı. El tübünden kalaga deri cer tübü bla bargan taşa col eslenedi. Bashan suvnu oñ cagasında, elni tuvrası bla eski karaçay kabırlada Kamgutnu keşenesi saklanadı. Keşeneni kabırgalarında adam kol, aythanıbızça, kıptı, tarak, buv suratla körünedile. Bıla hristian dinni şartlarıdıla.
Busagatda Karaçay bla Malkarda cürügen haparlaga köre, Goşayah biyçe Kırımşavhal ulu Kanşavbiyni katını bolgandı. Anı üsünden avuz haparladan sora da eski halk cırla ["Goşayah biyçeni küvü", "Kanşavbiyni cırı"] şagatlık etedile.
Gr.Petrovnu Goşayah biyçeni üsünden cazgan haparındaça, Kanşavbiyge zaravatlık Hadagjuk ulunu biyçesinden cetgendi. Goşayahnı "aylana kelib Karaçayda" ölüb, kabırı Kart Curtnu künbet kabırlarında keşenede salıññanı aytıladı. "Goşayahnı cırı" Karaçay bla Malkarda, Çerkesde, Kabartıda da bardı.
Kanşavbiyni cırında Kırımşavhallanı Bekmırzanı caşları Kamgutnu, Kanşavbiyni, Elbuzduk bla Gilyastannı haparları Gr. Petrov cazgan hapardaçadı. Alay a bu başında haparladan başhalık da bardı cırda. Alanı birinde bolmaganı başhasında tübey, haparnı tolu eterge boluşadı. Ol sebebden cırda aytılgan haparnı da bereyik.
Kamgut biy sabiy kızçıknı urlaydı. Elcurtda emçek anasına asıratırga beredi. Goşayah deb, añña bılayda ataydıda, ösdüredile. Ösüb cetgenley, Goşayah algı burun Kamgut biyge baradı. Köb caşamay, "tul katınlay kaladı". Andan sora Goşayah biyçe Kanşavbiyge çıgadı. Ariv Kanşavbiyni Hadagjuklanı Gürgok deb emçek karnaşı bolgandı. Gürgok biyni katını bla Kanşavbiy açık sözlü bolgandı. Goşayah biyçe anı eşitib:
- Gürgoklaga barma, ala hıynı-halmeş biledile, - deb tilegendi erinden. Andan sora Gürgok biyni katını Kanşavbiyden tüñülüb, konaklıknı bir kününde Kanşavbiyge "bozaga ot koşub bergendi". Kanşavbiy "boza içib, mıyıkların sürtgenley, mıyıkları koluna kelgendile". Erlay genca tayga minib, [aytıvlaga köre, genca taynı kanatları bardı], Kanşavbiy, kuş uçhanlay, Dagıstanda bir usta katıñña mukut bolub ketgendi. Katın Kanşavbiyni avruvdan sav etgendi, birgesine caşab turgandı. Sora Kanşavbiyni katını bolganın sezib:
- Bar endi canıñdan süygen Goşayahnı bir kör. Alay a cıl közüvge kayıtıb mañña kelmeseñ, avruv cañırır", - degendi, darman berib aşırgandı. Kanşavbiy kelse, Goşayah biyçeni Bashanda tabmaydı. Ol, erin izley, Karaçayga ketgendi. Kanşavbiy anı eşitib, ızından tüşgendi. Karaçayda ala caşarga onovlaşıb, cıl közüvünde biyagı darmannı kabhanlay, mıyıkları koluna kelib kalgandıla. Ol sebebden Kanşavbiy ölmesem, kaytıb kelirme, - deb Dagıstañña ketgendi.
* * *
İşek cokdu bu süjetni halknı arasında entda talay variantı bolganına. Amma, istoriyaga alanı bütev cıyımı birgeley tıyınşlı hapar berirge bolur.
ŞAMANLANI İbragim
"Leninni bayragı", 1970 cıl, dekabrnı 10-15.
KANŞAVBİYNİ MIYIKLARI
Bashan özende, Bashan tardan örge ozub, tavlulanı carlı eli caşagandı. Anı katında kaya canında bir-biri üsünde - üç kala. "Kaladan arlakda sırtlıkda ayaz kakdıra olturuvçu Kara-taş deb, ullu soslan taş bardı. Andan karasañ, Bıllımnı, Gerhocannı körese Bashan boynunda, örge aylansañ a - özenni avuzu allıña açılıb.
Ma ol elde Bekmırza deb, bir oñlu kişi caşagandı. Anı tört caşı bolgandı: tamadası - Kamgut, ekinçisi - Elbuzduk, üçünçüsü - Kanşavbiy, törtünçüsü - Gilyastan.
Hını zaman, gırhı zaman ol közüvle, adamnı adamga hazna tergeb kıynalmagan bir zaman. Karamdagı, kara camçılı, atlı kişi - bir canından tatlı kişi, tavlu üyge sıylı konak, bir canından - carlı üyge mugurluk salgan, sabiyni urlab, at artına bırgab, camçı bla üsün cabıb, koratıb ketib, harib ananı sarnata koygan, "könçeklikge" cürüvçü "athaminer".
Kesinden özgeni kişi ayamagan duniya bolgandı ol zaman. Ayaklaññan tiri caşla, Kamgut bla Elbuzduk, kesleriça bir bölekni nöger etib, at belinde, tış curtlada könçeklikge cürüvçüle, tavkellikni, cigitlikni alay bla sınatıvçıla bolgandıla.
Kanşavbiy a tiyre kızlanı stım toyga eltivçü, cetgen kızlanı kelin otovlada içgi sözlerin bilivçü, tişirıv iynagın sabiylikden oguna sezivçü bolub ösgendi.
Ariv edi subay sanlı Kanşavbiy. Andagı çıray cañız bir tavlu caşda da bolmagandı derça edi…
Bir colda Kamgut bla Elbuzduk dagıda bir nögerleri, könçeklikge aylana barıb, Koban arı canına ötüb ketgendile. Kün bata, bir şoş elni kıyırından kirgendile, camagatnı kesi adamlarıça bolub. Irhı carçıknı katında talay kız sabiy oynay tura. Alanı birçigi, başçıgında oka börkçügü bla carçık taba callagandı da, kesi caravuna çökgendi. Alaytın ozub tebregen Kamgut bla nögerleri anı eslerge, ol da alanı esleb, cunçub, sekirib örge kobhandı, erlay oka börkçügün alıb, kirçigin cabhandı.
- E-e, "börü atarnı börkünden", sabiylikde bılay ete bilgen, bu bir asıl zat bollukdu, - deb kızçıknı sermeb alıb, korathandıla. Duşman basar elni kulagı sañıgrav, degenley, kuvgun bolub, camagat kobub, alanı süre aylanırga, Kamgut bla nögeri tavlaga siñib ketgendile.
Ol zamanlada Hadagcukey bla Musostey [kabartı bla çerkes] curtlanı arası Siñir ayırılgan bla - eki teñizge suv sarkganın bölgen duppurla bla - bargandı, kaysı amanlıkçı da, kutulgañña sanalgandı.
Alıb kelgendile Kamgut cıyını urlaññan kızçıknı Ullu Bashannı bir-biri başında işleññen kalasına.
Kızçık a Koban arı canında Kanuhları deb, bir oñlu kavumladan bolgandı. Tüñülüb kalmaganıla ala. Kızçıknı izley, sora bargadıla da, Bashan canında ızın tabhandıla.
Kanuhları kıznı kaytarıgız deb, iş tereññe kete başlaganında, Kamgut kavumu:
- Biz kıznı kelinlikge deb, kaçırıb kelgenbiz, tilesek berlik tül edigiz. Sabiylikden oguna kesibiz kolubuzda ösdürlükbüz kelinibizni. Ma bu caşçıkga keltirgenbiz, - deb Kanşavbiyni körgüzgendile. Ol közüvde Kanşavbiyni da andan hazna oñlulugu cok.
Arı-beri desele da, Kanuhlanı bükgendile. Kızçık bashanda kalgandı. Ekisin eki başha üyde asırab, ösdürüb turgandıla.
Kızçık da Kanşavbiyge tıyınşlı, arivlugu savlay tav ellege cayılgan bir akıllı kız bolgaldı.
Kanşavbiy a, çıray tökgen, suklanç kefli bir erkişi. Ol ogay, Hadagjuklanı Gürgoka biyni caş katını, biyçe namısın ayak tübüne bırgab koyub: "O, Kanşavbiy, seni çırayıñdan karab toyalmayma!" - degendi konak bolub kelgen caşnı körgeninde.
Künleni bir kününde tavlulanı şoş ellerinde ullu toy-oyun 6olub, Goşayah biyçeni Kanşavbiyge bergendile. Bekmırzanı üyü kesi üyüne kız çıgargandı, kelin algandı.
Caşay turgandıla, adam suklanırlay üydegi kurab, Kanşavbiy bla Goşayah. Eki kız da tuvgandı alaga - Kantim bla Koz....
Kanşavbiyni emildeşi bolgandı - emçek egeçi, anı bla bir emçekni emgen tişirıv. Hant eterge, çibin baldan boza kaynatırga Kanşavbiyni emildeşin Bashan özende bir tişirıv da ozalmagaldı. Ertden sayın degença, emildeşi anı aşına-suvuna karab, aşar aşın kesi kolu bla hazır etib, goppan ayak bla bal boza içirib turgandı, emçek karnaşın közü kıyıb başhalaga ışanmagança. Kaişavbiy da anı hantın bek caratıb aşagandı.
Bir colda emildeşi, söz kozgay kelib, Kanşavbiyge:
- Betimi seññe açmasam, kesimi tıyalmayma, közüm karaydı, Kanşavbiyim, - degendi, ömürlede tavlu camagat eşitmegen vyatsızlıknı etib.
- Ay, uyalmagan bederbet, ol söznü meññe aytırga koluñdan kalay keldi? Egeç bla emildeşni meññe ne başhası bardı?! - deb katı uruşhandı Kanşavbiy.
Emildeşni cüregine çıkmazlık kama çançılgandı:
- Menden kızgaññan türsünüñü senden almasam, içgen sütüm haramım bolsun deb, vyatı açılgan betine sıyıññannı aytıb ketgendi.
Andan sora talay zaman ozgandı. Emildeşi bir kün ertden bla Kanşav6iyge biyagınlay boza goppannı uzathandı. Tişirıvnu halın, kanın tab körmegendi, aşhı zatnı uzatmaganın sezgendi Kanşavbiy. Alay a tişirıv uzathan ayaknı almay koyarga bolalmagandı, algandan sora, canına korkub, ızına kaytarırga tartıññandı da:
- Teyri ursun seni, andan sen tab, emildeşim... Ay, medet a, - deb, goppan bozanı erlay içib koygandı.
Arı deri bir canına burulub, közlerine deri cavlugun cayagına tartıb turgan emildeşi, ol alay aythanlay, sokuranıb:
- Ov, men kıyınlı, men carlı, içme, Kanşavbiy, canıña bolayım! - deb kıçırık etib, çabhandı. Alay bolsa da Kamşavbiy, bir kolu bla anı akırın arlakga türtüb, bozanı içib boşagandı.
Ol künden arı anı halı türleññendi, içinden tablıgı bolmay başlagandı, tavlu erkişini sıy, namıs çıragı - mıyıgı, sakalı tüşüb tebregendi. Bir kün ertdenbla va cukargan mıyıgın sılaganlay, koluna kelib kalgandı. Canına inciv tüşgen Kanşavbiyni üy caşavunda tatıv kalmagandı.
İncivüne sebeb izleb, aylana başlagandı da, Koban boynuna sarkgandı. Ayazsız ekindide köksüldüm, cuka, sıgın tütün başına kalkıy, uyub turgan bir elge kelib kirgendi. Carlırak üyge tüşüb, konaklıkda avurluk cetdirmeyim deb, karay barıb, allına bir ullu kül coppusu bolgan arbazga kaythandı.
Caraşdırıb, konakbayına inciv haparın aythandı. Bardı seññe madar eter adam, ol ersiz tişirıvdu. Seni darmanıñ-darıñ anı kolundan kellik zatdı, aytıb köreyik, degendi konakbay.
Bir caşnı çabdırıb, tişirıvnu çakırtıb kelgendile. Söleşgendile. Ertendenbla kelsin, körürbüz, kararbız, degendi tişirıv, kete turub.
Ertdenbla kirib bargandı tişirıvnu üyüne.
- Bu palahdan kutharsañ, cañız canımdan başha, meni kolumda bolgan zat bla ne bla deseñ da, razı eterme, - deb tilegendi.
- Ogay, - degendi tişirıv. Duniya malga men seññe eter zat cokdu. Alay a bagayım, ceñil bolluk iş tüldü bu, artda köre barırbız...
Kanşavbiy tişirıv bla nekyah etgendi. Caşagandı bir cılnı, kesin bakdırıb. Sav etgendi ol Kanşavbiyni.
Bir kün erini kün turuşha çıgıb, teren sagışha kirib turganın eslegendi katın.
- A kişi, - deb sorgandı, - nek sagışlı bolduñ alay bek? - Kanşavbiy cunçugandı, katıñña cuvab etmegendi. - Elliñ, üyüñ, üydegiñ esiñe tüşüb sagışlı bolgan bolursa, aşhı kişi, ayıb cokdu añña da, - degendi katın.- Tansık bolgan bolursa sabiyleriñe da, beri aytalmasañ da. Bar, alanı da kör, haparıñı da ayt. Avruvuñ cañırıb kalırga bollukdu, anı esleb cürü. Cıl közüne cañırıb kalganı bolsa, coklarsa bılay beri. Bar, aşhı kişi, san carañı bagıb, cürek carañı aşlandırıb turmayım.
Kanşavbiy, Gencatayın cerleb, Bashan taba aylaññandı [genca tay - kaçda tuvgan tay, atlıgı igi boladı, deydile. Kanşavbiyni alaşasını atı Gencataylay kalgandı].
…Kanşavbiy avruvuna sebeb izley ketib, başsız bolub kalganında, üydegisine, elge da kavga kirgendi. Ne bolub kaldı ol asıvlu adam, deb kıynalgandı camagat, ne kıyınlıkga colugub kaldı süygen erkişim, sabiyleni atası, deb Goşayah da cılamugun kebdirmey, cürek kıyınlıgın küvde aytıb caşagandı:
"Kel. Karaçaç, Kara taşdan karayık,
Cılay-cılay anı uzununa carayık,
Ol zamanda tavlula Töben Targa buruv etib, eşik kılıçla salıb turgandıla. Bir kün Goşayah da, Karaçaç da deppañña çıgıb, Kara taşha olturub, Bashan özenni enişge karab turganlay, Töben Tardan bir atlı körüññendi.
- Üsündegi Kanşavbiyge uşaydı, tübündegi Gencatayga uşaymaydı, Karaçaç? - deb, sorgandı Goşayah atlını körgenley.
- Tübündegi Gencatayga uşaydı, üsündegi Kanşavbiyge uşaymıdı, Goşayah? - degendi Karaçaç…
Kelgendi Kanşavbiy üyüne, curtuna, kuvanç tıbırlı bolgandıla sabiyleri, adamları. Ullu kuvaññandı camagat da.
Caşab turgandıla bir bölek aynı, alay a Kanşavbiyni caşavunda, üyünde algıññı basım ornalmagandı. Cüregin korkuv buzlatıb, mıyısın sagış kısıb, avuruvum kozgaladı deb, aman bla keçiññendi. Homuhluk horlagandı Kanşavbiyni, akılı etgen onovundan ese, cüregi aythan oñlu bolgandı. Erkişi tülmemi men, bir kün tuvganma, bir kün öllükme, deb kölün-cüregin erkişiça begitib tohtayalmagandı, Kañiç kibik sanların hılevlikge ceñdirgendi.
Sav cılnı aylaññan, cürügen cerin açık etmegendi, ızın acaşdırgandı Kanşavbiy. Sormagandı Goşayah da, kesi aytır tıyınşlı körse, haparın, degendi da.
Tiriligin unuthan tavlunu bir kün sanları tüşüb, butu-kolu kıyılıb kalgandı. Ol birsi katını aythança bolub, avuruvum cañırıb kaldı şoydu deb, es taşlagandı. Sora ızına keter kaygılı bolgandı. Keterge va Goşayahha közü karagandı, andan ayırılıb ketelmegendi.
Kalay da etib, Goşayahdan kölü çıgar madar, kesini cüregin andan suvutur madar, ketib kalsa, ızına, Goşayahha, tansık bolub kıynalmazça madar izley başlagandı. Cazıksınmagandı Kanşavbiy ol asıvlu adamnı, alamat tişirıvnu.
Künnü közü başlaga karab, bir ertdende Kanşavbiy cukusundan sora Goşahha aythandı:
- Bir zat tileyim: tüş da orundukdan, kımjalay eşik artına barıb kayıtçın ["Alay körsem, kölüm çıgar ese va", - deb kelgendi kölüne].
- Ay, medet, anı aytmasañ igi edi, - degendi Goşayah. - Aythanıñdan arı seni sözüñü kalay eki eteyim, - deb sılcırab, cuvurgan tübünden çıgıb, enişge çögüb, ceñil oguna kutas çaçın tozuratıb, - sırtına atıb üsün cabıb eşikge deri bargandı. Alayda enişge çögüb, erlay çaçın allına atıb, etin körgüzmegenley kaytıb, ornuna cathandı.
Goşayahnı tabışına, akılına, tişirıv namısın alay saklay bilgenine da oylaşmagandı ol cazık adam, tentirey tebregen nasıbsız kişi.
Goşayah anı kucur tilegin nege bardırırga bilmegendi.
- Kel, Goşayah, kün vuatıb kaytayık, - degendi cay künleni birinde Kanşavbiy. - Köbden beri körmegense Bashan sırtlanı çırayın. Sen ol sırtnı, men bu sırtnı barayık, tüşden atlab ma ol cerde tüberbiz. - Nögerle koşub, Goşayahnı atlı etib, sırtnı örge aşırgandı, kesi va Kantim bla Koznu da birgesine alıb, Bashan Tardan enişge aylaññandı. Birsi katınına [avruvun bakdırgan katınına] ketib kalgandı.
Kesinde bala bolmagan, balanı tatlılıgın bilmez - sabiyi bolganla Güşayahnı bolumun añılarla…
"Mından arı bu cerlede bolalmazma,
canım savlay bılaylada kalalmazma",
- deb ant etedi ol.
Andan sora, köb ayak urmay, kayınların - Elbuzduk bla Gilyastannı, cuvugun-teñin da kobarıb, Kanşavbiy ketgen canına - Koban boynuna sarkgandı. Anı ızından tavlula da Koban boynuna, Üç özeññe, Tav tübüne, bir kere solumlab ketgen curtlarına sedregendile. Költürülelmey da köbleri kalgandıla anda.
Köçe kelib, bir bölek üydegi Avar-Sırtında Lahran-Başında koş salgandı. Alaydan keter künlerinde, kart Ginarduka öledi da, anı alayda - Agaç çıkgan Lakran Başında - basdırıb, Karaçayga tüşgendile.
Kanşavbiy bla sabiylerin a unutalmagandı asıl katın, carlı ana - Goşayah.
"Kanşavbiy tuvganlay, tav ellege Teyri eşik açıldı,
Kanşavbiy ketgenley, tav ellerim, kuş tügünley çaçıldı",
- deb cırlagandı, cılagandı ol. Kele kelib, Ullu Ayrıdan avgan cerde Goşayah biyçe kala işletib, kızları bla Kanşavbiyden hapar tabar muratlı bolub, muthuz caşavun aşırgandı. Ölürünü allı bla Kart Curtda bastırıgız deb, osiyat etgendi. Goşayah biyçeni tavlula Kart-Curt kabırlada asıragandıla.
Üçcüz cıldan aslam zaman ketgendi andan beri, deydile haparçıla, cırçıla. Cürek inciv vuadıh etgen tişirıvnu ol zamanlada da cazıksıññan bolur camagat. Taza cürekni süymekligine, adamlıknı asıvlu şartlarına, adam ulanı sınagan kıyınlıgına etilgen cırnı, aytılgan haparnı halk ol zamandan beri cogaltmay kelgendi.
Men da aladan birni cazdım. Cırnı, haparnı mında aytılgandan başharak zatları da bolur. Keçigiz, alanı da eşitgenme. Tüzüregi bılay bolur deb, kölüme keledi.
LAYPANLANI Seit.
"Leninni bayragı", 1965 cıl, iyunnu 13.
KANŞAVBİY BLA GOŞAYAH
Biy Bekmırzaga tuvgan edi tört ulan:
Tamadalarını atı - Kamgut biy,
Anı gitçesini atı - Elbuzduk,
Anı kiçisini atı - Kanşavbiy,
Em kiçilerini atı - Gilyastan.
Gilyastan - sabanladan eşekleni sürüvçü,
Kanşavbiy - kızlanı kelin otovda
İçgi sözlerin bilivçü,
Tamadaları Kamgut biy -
Cesirlikge cürüvçü.
Kamgut biy Goşayahnı körgendi
Sabiy kızçıklanı içinde;
Seyir bir ariv kızçık,
Buzugu bolmay üsünde.
Kamgut biy anı urladı,
Bir kişi da körmedi,
El-Curtuna keltirdi, birevge da bermedi.
Eltib, anı emçek anasına bergen edi
Zamanına kelse, alırma deb,
Anı kölüne kelgen edi.
- Anam, meni asıragança, munu da asıra,
Bir kişige körgüztmey.
Asıradı anı ceti cıl cer üyünde
Birevge da körgüztmey.
Kamgut biyni emçek anası anı atına
Goşayah biyçe atadı,
Anı katına adam koymayın,
Birgesine catadı.
Kamgut biy, anı emçek anasında
On ceti cılı cetgen kün,
Barıb, anı alay körgendi.
Kamgut biy, anı körgenley,
Ahşı katın bollugun bilgendi.
Kuvaññandan, kesin tıyalmay,
Kesi allına külgendi.
Anı körüb, Goşayah biyçe süyündü.
Goşayah biyçeni haparı
Tav ellege bilindi.
Goşayah biyçe, bılay aytıb, küv etdi:
- Men algı burun
Kamgut biyge barganma,
Köb caşamay, Kamgut biyden
Tul katınlay kalganma.
Karnaşları ne eterelle,
Men Kamgut biyden kalmasam,
Elbuzduk kara cer kabha edi,
Men añña barmasam.
Sora men Kanşavbiyge barganma.
Kanşavbiyni bar edi emçek ulanı,
Ol a kim edi deb sorsagız -
Hadavjuklanı Gürgok biy.
Kanşavbiyim taymay añña
Konakga barıvçu edi.
Kanşavbiyim ariv edi,
Gürgok biyni katınını
Közü añña karavçu edi.
Sora bir kün Gürgok biyni katını
Kanşavbiyge aythandı:
- Sen arivsa, közüm sañña karaydı,
Tıyalmayma caş cürekni,
Cüregim sañña taraydı.
- Sen meni emçek ulanımı katınısa,
Seni bla men ol işni etalmam,
Goşayah biyçeni koyub, seni bla ketalmam.
Biyçe bılay aytıb cıladı:
- Bashan başı tarak-tarak kayala,
Ala bir-birine avga edile,
Men caşagan bu tar özeññe
Kara kanla cavga edile!
Cılay-cılay, Goşayah
Kanşavbiyden tiledi:
- Gürgoklaga barma sen,
Bir palahı cetmesin katınını,
Hıynı-mıynı biledi,
Etgen muratına cetginçi,
Ol seni koymaz,
Kanıñdan da toymaz,
Ol sañña eterin etginçi!
Gürgok biyni katını,
Kanşavbiyden tüñülüb,
Boza bla ot bergendi,
Boza içib, mıyıkların sürtgenley,
Mıyıkları kollarına kelgendi.
Mıyıkları alay bolub körgende,
Genje tayga miññendi.
Andan sora ol, kaçıb,
Dagıstañña kirgendi,
Dagıstanda bir usta katınnı
Haparın bilgendi.
Ol katın aythandı
Kanşavbiyni körgende:
- Men sañña karamam,
Katınlıkga almasañ,
Sav eterge men boynuma alama,
Meni koyub, sen üyüñe barmasañ.
Ol katınnı alıb,
Kirgenley anı koynuna,
Mıyıkları erlay keldi ornuna.
Alaşa boylu edi ol katın,
Uzalıb, kübürge cetalmay edi,
Kanşavbiyni razı etalmay edi.
Bir kün katın, uzalıb, kübürge
Cetalmaganın körgende,
Kanşavbiy añña külgendi,
Kanşavbiy aytmasa da,
Katın anı kölündegin bilgendi.
- Nek külese, barmıdı seni katınıñ,
Bar ese, uzunmudu sanları?
Men bileme, unutmaysa sen anı.
- Bardı meni Goşayah deb,
Uzun boylu katınım,
Cüregimden ketmeydi
Uzun kara çaçları,
Anı amaltın tas boldula
Bekmırzanı caşları.
Sora katın añña aythandı:
- Bar endi, canıñdan süygen
Goşayahnı bir kör, - deb, -
Cıl közüne kaytıb mañña kelmeseñ,
Korkuv bardı, mıyıklarıñ tüşer, - deb.
Darman berdi cıl közüne içerge,
Anı bla biyagınlay mıyıkları tüşerge.
Kanşavbiy genja tayga miññendi,
Çaba-corta, Bashan taba kelgendi.
Goşayah biyçe anı izley aylaññanın
Alayda sorub hapar bilgendi.
Andan urub El-Curtuna kelgendi,
Canından süygen Goşayahnı körgendi,
Sora tohtab caşarga murat etgendi.
- Mañña Allah buyurgan bolur, - deydi, -
Cıl közüne cetgende,
Biyagı darmannı kabhanma,
Mıyıklarımı, algınça,
Eki koluma kelib tabhanma.
Açıvlanıb, mıyıklanı
Kolumdan atıb, çaçhanma.
Dagıda aylanıb, biyagı
Dagıstañña kaçhanma.
Kanşavbiy Goşayahdan
Bılay aytıb tiledi:
- Men öleme seni üçün,
Seni kımıja etib körmesem,
Entda kaytıb kelirme,
Bu avruvdan ölmesem.
Goşayah biyçe uyaldı,
Uyalsa da, ne etsin -
Kımıja katın
Çaçın iydi allına,
Üy tübünde cürüdü,
Çaçın iyib sırtına.
Çaçı cabdı sanların,
Bir zatın da körmedi,
Kanşavbiyni muratı
Bir fayda da bermedi.
- Ne eteyim, tişirıvnu kımıjası
Erişi boladı, körsem,
Kölüm çıgar edi.
Har tişirıvnu çaçı,
Goşayahnıça, uzun bolsa,
Tişirıv barı çaçı içine bugar edi.
GOŞAYAH BİYÇENİ KÜYÜ
- Kanşavbiyim tas bolgandı,
İzleyme da tabmayma,
Kanşavbiyim ketgenli, bir keçeni
Belimi teşib catmayma.
Cıla, cıla, carıllık,
Carlı Goşayah!
Men ne eteme da, kelgen colun körmeyme,
Börü bolub, kara agaçha kirmesem,
Ne eterimi bilmeyme.
Kim ölür, bu biyleni küçlerinden kutulub?
Kanşavbiyim tura bolur,
Birlede cesir bolub, tutulub.
Kanşavbiyni izley-izley,
Kan çabhandı eki közüme.
Nek iynaññanem Hadavjuklanı
Kahme biyçeni sözüne?! -
Karaçaç bolgandı Goşayahnı nögeri.
- Kel, Karaçaç, Kara taşha barayık,
Cılay-cılay, Kara taşnı
Uzununa carayık.
"Men da carılama, sen da carıl,
Kara taş!" - deb cılayık.
Kel, Karaçaç, Kara taşdan
Töben targa karayık,
Kanşavbiyim kele ese,
Cürügenlege sorayık.
Kelmey ese, cılay-cılay turayık.
Biyagı kanlı kayaga örleyik.
Aylandık da, Kara taşdan atlandık,
İzledik da, Kanşavbiyni tabmadık,
Kanşavbiyimi tabmazlıgımı bilgenme.
Kanşavbiy igi edi, ah, demezden,
Ol tögerek ariv kala üyüñ bolsa,
Bek da aşhı edi anı içinde,
Goşayah kibik, kara kaşlı biriñ bolsa.
- Karaçaç, Kanşavbiy ketgendi
Mından ozub, arı tavga.
Andan keltirir sañña
Nakut-nalmaz, altın savga.
Altın savga seni bolsun,
Kanşavbiyni karab cañız bir
Körmeklik meni bolsun!
Kan keçivden arı ötgendi
Genca taynı ızları,
Meni kibik cılay kalsınla
Meni bu kaygıga salganla -
Hadavjuklanı sarı çaçlı kızları.
Alay esegiz alıgız,
Kabırımı Kart Curtda salıgız.
Kanşavbiyim, seni üçün
Köb kıyınlık körgenme,
Aylana kelib, Karaçayda
Aman bla ölgenme.
Kanşavbiyim, sen kelseñ,
Kün betni carıthan,
Keñden kesin tanıthan
Keşenemi körürse,
Meni tüzlügüm bar ese,
Sen da meniça ölürse.
Haparımı aytırla Karaçaynı kartları,
Meni bu küññe koygan
Hadavjuklanı it biyçelerini
Bolga edi bir da kalmay artları!
* * *
ГОШАЯХ БИЙЧЕНИ ЮСЮНДЕН
Байрамукланы Фатима
ГОШАЯХ КЪАЛА
Гошаях бийченн юсюндея айтылгъан зат Къарачай-Малкъарда керти хапарланы бириди. Таурух халда джюрюй, Гошаях бийчени хапары магъана джаны бла да тюрлене келгенди. Къарачай-малкъар халкъны аууз творчествосундан биринчн болуб, орус тилде басмаланнганды. Къарачай бла Малкъарда 1848 джылда болгъан къонакъланы бири Г.-Д. Санкт-Петербургда "Библиотека для чтения" деген журналда 1848 джылда басмаланнганды ("Поездка к южному отклону Элъбруса в 1848г.".) Гошаях бийчени хапарын Бийчесында Сын-Таш бла байламлы этеди. Хапарны атына Бийчесынны юсюнден легенда, деб джазады… Къысхача, былайды джазгъаны.
Кърымшаухалланы Къаншау (джазылгъаны Аншау - И. Ш.) Чегем элде джашагъанды. Аны байлыгъы бла батырлыгъы, Къара тенгиздсн башлаб, Къобан, Терк сууланы энишге эниб, Каспий тенгизге дери джайылыбды. Къаншауну мюлкюню учу-къыйыры кёрюнмегенди, хыйсабсыз кёб болгъанды мал саны, тергеусюз эди сабан ызы. Барында да джесирлери бла къуллары уруннгандыла.
Къаншау джаугъа ётгюрлюгюн танытханды, узакъдан келген джолоучугъа, арыб тохтагъан уучугъа чомарт къонакъбай болгъанды.
Болса да, аны акъыллы башын сагъышла басхандыла. Къаншау Чегем элинде уллу къалын бериб алгъан къатынындан аз да къууанмагъанды: ол аны джюрегин чапырмагъанды, терен сагъышларын чачмагъанды. Къаны бузулгъан Къаншау джюреги алмагъан къатынын отоудан кетериб, эмчек къарнашыны юйюне ашыргъанды. Андан бери Чегемни къызларыны бири да Къаншауну кёзлерин джарытмагъандыла. Ол ичинден кюйюб-джаныб, сора хоншу халкъланы бийче къызларыны бири бла джашауун байлар мурат этгенди. Аны мийик, ачыкъ муратлары толмай, инджилгенди - алай тынч тюлдю бийни къызындан эркинлик алгъан...
Къаншау аны сагъышында Къабартыгъа атланады. Бий юзюкден чыкъгъанын, тюз атын, тукъумун джашырыб, бир къабарты бийге джылкъы джалгъа джарашады. Къыш ётюб, джазгъа чыкъгъанлай, мал иеси Къаншаугъа эмилик юретирге буйрукъ береди. Джигитледен джигит Къаншау эмиликлени арасындан эм маджалын сайлаб алады, сюйгенича кесине юретеди. Джарыкъ кёллю субай санлы Къаншау къабарты бийни гитче къыз сабийчигин кесине илешдиреди. Бир джол ол алтыджыллыкъ къызчыкъны ат аллына алыб, ойната туруб, бийни арбаз бурууундан атны чынгатыб, къызчыкъ бла тас болуб кетеди. Ёхтем джюрекли Къан-шауну бий не кюрешсе да, ызын табалмайды, мюлкюн-байлыгъын джояды.
Къаншау Чегем элине келеди. Кеси къолу бла сослан ташладан къала сюеб, сабийчикни джашырады. Тёрт джанына къарауулла салады. Алай бла къызчыкъдан элде бир деб, бир адамны хапары болмайды. Былайда къызчыкъ он къат ариу ийисли раджабны кюнлерин ашырады: Чегем сууну салкъын аязында сабий бала тау мёлеклени чырайына киреди. Оналты джылда къызчыкъ Къаншауну джюрек джауларын сюйюмлюлюгю бла эритеди. Къаншау уллу къууанч, той-оюн этиб, бийче къызны отоугъа кийиреди. Амма, ол кюн огъуна насыбы юзюледи - Къаншауну ауруу къысха джыгъады: этини юсюнде тюк ышан къалмайды, ариу этини юсю табладан толады. Къаншау ол джийиргеншли къатынны хыйнысы къатылгъанын сезеди: къонакъны сыйын кёрмей, къоюлгъан къатыны Каншауну эмчек уланында ашау-ичиуде эшек мыйыны бозада эритиб, эрине бергенди.
Батыр Къаншауну сакъалын, мыйыгъын отлу боза, джуууб алгъанлай, тас этеди, сюек саулугъун алады.
Узакъ Кърымда бир хыйнычы къатынны хапарын эштиб, Къаншау беш кюнлюк джолгъа атын джерлеб чыгъады. Батыр таулугъа былайда энтда бир азаб тюшеди. Керчни къатында Къаншауну бушуулу хапар джыгъады: хыйнычы къатын уста-лыгъым бла юлюш этер ючюн, къатынынгы унут, мени бла джашаргъа джараш, дейди. Насыбсыз, бу ишни арты не бла бошаллыгъын билялмай, сюйгенин Чегем элинде таралта, хыйнычы къатынны алыргъа сёз береди да, насыбыны эшигин джабады.
Ол тиширыу Къаншауну сау этеди. Арадан бир джыл ёте, ол эрин джолгъа ашырады, андан джыл кёзюуюне ызына къайтырын излеб, сёз алады. Алайсыз ауруу джангырлыкъды, къайтыб келиб, дарманны ахырын кёрмесенг, деб хыйнычы къатын ариу айтыб, аманат этеди. Къаншау саппа-сау болуб келеди: къызчыгъы, юй бийчеси къууанчдан толадыла. Элинде джууукъ-тенг сейир-тамаша болуб, той-оюн бла аллына чыгъады.
Алай а къууанчлы джашау терк бошалады. Джыл кёзюую джетиб, Къаншауну уллу сагъыш басады, аны кёз джилтинлеринден хыйнычы къатынны ауангысы не кече, не кюн ташаймайды. Минги Тауну шоркъа суулары ёзенлеге саркъыб тас болгъанча, Къаншауну къууанч кюнлери джыл башына тас боладыла. "Аллах къоймасын аны меннге", - деб, эски азабыны сагъышындан къутулалмай, кёб термиледи. Эм ахырында, сюйген бийче къатынын джап-джалан этиб, анга кёз джилтинлерин аралтады: "Арабин, мындан кёлюм къачар бир зат табар эсем", - деб дыгалас этеди. Огъай, бийче къатын эшме чачын ийиб, юсюне тёгюб, ариу чырайын сюйгенине кёргюзмейди. Аны хурметли сыфаты Къаншауну джюрегине ёмюрлюкге сингибди.
Чегем ёзенни билгичлери анга джула салмайдыла. Къаншауну санларын биягъы ауруу кючлейди. Кърымгъа кетерге керек болады. Къаншау юйдегисинден къалай айырылсын? Юй бийчесин, къызчыгъын да арбагъа олтуртуб, узакъ джолгъа атланады.
Бара-барыб, къабарты эллени биринде, эки джол айырылгъанда, урланнган къызны бир къарнашы тюбеб, джолоучуланы айран иче барыгъыз деб, юйге чакъырады. Къаншау аны огъурамайды. Юй бийчеси босагъадан атлар-атламаз, къызчыгъын да алыб, къанатлы учханлай, элден тас болады. Къызчыкъ да, Къаншау да Керчге келедиле…
Мындан ары Къаншауну хапары юзюледи. Чегемчиле андан бери кеслерин Керч тёгерегиндегиле бла къан джууукъгъа къатышханнга санайдыла. Ариу бийчени насыбы уа не бла юзюледи? Хыйнычы бла тенглик джюрютгенсиз, деб, Ата джуртунда джууукъларын кёрюб болмай, джашыртын, биргесине къуру джумушчу къатынны алыб, бийче Къабартыдан Чегемге кече бла къачады.
Къачыб баргъан джолоучуланы арыгъанлыкъ эмда къарангы джолда тохтатады. Ала сыртда, Къууаша дуппурну къатында, ачы кюнлерин эсге тюшюре, талай кюн бла кечени ашырадыла. Бушуулу джазыуну сыйына эскертме ташны саладыла, кюу да этедиле…
Андан бери бийче къыз сюеген сын ташны аты Бийчесынды, аны кибик ол таш сюелген гатлешни аты бла аны тёгереги джерлени атлары да Бийчесынды.
Бийче эрини джуртунда кёрюнюр-кёрюнмез афендиле: "Энди адет былайды: сени къоюб тас болгъанны къарнашына чыгъаргъа керексе", - деб тохтайдыла. Бийче Къаншауну унутуб къайдан къойсун? Къаншауну къарнашы кеси ёмюрюнде юй, къош тёгерегинден кетиб, экисагъатлыкъ джолгъа чыкъмагъанды. Анга эрге баргъандан эсе, бийчеге ёлген тыйыншдыды…
Муну бла бошалады Бийчесынны легендасыны бир варианты.
II.
Энди Акъ Къалада къуллукъчуну, таулуланы гитче тёрелерини председатели Гр. Петровну 1879 джыл "Кубанские областные ведомости" деген газетни бетлеринде "Карачайны легендарлары бла эскертмелери" дегел статьясын толусу бла берейик, статья хазна адамгъа белгили тюлдю.
Къарачайлыла кёб заманны Кавказ таулада, уллу Инджик бла Басханны ортасында джер алмашдыра, Къобан ёзенни башында юч уллу элде: Къарт Джуртда, Учкуланда, Хурзукда ор-налгъандыла. Къазауатха учуннган хоншула бла кюрешде кёб къыйынлыкъ чеге келгендиле: меджисуулукъну, муслиман диннге кёчюуню къыйынларын сынагъандыла.
Халкъны бурундан къалгъан джазма эскертмеси джокъду: джаза, окъуй муслиман дин киргенден сора башлагъандыла. Алай а ол да дин къуллукъчуланы бир къауумуну - афендилени - къолунда къалгъанды. Ала, къалай билсенг - алай, Къуранны окъуй да, ангылагъанларыча ауаз бере тургъандыла.
Таулуланы арасында джазманы бек къарыусузлугъундан, джашау турмушларыны хыйсабындан алада летописъ тюбемейди. Ол себебден аланы эски джашауларыны юсюден хапар джазылмагъанды. Аууздан-ауузгъа айтылгъан эски хапарланы халкъ азын сакълаб келеди. Бек эски, ата-бабаладан айтыла келген хапарла ала-чола сакъланадыла…Сёз ючюн, къарачайлыланы таурухларында айтылгъан башчылары Къарчаны не заманда чыкъгъаныны юсюнден керти хапар тюбемейди. Халкъ айтыула аны батырлыгъын, джигитлигин аламат суратлайдыла. Джаулукъ этиб келгенле бла ол, керек болса, таукеллигин, хыйлалыгъын, табышлылыгъын кёргюзе сермешгенин сезебиз хапарладан.
Къарча ауушхан бла бирге халкъны тарихи артында къалгъан Кърымшаухаллары тукъумну башчысы Шаухалны историясы бла къысха байламлыды. Кърымчы Шаухал Къарчаны къызын алгъанды. Къарчаны эркиши сабийи болмагъаны себебли, башчылыкъ кюеуюне къалгъанды.
Бу тукъумну юсюнден айтылгъан эски хапарла къарачайлыла Басхан суудан Къобанны башына кёчерлерини аллы бла байламлыдыла. Кеслери да Кърымшаухалладан тёрт къарнашны белгилейдиле: Къамгъут, Къаншаубий, Элбуздукъ, Гилястан. Аланы арасында Элбуздукъну бусагъатдагъы Кърымшаухаллары кеслерини уллу аталарына (атауул аталарына) тергейдиле. Ала да, Ахматланы Кърымшаухаллары бла Сафанланы Кърымшаухаллары деб, къауумгъа юлешинибдиле.
Къалгъан къарнашланы юзюклери уа кими Къобан ёзеннге кёчгюнчю болгъанды, кими тауусулгъанды. Биринчи юч къарнашны атлары уа бу тюбюнде келген эски хапарны (легенданы) геройлары болуб тюбейдиле.
Къамгъут бир джыл Зеленчукде (Инджикде) болгъаны бла абаза эллени биринде сабийле бла ойнай тургъан бир гитче къызчыкъны, сейирлик ариулугъун кёрюб, тамаша болгъанды, аны сюйюб, бу ариу инсаннга ие болайым деб, талпыгъанды. Къызчыкъ (аты Гошаях) белгили бийники, Биберт улунукъу, болуб чыкъгъанды. Къызчыкъны атасы, анасы бла келишиб, муратына джетерине базмай, Къамгъут хыйлалыкъ этер кёл алгъанды. Къызгъаны бла экинчи джол, Зеленчукге (Иджикге) келеди да, керти тукъумун-атын, чыкъгъан джерин джашырыб, бир джалгъан тукъумну айтыб, Биберт улугъа айылкъ джалгъа джарашханды. Ол кюнден башлаб, Къамгъут Гошаяхдан кёз алмай, ызындан тюшгенлей, анга ариу айта, ийнакълай, кёб тюрлю оюнчакъла бере, сабийни кесине илешдиргенди. Кюнлени биринде Къамгъут Гошаяхны ойнай тургъан джеринден джашыртын алыб кетгенди.
Басханнга ётдюргенди. Былайда аны ёсдюрюрге, юретирге бир джууукъ къарт аммагъа аманат этгенди. Амма Гошаяхны джер юйге бугъундургъанды. Кёз-къулакъ болуб, ызындан смарлагъанлай тургъанды. Бир талай джылны Къамгъут къызчыкъны адамладан терен джашырыб, кишиге билдирмей сакълаб тургъанды. Андан сора уа ёхтем Къамгъут Гошаяхны аты бла махтаныб да тебрегенди. Къызчыкъны нюр тёкген ариулугъу тёгерекде адамланы барын сейирсиндиргенди, сукъландыргъанды.
Не этейим, Гошаяхны бир уллу асыл затны сатханча джоюбму къояйым, огъесе кесиме юй бийчегеми сайлайым, деген къайгъылагъа керти джууаб табхынчы, Гошаяхха 16 джыл толгъанды, не келсин, Къамгъутну ууахтысы джетиб, ёлюб кетгенди.
Гошаях ол заманда Къамгъутну къарнашы Къаншаубийге эрге чыкъгъанды.
Джигит Къаншаубий Хадагъжукъ улуну къатыны бла энчи ишлени джюрютгенди. Бир кере ол, барыучусуча, Атажукъ улуда къонакъда болады. Къабарты бийче анга сыйлау тепси салады да, боза бла эсиртеди. Къонакъбайла, аны бла къалмай, бозагъа от къошуб ичиргенлери себебли, Къаншаубий къыйын ауруйду. Сора ол мычымай ауруууна къаратыргъа Персияны чеги таба кетеди. Былайда Къаншаубийни ариулугъуна сукъланнгандан бир джылы келген къарткъуртха хыйнычы къатын:
- Мени юй бийчеге алыргъа сёз бере эсенг, аурууунгдан саппа-сау этейим, - дейди да, Къаншаубийни юйюне элтеди. Къаншаубий хыйнычы къатыннга бой салады. Кесине къаратады. Маджалдан маджал болгъаны эсленеди. Къаншаубий узакъ Персияны чегинде талай заманны джашайды. Сау да болады. Сора Къаншаубий къарткъуртхагъа: "Мен ата джуртума кемсиз тансыкъ болгъанма" деб билдиреди.
Хыйнычы къатын Къаншаубийни ата юйюне ашыра:
- Юч джылдан сора амалсыз ызынга къайтыб кел. Ауруу джангырмаз ючюн, бу дар-мандан ич. Ата джуртунга баргъанлай, юй бийченги джап-джаланлай орундукъдан тыбыр ташха дери юч кере бармагъа къой, - дейди.
Къаншаубий джуртуна саппа-сау болуб къайтыб келеди. Элде той-оюн этедиле. Ол юй бийчесине хапарын айтады, ант сёзюн ачыкъ этеди. Гошаяхны кийимлерин тешиб, джалан этеди. "Мени кёлюмю чыгъарырча, муну юсюнде бир къыяулу джери болур да", - деб умут этеди. Гошаях бийче узун эшме чачын энишиге тозуратады, чырайын, тюрсюнюн Къаншаубийден джабханлай, юч кере орундукъдан тыбыр ташха дери барыб къайытады. Къаншаубий муратына джеталмай, къарткъуртха къатынны айтханына сагъышланыб къалады.
Кюнле-кечеле седрей, Къаншаубийни юч джыл болджалы джетеди. Къарткъуртханы айтханын унутмай тургъан Къаншаубий дарманын ичеди. Олсагъатлай огъуна аны эски аурууу джангырады да, къарткъуртхагъа къайытыргъа керек болады.
Алай бла Къаншаубий джолгъа хазырланады. Биргесине Гошаяхдан туугъан эки къызчыгъын - Къоз бла Къантинни алады (бир-бир айтыулагъа кёре, къызчыкъла джолдан сыйырылыб, аналарына къайытадыла).
Салыб къарткъуртха къатынны юйюне келгенлей, Къаншаубийни аурууу тас болады. Алай а Персияны чеги сюремде баргъан урушланы бирине къатышыб, джигитлик бла ёхтемликни юлгюсюн кёргюзте, сермешулени биринде къан тёгюб, ёлюб кетеди.
Гошаях бийче кёб заманны Къаншаубийден хапарсыз болуб джашаб турады. Алай а аман хапар кенгнге джайылады. Гошаяхны джюрегин титирете, анга да джетеди. Гошаях эрини бушуулу хапарын эшитиб, джылай-джылай, кёз джауларын тауусады.
Андан сора Гошаях, Басханны къоюб, Джёгетей сууну башына кёчюб, кириш тауланы арасында сюелген къалада джашайды.
Андан бери къаланы аты "Гошаях бийчени къаласы" болуб келеди. Алайдагъы тауланы аты да Гошаях Сыртды. Андан бери кёб ёмюрле ётселе да, бюгюн бюгече да сауду къала.
Къаншаубийни кичи къарнашы Элбуздукъ ол кёзюуде Къобан ёзеннге кёчюб джашагъанды. Гошаяхны хапарын эшитиб, ол муслиман адетге кёре, кесине юй бийчеге тилегенди. Алай а Гошаях: "Мен ол затны эталлыкъ тюлме, эрими бушууу джукъланмай", - деб, Элбуздукъну тилегин къабыл кёрмей, талай кере джууаб бергенди. Элбуздукъ да айтханы чёп болуб джерге тюшмеучю бир адам, муратындан артха турмай, нёгерликге аскер кюч алыб, Гошаях бийчени джангызлыкъда къалада тургъан джеринден, алыб келиб, некях этдиргенди. Амма, андан не келсин. Элбуздукъ бла да насыбы тутмагъанды.
Гошаях Къарачайда кёб джылланы джангызлыкъда джашаб ауушханды. Бийчени Къарт Джуртну джамагъат къабырларында Къобан сууну сол джагъасында бастыргъандыла. Андан бери Кърымшаухаллары ёлюклерин алайда асыраб келедиле.
Алайда архитектура джаны бла бир-бирине ушаш юч кешене айырылыб белгилидиле. Эм уллусунда, айтыулагъа кёре, Гошаях бийче асыралгъанды. Хапарлагъа кёре, Гошаях сейир тукъум уллу сюекли, субай санлы, чыммакъ этли, къалын айбат чачы бла керме къашлары, адамны сейир тукъум кесине тартхан кёзлери бла сюйюмлю инсан болгъанды. Аны бла бирге Гошаях адебни, намысны шартларыны юлгюсю болуб тургъанды.
Гошаяхны кешенеси керкилмеген хыршы ташладан тытыр бла тёртгюл салыннганды. Башы ташдан узунуна тогъай джабылыбды. Узунлугъу - 7.75 аршин, кенглиги - 5 аршин, мийиклиги 8 аршин барды. Къыблагъа айланнган узун къабыргъасында 1,25 аршин мийикли-ги, 0.75 аршин кенглиги болгъан терезе айырылыбды. Аны бла кешенени ичине тынч кирирге боллукъду. Ичини штукатуркасы ариу сакъланнганды. Ортасында наратдан къангала - ар-къаула - кешенени таш башын тутуб турадыла. Кешенени тытыр бла къумдан ишленнген цементи, штукатурыкасы аллай бир кючлю тутубду, бир-биринден таш бла уруб кючден айырлыкъса.
Гошаях ёлгенли, аны кешенеси ишленнгенли 250 джыл болады, дейдиле. Аллында бу хапар 1879 джыл басмаланнганды. Андан бери Къарачайны эскертмелерин, аланы арасында Гошаях бийчеге аталгъан кешенелени, талай алим тинтиб келгенди. 1896 джыл былайда биринчи археология ишлени Къобан областда устаз болуб ишлеген В.М Сысоев бардыргъанды. 1910 джыл Токъланы Наны - Къобан областны музейини Къарачайдан къуллукъчусу - Гошаях бийчени кешенесинден талай затны музейге саугъагъа джибергенди. Совет джылланы кёзюуюнде былайда Лайпан улу Хамит, Л. И. Лавров, Мизи улу Исмаил, Биджи улу Ханафий археология ишлеге къатышхандыла.
Бюгюн бюгече да Къызыл Къалада Гошаях бийчени къаласы сауду. Аны кибик, Басханда сууну сол джанында, эски Элджурт элни къатында Гошаях къала сакъланады. Эл тюбюнден къалагъа дери джер тюбю бла баргъан таша джол эсленеди. Басхан сууну онг джагъасында, элни туурасы бла эски къарачай къабырлада Къамгъутну кешенеси сакъланады. Кешенени къабыргъаларында адам къол, айтханыбызча, къыпты, таракъ, буу суратла кёрюнедиле. Была христиан динни шартларыдыла.
Бусагъатда Къарачай бла Малкъарда джюрюген хапарлагъа кёре, Гошаях бийче Кърымшаухал улу Къаншаубийни къатыны болгъанды. Аны юсюнден аууз хапарладан сора да эски халкъ джырла ("Гошаях бийчени кюую", "Къаншаубийни джыры") шагъатлыкъ этедиле.
Гр.Петровну Гошаях бийчени юсюнден джазгъан хапарындача, Къаншаубийге зарауатлыкъ Хадагъжукъ улуну бийчесинден джетгенди. Гошаяхны "айлана келиб Къарачайда" ёлюб, къабыры Къарт Джуртну кюнбет къабырларында кешенеде салыннганы айтылады. "Гошаяхны джыры" Къарачай бла Малкъарда, Черкесде, Къабартыда да барды.
Къаншаубийни джырында Кърымшаухалланы Бекмырзаны джашлары Къамгъутну, Къаншаубийни, Элбуздукъ бла Гилястанны хапарлары Гр. Петров джазгъан хапардачады. Алай а бу башында хапарладан башхалыкъ да барды джырда. Аланы биринде болмагъаны башхасында тюбей, хапарны толу этерге болушады. Ол себебден джырда айтылгъан хапарны да берейик.
Къамгъут бий сабий къызчыкъны урлайды. Элджуртда эмчек анасына асыратыргъа береди. Гошаях деб, анга былайда атайдыда, ёсдюредиле. Ёсюб джетгенлей, Гошаях алгъы бурун Къамгъут бийге барады. Кёб джашамай, "тул къатынлай къалады". Андан сора Гошаях бийче Къаншаубийге чыгъады. Ариу Къаншаубийни Хадагъжукъланы Гюргокъ деб эмчек къарнашы болгъанды. Гюргокъ бийни къатыны бла Къаншаубий ачыкъ сёзлю болгъанды. Гошаях бийче аны эшитиб:
- Гюргокълагъа барма, ала хыйны-халмеш биледиле, - деб тилегенди эринден. Андан сора Гюргокъ бийни къатыны Къаншаубийден тюнгюлюб, къонакълыкъны бир кюнюнде Къаншаубийге "бозагъа от къошуб бергенди". Къаншаубий "боза ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей, мыйыкълары къолуна келгендиле". Эрлай генджа тайгъа миниб, (айтыулагъа кёре, генджа тайны къанатлары барды), Къаншаубий, къуш учханлай, Дагъыстанда бир уста къатыннга мукъут болуб кетгенди. Къатын Къаншаубийни ауруудан сау этгенди, биргесине джашаб тургъанды. Сора Къаншаубийни къатыны болгъанын сезиб:
- Бар энди джанынгдан сюйген Гошаяхны бир кёр. Алай а джыл кёзюуге къайытыб манга келмесенг, ауруу джангырыр", - дегенди, дарман бериб ашыргъанды. Къаншаубий келсе, Гошаях бийчени Басханда табмайды. Ол, эрин излей, Къарачайгъа кетгенди.
Къаншаубий аны эшитиб, ызындан тюшгенди. Къарачайда ала джашаргъа оноулашыб, джыл кёзюуюнде биягъы дарманны къабханлай, мыйыкълары къолуна келиб къалгъандыла. Ол себебден Къаншаубий ёлмесем, къайтыб келирме, - деб Дагъыстаннга кетгенди.
* * *
Ишек джокъду бу сюжетни халкъны арасында энтда талай варианты болгъанына. Амма, историягъа аланы бютеу джыйымы биргелей тыйыншлы хапар берирге болур.
ШАМАНЛАНЫ Ибрагим
"Ленинни байрагъы", 1970 джыл, декабрны 10-15.
КЪАНШАУБИЙНИ МЫЙЫКЪЛАРЫ
Басхан ёзенде, Басхан тардан ёрге озуб, таулуланы джарлы эли джашагъанды. Аны къатында къая джанында бир-бири юсюнде - юч къала. "Къаладан арлакъда сыртлыкъда аяз къакъдыра олтуруучу Къара-таш деб, уллу сослан таш барды. Андан къарасанг, Быллымны, Герходжанны кёресе Басхан бойнунда, ёрге айлансанг а - ёзенни ауузу аллынга ачылыб.
Ма ол элде Бекмырза деб, бир онглу киши джашагъанды. Аны тёрт джашы болгъанды: тамадасы - Къамгъут, экинчиси - Элбуздукъ, ючюнчюсю - Къаншаубий, тёртюнчюсю - Гилястан.
Хыны заман, гырхы заман ол кёзюуле, адамны адамгъа хазна тергеб къыйналмагъан бир заман. Къарамдагъы, къара джамчылы, атлы киши - бир джанындан татлы киши, таулу юйге сыйлы къонакъ, бир джанындан - джарлы юйге мугурлукъ салгъан, сабийни урлаб, ат артына быргъаб, джамчы бла юсюн джабыб, къоратыб кетиб, хариб ананы сарната къойгъан, "кёнчекликге" джюрюучю "атхаминер".
Кесинден ёзгени киши аямагъан дуния болгъанды ол заман. Аякъланнган тири джашла, Къамгъут бла Элбуздукъ, кеслерича бир бёлекни нёгер этиб, ат белинде, тыш джуртлада кёнчекликге джюрюучюле, таукелликни, джигитликни алай бла сынатыучыла болгъандыла.
Къаншаубий а тийре къызланы стым тойгъа элтиучю, джетген къызланы келин отоулада ичги сёзлерин билиучю, тиширыу ийнагъын сабийликден огъуна сезиучю болуб ёсгенди.
Ариу эди субай санлы Къаншаубий. Андагъы чырай джангыз бир таулу джашда да болмагъанды дерча эди…
Бир джолда Къамгъут бла Элъбуздукъ дагъыда бир нёгерлери, кёнчекликге айлана барыб, Къобан ары джанына ётюб кетгендиле. Кюн бата, бир шош элни къыйырындан киргендиле, джамагъатны кеси адамларыча болуб. Ырхы джарчыкъны къатында талай къыз сабий ойнай тура. Аланы бирчиги, башчыгъында окъа бёркчюгю бла джарчыкъ таба джаллагъанды да, кеси джараууна чёкгенди. Алайтын озуб тебреген Къамгъут бла нёгерлери аны эслерге, ол да аланы эслеб, джунчуб, секириб ёрге къобханды, эрлай окъа бёркчюгюн алыб, кирчигин джабханды.
- Э-э, "бёрю атарны бёркюнден", сабийликде былай эте билген, бу бир асыл зат боллукъду, - деб къызчыкъны сермеб алыб, къоратхандыла. Душман басар элни къулагъы сангыграу, дегенлей, къуугъун болуб, джамагъат къобуб, аланы сюре айланыргъа, Къамгъут бла нёгери таулагъа сингиб кетгендиле.
Ол заманлада Хадагъджукъей бла Мусостей (къабарты бла черкес) джуртланы арасы Сингир айырылгъан бла - эки тенгизге суу саркъгъанын бёлген дуппурла бла - баргъанды, къайсы аманлыкъчы да, къутулгъаннга саналгъанды.
Алыб келгендиле Къамгъут джыйыны урланнган къызчыкъны Уллу Басханны бир-бири башында ишленнген къаласына.
Къызчыкъ а Къобан ары джанында Къанухлары деб, бир онглу къауумладан болгъанды. Тюнгюлюб къалмагъаныла ала. Къызчыкъны излей, сора баргъадыла да, Басхан джанында ызын табхандыла.
Къанухлары къызны къайтарыгъыз деб, иш тереннге кете башлагъанында, Къамгъут къаууму:
- Биз къызны келинликге деб, къачырыб келгенбиз, тилесек берлик тюл эдигиз.
Сабийликден огъуна кесибиз къолубузда ёсдюрлюкбюз келинибизни. Ма бу джашчыкъгъа келтиргенбиз, - деб Къаншаубийни кёргюзгендиле. Ол кёзюуде Къаншаубийни да андан хазна онглулугъу джокъ.
Ары-бери деселе да, Къанухланы бюкгендиле. Къызчыкъ басханда къалгъанды. Экисин эки башха юйде асыраб, ёсдюрюб тургъандыла.
Къызчыкъ да Къаншаубийге тыйыншлы, ариулугъу саулай тау эллеге джайылгъан бир акъыллы къыз болгъалды.
Къаншаубий а, чырай тёкген, сукъланч кефли бир эркиши. Ол огъай, Хадагъжукъланы Гюргокъа бийни джаш къатыны, бийче намысын аякъ тюбюне быргъаб къоюб: "О, Къаншаубий, сени чырайынгдан къараб тоялмайма!" - дегенди къонакъ болуб келген джашны кёргенинде.
Кюнлени бир кюнюнде таулуланы шош эллеринде уллу той-оюн 6олуб, Гошаях бийчени Къаншаубийге бергендиле. Бекмырзаны юйю кеси юйюне къыз чыгъаргъанды, келин алгъанды.
Джашай тургъандыла, адам сукъланырлай юйдеги къураб, Къаншаубий бла Гошаях. Эки къыз да туугъанды алагъа - Кантим бла Къоз....
Къаншаубийни эмилдеши болгъанды - эмчек эгечи, аны бла бир эмчекни эмген тиширыу. Хант этерге, чибин балдан боза къайнатыргъа Къаншаубийни эмилдешин Басхан ёзенде бир тиширыу да озалмагъалды. Эртден сайын дегенча, эмилдеши аны ашына-суууна къараб, ашар ашын кеси къолу бла хазыр этиб, гоппан аякъ бла бал боза ичириб тургъанды, эмчек къарнашын кёзю къыйыб башхалагъа ышанмагъанча. Къаишаубий да аны хантын бек джаратыб ашагъанды.
Бир джолда эмилдеши, сёз къозгъай келиб, Къаншаубийге:
- Бетими сеннге ачмасам, кесими тыялмайма, кёзюм къарайды, Къаншаубийим, - дегенди, ёмюрледе таулу джамагъат эшитмеген уятсызлыкъны этиб.
- Ай, уялмагъан бедербет, ол сёзню меннге айтыргъа къолунгдан къалай келди? Эгеч бла эмилдешни меннге не башхасы барды?! - деб къаты урушханды Къаншаубий.
Эмилдешни джюрегине чыкъмазлыкъ къама чанчылгъанды:
- Менден къызгъаннган тюрсюнюнгю сенден алмасам, ичген сютюм харамым болсун деб, уяты ачылгъан бетине сыйыннганны айтыб кетгенди.
Андан сора талай заман озгъанды. Эмилдеши бир кюн эртден бла Къаншау6ийге биягъынлай боза гоппанны узатханды. Тиширыуну халын, къанын таб кёрмегенди, ашхы затны узатмагъанын сезгенди Къаншаубий. Алай а тиширыу узатхан аякъны алмай къояргъа болалмагъанды, алгъандан сора, джанына къоркъуб, ызына къайтарыргъа тартыннганды да:
- Тейри урсун сени, андан сен таб, эмилдешим... Ай, медет а, - деб, гоппан бозаны эрлай ичиб къойгъанды.
Ары дери бир джанына бурулуб, кёзлерине дери джаулугъун джаягъына тартыб тургъан эмилдеши, ол алай айтханлай, сокъураныб:
- Оу, мен къыйынлы, мен джарлы, ичме, Къаншаубий, джанынга болайым! - деб къычырыкъ этиб, чабханды. Алай болса да Къамшаубий, бир къолу бла аны акъырын арлакъгъа тюртюб, бозаны ичиб бошагъанды.
Ол кюнден ары аны халы тюрленнгенди, ичинден таблыгъы болмай башлагъанды, таулу эркишини сый, намыс чырагъы - мыйыгъы, сакъалы тюшюб тебрегенди. Бир кюн эртденбла уа джукъаргъан мыйыгъын сылагъанлай, къолуна келиб къалгъанды. Джанына инджиу тюшген Къаншаубийни юй джашауунда татыу къалмагъанды.
Инджиуюне себеб излеб, айлана башлагъанды да, Къобан бойнуна саркъгъанды. Аязсыз экиндиде кёксюлдюм, джукъа, сыгын тютюн башына къалкъый, уюб тургъан бир элге келиб киргенди. Джарлыракъ юйге тюшюб, къонакълыкъда ауурлукъ джетдирмейим деб, къарай барыб, аллына бир уллу кюл джоппусу болгъан арбазгъа къайтханды.
Джарашдырыб, къонакъбайына инджиу хапарын айтханды. Барды сеннге мадар этер адам, ол эрсиз тиширыуду. Сени дарманынг-дарынг аны къолундан келлик затды, айтыб кёрейик, дегенди къонакъбай.
Бир джашны чабдырыб, тиширыуну чакъыртыб келгендиле. Сёлешгендиле. Эртенденбла келсин, кёрюрбюз, къарарбыз, дегенди тиширыу, кете туруб.
Эртденбла кириб баргъанды тиширыуну юйюне.
- Бу палахдан къутхарсанг, джангыз джанымдан башха, мени къолумда болгъан зат бла не бла десенг да, разы этерме, - деб тилегенди.
- Огъай, - дегенди тиширыу. Дуния малгъа мен сеннге этер зат джокъду. Алай а багъайым, дженгил боллукъ иш тюлдю бу, артда кёре барырбыз...
Къаншаубий тиширыу бла некях этгенди. Джашагъанды бир джылны, кесин бакъдырыб. Сау этгенди ол Къаншаубийни.
Бир кюн эрини кюн турушха чыгъыб, терен сагъышха кириб тургъанын эслегенди къатын.
- А киши, - деб соргъанды, - нек сагъышлы болдунг алай бек? - Къаншаубий джунчугъанды, къатыннга джууаб этмегенди. - Эллинг, юйюнг, юйдегинг эсинге тюшюб сагъышлы болгъан болурса, ашхы киши, айыб джокъду анга да, - дегенди къатын.- Тансыкъ болгъан болурса сабийлеринге да, бери айталмасанг да. Бар, аланы да кёр, хапарынгы да айт. Аурууунг джангырыб къалыргъа боллукъду, аны эслеб джюрю. Джыл кёзюне джангырыб къалгъаны болса, джокъларса былай бери. Бар, ашхы киши, сан джарангы багъыб, джюрек джарангы ашландырыб турмайым.
Къаншаубий, Генджатайын джерлеб, Басхан таба айланнганды (генджа тай - къачда туугъан тай, атлыгъы иги болады, дейдиле. Къаншаубийни алашасыны аты Генджатайлай къалгъанды).
…Къаншаубий ауруууна себеб излей кетиб, башсыз болуб къалгъанында, юйдегисине, элге да къаугъа киргенди. Не болуб къалды ол асыулу адам, деб къыйналгъанды джамагъат, не къыйынлыкъгъа джолугъуб къалды сюйген эркишим, сабийлени атасы, деб Гошаях да джыламугъун кебдирмей, джюрек къыйынлыгъын кюуде айтыб джашагъанды:
"Кел. Къарачач, Къара ташдан къарайыкъ,
Джылай-джылай аны узунуна джарайыкъ,
Ол заманда таулула Тёбен Таргъа буруу этиб, эшик къылычла салыб тургъандыла. Бир кюн Гошаях да, Къарачач да деппаннга чыгъыб, Къара ташха олтуруб, Басхан ёзенни энишге къараб тургъанлай, Тёбен Тардан бир атлы кёрюннгенди.
- Юсюндеги Къаншаубийге ушайды, тюбюндеги Генджатайгъа ушаймайды, Къарачач? - деб, соргъанды Гошаях атлыны кёргенлей.
- Тюбюндеги Генджатайгъа ушайды, юсюндеги Къаншаубийге ушаймыды, Гошаях? - дегенди Къарачач…
Келгенди Къаншаубий юйюне, джуртуна, къууанч тыбырлы болгъандыла сабийлери, адамлары. Уллу къууаннганды джамагъат да.
Джашаб тургъандыла бир бёлек айны, алай а Къаншаубийни джашауунда, юйюнде алгъыннгы басым орналмагъанды. Джюрегин къоркъуу бузлатыб, мыйысын сагъыш къысыб, ауурууум къозгъалады деб, аман бла кечиннгенди. Хомухлукъ хорлагъанды Къаншаубийни, акъылы этген оноуундан эсе, джюреги айтхан онглу болгъанды. Эркиши тюлмеми мен, бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме, деб кёлюн-джюрегин эркишича бегитиб тохтаялмагъанды, Къангич кибик санларын хылеуликге дженгдиргенди.
Сау джылны айланнган, джюрюген джерин ачыкъ этмегенди, ызын аджашдыргъанды Къаншаубий. Сормагъанды Гошаях да, кеси айтыр тыйыншлы кёрсе, хапарын, дегенди да.
Тирилигин унутхан таулуну бир кюн санлары тюшюб, буту-къолу къыйылыб къалгъанды. Ол бирси къатыны айтханча болуб, ауурууум джангырыб къалды шойду деб, эс ташлагъанды. Сора ызына кетер къайгъылы болгъанды. Кетерге уа Гошаяхха кёзю къарагъанды, андан айырылыб кетелмегенди.
Къалай да этиб, Гошаяхдан кёлю чыгъар мадар, кесини джюрегин андан сууутур мадар, кетиб къалса, ызына, Гошаяхха, тансыкъ болуб къыйналмазча мадар излей башлагъанды. Джазыкъсынмагъанды Къаншаубий ол асыулу адамны, аламат тиширыуну.
Кюнню кёзю башлагъа къараб, бир эртденде Къаншаубий джукъусундан сора Гошахха айтханды:
- Бир зат тилейим: тюш да орундукъдан, къымжалай эшик артына барыб къайытчын ("Алай кёрсем, кёлюм чыгъар эсе уа", - деб келгенди кёлюне).
- Ай, медет, аны айтмасанг иги эди, - дегенди Гошаях. - Айтханынгдан ары сени сёзюнгю къалай эки этейим, - деб сылджыраб, джууургъан тюбюнден чыгъыб, энишге чёгюб, дженгил огъуна къутас чачын тозуратыб, - сыртына атыб юсюн джабыб эшикге дери баргъанды. Алайда энишге чёгюб, эрлай чачын аллына атыб, этин кёргюзмегенлей къайтыб, орнуна джатханды.
Гошаяхны табышына, акъылына, тиширыу намысын алай сакълай билгенине да ойлашмагъанды ол джазыкъ адам, тентирей тебреген насыбсыз киши.
Гошаях аны къуджур тилегин неге бардырыргъа билмегенди.
- Кел, Гошаях, кюн ууатыб къайтайыкъ, - дегенди джай кюнлени биринде Къаншаубий. - Кёбден бери кёрмегенсе Басхан сыртланы чырайын. Сен ол сыртны, мен бу сыртны барайыкъ, тюшден атлаб ма ол джерде тюбербиз. - Нёгерле къошуб, Гошаяхны атлы этиб, сыртны ёрге ашыргъанды, кеси уа Кантим бла Къозну да биргесине алыб, Басхан Тардан энишге айланнганды. Бирси къатынына (аурууун бакъдыргъан къатынына) кетиб къалгъанды.
Кесинде бала болмагъан, баланы татлылыгъын билмез - сабийи болгъанла Гюшаяхны болумун ангыларла…
"Мындан ары бу джерледе болалмазма,
джаным саулай былайлада къалалмазма",
- деб ант этеди ол.
Андан сора, кёб аякъ урмай, къайынларын - Элбуздукъ бла Гилястанны, джууугъун-тенгин да къобарыб, Къаншаубий кетген джанына - Къобан бойнуна саркъгъанды. Аны ызындан таулула да Къобан бойнуна, Юч ёзеннге, Тау тюбюне, бир кере солумлаб кетген джуртларына седрегендиле. Кёлтюрюлелмей да кёблери къалгъандыла анда.
Кёче келиб, бир бёлек юйдеги Ауар-Сыртында Лахран-Башында къош салгъанды. Алайдан кетер кюнлеринде, къарт Гинардукъа ёледи да, аны алайда - Агъач чыкъгъан Лакран Башында - басдырыб, Къарачайгъа тюшгендиле.
Къаншаубий бла сабийлерин а унуталмагъанды асыл къатын, джарлы ана - Гошаях.
"Къаншаубий туугъанлай, тау эллеге Тейри эшик ачылды,
Къаншаубий кетгенлей, тау эллерим, къуш тюгюнлей чачылды",
- деб джырлагъанды, джылагъанды ол. Келе келиб, Уллу Айрыдан аугъан джерде Гошаях бийче къала ишлетиб, къызлары бла Къаншаубийден хапар табар муратлы болуб, мутхуз джашауун ашыргъанды. Ёлюрюню аллы бла Къарт Джуртда бастырыгъыз деб, осият этгенди. Гошаях бийчени таулула Къарт-Джурт къабырлада асырагъандыла.
Ючджюз джылдан аслам заман кетгенди андан бери, дейдиле хапарчыла, джырчыла. Джюрек инджиу ууадых этген тиширыуну ол заманлада да джазыкъсыннган болур джамагъат. Таза джюрекни сюймеклигине, адамлыкъны асыулу шартларына, адам уланы сынагъан къыйынлыгъына этилген джырны, айтылгъан хапарны халкъ ол замандан бери джогъалтмай келгенди.
Мен да аладан бирни джаздым. Джырны, хапарны мында айтылгъандан башхаракъ затлары да болур. Кечигиз, аланы да эшитгенме. Тюзюреги былай болур деб, кёлюме келеди.
ЛАЙПАНЛАНЫ Сеит.
"Ленинни байрагъы", 1965 джыл, июнну 13.
КЪАНШАУБИЙ БЛА ГОШАЯХ
(халкъ балладала)
Бий Бекмырзагъа туугъан эди тёрт улан:
Тамадаларыны аты - Къамгъут бий,
Аны гитчесини аты - Элбуздукъ,
Аны кичисини аты - Къаншаубий,
Эм кичилерини аты - Гилястан.
Гилястан - сабанладан эшеклени сюрюучю,
Къаншаубий - къызланы келин отоуда
Ичги сёзлерин билиучю,
Тамадалары Къамгъут бий -
Джесирликге джюрюучю.
Къамгъут бий Гошаяхны кёргенди
Сабий къызчыкъланы ичинде;
Сейир бир ариу къызчыкъ,
Бузугъу болмай юсюнде.
Къамгъут бий аны урлады,
Бир киши да кёрмеди,
Эл-Джуртуна келтирди, биреуге да бермеди.
Элтиб, аны эмчек анасына берген эди
Заманына келсе, алырма деб,
Аны кёлюне келген эди.
- Анам, мени асырагъанча, муну да асыра,
Бир кишиге кёргюзтмей.
Асырады аны джети джыл джер юйюнде
Биреуге да кёргюзтмей.
Къамгъут бийни эмчек анасы аны атына
Гошаях бийче атады,
Aны къатына адам къоймайын,
Биргесине джатады.
Къамгъут бий, аны эмчек анасында
Он джети джылы джетген кюн,
Барыб, аны алай кёргенди.
Къамгъут бий, аны кёргенлей,
Ахшы къатын боллугъун билгенди.
Къууаннгандан, кесин тыялмай,
Keси аллына кюлгенди.
Аны кёрюб, Гошаях бийче сюйюндю.
Гошаях бийчени хапары
Тау эллеге билинди.
Гошаях бийче, былай айтыб, кюу этди:
- Мен алгъы бурун
Къамгъут бийге 6аргъанма,
Кёб джашамай, Къамгъут бийден
Тул къатынлай къалгъанма.
Къарнашлары не этерелле,
Мен Къамгъут бийден къалмасам,
Элбуздукъ къара джер къабха эди,
Мен анга бармасам.
Сора мен Къаншаубийге баргъанма.
Къаншаубийни бар эди эмчек уланы,
Ол а ким эди деб сорсагъыз -
Хадаужукъланы Гюргокъ бий.
Къаншаубийим таймай анга
Къонакъгъа барыучу эди.
Къаншаубийим ариу эди,
Гюргокъ бийни къатыныны
Кёзю анга къараучу эди.
Сора бир кюн Гюргокъ бийни къатыны
Къаншаубийге айтханды:
- Сен ариуса, кёзюм санга къарайды,
Тыялмайма джаш джюрекни,
Джюрегим санга тарайды.
- Сен мени эмчек уланымы къатыныса,
Сени бла мен ол ишни эталмам,
Гошаях бийчени къоюб, сени бла кеталмам.
Бийче былай айтыб джылады:
- Басхан башы таракъ-таракъ къаяла,
Ала бир-бирине аугъа эдиле,
Мен джашагъан бу тар ёзеннге
Къара къанла джаугъа эдиле!
Джылай-джылай, Гошаях
Къаншаубийден тиледи:
- Гюргокълагъа барма сен,
Бир палахы джетмесин къатыныны,
Хыйны-мыйны биледи,
Этген муратына джетгинчи,
Ол сени къоймаз,
Къанынгдан да тоймаз,
Ол санга этерин этгинчи!
Гюргокъ бийни къатыны,
Къаншаубийден тюнгюлюб,
Боза бла от бергенди,
Боза ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей,
Мыйыкълары къолларына келгенди.
Мыйыкълары алай болуб кёргенде,
Генже тайгъа миннгенди.
Андан сора ол, къачыб,
Дагъыстаннга киргенди,
Дагъыстанда бир уста къатынны
Хапарын билгенди.
Ол къатын айтханды
Къаншаубийни кёргенде:
- Мен санга къарамам,
Къатынлыкъгъа алмасанг,
Сау этерге мен бойнума алама,
Мени къоюб, сен юйюнге бармасанг.
Ол къатынны алыб,
Киргенлей аны къойнуна,
Мыйыкълары эрлай келди орнуна.
Алаша бойлу эди ол къатын,
Узалыб, кюбюрге джеталмай эди,
Къаншаубийни разы эталмай эди.
Бир кюн къатын, узалыб, кюбюрге
Джеталмагъанын кёргенде,
Къаншаубий анга кюлгенди,
Къаншаубий айтмаса да,
Къатын аны кёлюндегин билгенди.
- Нек кюлесе, бармыды сени къатынынг,
Бар эсе, узунмуду санлары?
Мен билеме, унутмайса сен аны.
- Барды мени Гошаях деб,
Узун бойлу къатыным,
Джюрегимден кетмейди
Узун къара чачлары,
Аны амалтын тас болдула
Бекмырзаны джашлары.
Сора къатын анга айтханды:
- Бар энди, джанынгдан сюйген
Гошаяхны бир кёр, - деб, -
Джыл кёзюне къайтыб манга келмесенг,
Къоркъуу барды, мыйыкъларынг тюшер, - деб.
Дарман берди джыл кёзюне ичерге,
Аны бла биягъынлай мыйыкълары тюшерге.
Къаншаубий генжа тайгъа миннгенди,
Чаба-джорта, Басхан таба келгенди.
Гошаях бийче аны излей айланнганын
Алайда соруб хапар билгенди.
Андан уруб Эл-Джуртуна келгенди,
Джанындан сюйген Гошаяхны кёргенди,
Сора тохтаб джашаргъа мурат этгенди.
- Манга Аллах буюргъан болур, - дейди, -
Джыл кёзюне джетгенде,
Биягъы дарманны къабханма,
Мыйыкъларымы, алгъынча,
Эки къолума келиб табханма.
Ачыуланыб, мыйыкъланы
Къолумдан атыб, чачханма.
Дагъыда айланыб, биягъы
Дагъыстаннга къачханма.
Къаншаубий Гошаяхдан
Былай айтыб тиледи:
- Мен ёлеме сени ючюн,
Сени къымыжа этиб кёрмесем,
Энтда къайтыб келирме,
Бу ауруудан ёлмесем.
Гошаях бийче уялды,
Уялса да, не этсин -
Къымыжа къатын
Чачын ийди аллына,
Юй тюбюнде джюрюдю,
Чачын ийиб сыртына.
Чачы джабды санларын,
Бир затын да кёрмеди,
Къаншаубийни мураты
Бир файда да бермеди.
- Не этейим, тиширыуну къымыжасы
Эриши болады, кёрсем,
Кёлюм чыгъар эди.
Хар тиширыуну чачы,
Гошаяхныча, узун болса,
Тиширыу бары чачы ичине бугъар эди.
ГОШАЯХ БИЙЧЕНИ КЮУЮ
- Къаншаубийим тас болгъанды,
Излейме да табмайма,
Къаншаубийим кетгенли, бир кечени
Белими тешиб джатмайма.
Джыла, джыла, джарыллыкъ,
Джарлы Гошаях!
Мен не этеме да, келген джолун кёрмейме,
Бёрю болуб, къара агъачха кирмесем,
Не этерими билмейме.
Ким ёлюр, бу бийлени кючлеринден къутулуб?
Къаншаубийим тура болур,
Бирледе джесир болуб, тутулуб.
Къаншаубийни излей-излей,
Къан чабханды эки кёзюме.
Нек ийнаннганем Хадаужукъланы
Къахме бийчени сёзюне?! -
Къарачач болгъанды Гошаяхны нёгери.
- Кел, Къарачач, Къара ташха барайыкъ,
Джылай-джылай, Къара ташны
Узунуна джарайыкъ.
"Мен да джарылама, сен да джарыл,
Къара таш!" - деб джылайыкъ.
Кел, Къарачач, Къара ташдан
Тёбен таргъа къарайыкъ,
Къаншаубийим келе эсе,
Джюрюгенлеге сорайыкъ.
Келмей эсе, джылай-джылай турайыкъ.
Биягъы къанлы къаягъа ёрлейик.
Айландыкъ да, Къара ташдан атландыкъ,
Изледик да, Къаншаубийни табмадыкъ,
Къаншаубийими табмазлыгъымы билгенме.
Къаншаубий иги эди, ах, демезден,
Ол тёгерек ариу къала юйюнг болса,
Бек да ашхы эди аны ичинде,
Гошаях кибик, къара къашлы биринг болса.
- Къарачач, Къаншаубий кетгенди
Мындан озуб, ары таугъа.
Андан келтирир санга
Накъут-налмаз, алтын саугъа.
Алтын саугъа сени болсун,
Къаншаубийни къараб джангыз бир
Кёрмеклик мени болсун!
Къан кечиуден ары ётгенди
Генджа тайны ызлары,
Мени кибик джылай къалсынла
Мени бу къайгъыгъа салгъанла -
Хадаужукъланы сары чачлы къызлары.
Алай эсегиз алыгъыз,
Къабырымы Къарт Джуртда салыгъыз.
Къаншаубийим, сени ючюн
Кёб къыйынлыкъ кёргенме,
Айлана келиб, Къарачайда
Аман бла ёлгенме.
Къаншаубийим, сен келсенг,
Кюн бетни джарытхан,
Кенгден кесин танытхан
Кешенеми кёрюрсе,
Мени тюзлюгюм бар эсе,
Сен да менича ёлюрсе.
Хапарымы айтырла Къарачайны къартлары,
Мени бу кюннге къойгъан
Хадаужукъланы ит бийчелерини
Болгъа эди бир да къалмай артлары!
