Mından alda Ogarı Teberdini üsünden ayta kelib, anı atı bir zamanda Ojay Kabak bolgandı [Bayçoralanı Ojaynı atı bla], deb cazgan edik. Töben Teberdini atı da - Karakul Kabak [Hatuvlanı Karakulnu atı bla bolgandı]. Karakulnu tukumun unuthanım amaltın anı üsünden cuk cazmagan edim. Cavbalanı Huseyni "Leninni Bayragı" gazetde [1965 cıl, yanvar aynı 14-sü] Töben Teberdini üsünden cazgan maganalı statyasın cañırtıb okudum. Ol sagatda caş jurnalist, sokmak ayıra başlagan Husey bügünñe emda barabargan zamanlaga caravlu Töben Teberdi kabaknı birinçi kazık urganlarını üsünden cazıb algan tavruhlu haparın basmalaganı, ayhay da, büsürev eterçadı.
Andan beri talay ilmu-tarih işle basmalansala da, elni atı belgili adam at bolganın unutub, el 1868 cıl - "azatlık cıldan sora " - azatlanñan bölek adamnı sotsial hallarından atalgandı deb, kertilikge kelişmegen, uşagıvsuz tamga betden aytılınıb kelgendi. Husey ışanñılı kartladan algan haparında bılay cazadı: "Teberdi özende burunladan beri üç el bolgandı: Kabak caşaganda, Kırılganda emda Camagatda. Anda caşaganlanı aslamısı eminadan kırılgandıla, kalganları da, baş alıb, birer carı ketgendile. İgi kesek cıl ötgenden sora özende dagıda üç cañı el ornalgandı - Ogarı Teberdi, Töben Teberdi, Teberdi Kurort. Kesleri da, algınñı elleni ornuna tüşmey [Eminadan korkgan bolurla], alaga cuvuk cerlede ornalgandıla ". Dagıda bir cazadı: "... Karakul Kabak 1864 cıl kuralgandı ".
Oçaklanı Cutraynı haparına köre, ol cıl kubkuru 3-4 üy bolgandı, talay cıldan sora va el, starşina saylab, kartaga tüşgendi. Azatlık algan tavlula Töben Teberdige, emen talaga, Duvut bla enñendile. Algı burun birinçi kazık urganla Uçkulan bla Kartcurtdan, ızı bla Hurzukdan, Cazlıkdan, Duvutdan bolgandıla. Birinçi statistika materiallada, Yesavl YE.D. Felitsinni bildirgenine köre, Töben Teberdi Sıntı at bla tübeydi [1883 cıl], anı 72 üydegisinde 506 adamı bolgandı [264 erkişi bla 242 tişiruv]. Karaçaynı kalgan ellerindeça bolmay, Sıntıçıla barısı da Karaçaylıladıla. Söz üçün, ol cıl Ogarı Teberdide 175 üydegini içinde 162-si Karaçaylı, 7-si Medoz üy [42 adam], 3-sü Kumuk [25 adam], Kabartıladan 2 üyür [14 adam], Tapanta Abazalıladan da bir üydegi [6 adam] caşagandıla. On cıl aradan ötüb, 1893 cıl General Malamanı reviziyalı otçötunda sıntıçıla 110 üydegi [676 adam] boladıla. Bir işeksiz, üydegi sanı ullu bla gitçe halda cürügendi ol cıllada: 1880 cıl orta tergev bla har üydegi de 7-şer adam caşagan ese 1893 cıl 6-ga tüşgendi.
Ullu patriarhal üyürlege çaçılışıb tebregen közüvde, ol adetdeça, cerli mallı iyeleni turmuşlarında eslenedi, amma, Sıntıçılanı arasında bir allay üyürge tübemeybiz Koban oblastnı atama nını kullugun bacargan General Malama kesini reviziyasını otçötunda aythanına köre, Sıntını pravleniyesini mekamı "kolaysız haldadı: anı kantselyariyası türmege uşaşdı, kagıtçı 14 cılnı taymazdan bılayını Karaçaylıları bla işleydi, işi avurdu, kuda papkalanı sanı 30-ga cetedi, alay a ala tolu işni açıklamaydıla, starşinanı buyruk kitabı cürütülmeydi. Etilirge kerekli işleni onovu tınñanı bla tınmaganı belgilenmeydi, kagıtçı [molla] onovnu Arab tilde cazganı sebebli anı işin tinterge tablık bolmaydı. Anı kibik metrika kitab tozuragan tetradladan kuralıb, cazuvları da Arabça boladıla. Bu kitab Orus tilde cazılsa tıyınşlıdı..."
Kantselyariyanı kagıtçısını cıl hakı 140 som ese, apendi va har üy başından birişer som aladı - 110 som. Kaznaga nalog tölev da üy başındandı: 4,5 som, asker nalog 1 som bla 30 kapek, Uçkulandagı şkolga - 1,5 som, camagat işlege - 3 som bla 70 kapek, savlay da - 11 som. Elni adam sanı 331 erkişi bla 345 tişirıvdan kuraladı.
Elni mürzevaşlık tükeni bolmay, elçile caşab turadıla. Cerçilikge tablıksebeb bolgan 52 desyatina ceri azlık etedi, ol sebebden malçılık ekonomikanı tamalı bolub keledi. Ol da kalgan ellege köre karıvsuz tüldü: 39969 uvak ayaklısı, 536 iynegi, 589 kısır tuvarı, 161 atı bla 194 ögüzü. Guduçuluk üçün 1891 cıl birevlen, 1892 cıl altavlan ayıblarına colukdurulgandıla. Çeget bla hayırlanñanları üçün elçile bütev Karaçay kaznaga koşuladıla, El tögeregi taşdan tolu bolsa da, elçile mekyam işlevde anı bla hayırlanmaydıla. Elni katında va burun kilisanı mekamlarında tişiruv monahla caraşa başlagandıla: 1893 cıl alada caş emda ullaygan tişirıvlanı sanı 39 boladı [em gitçesine 13 cıl, kartına da 61 cıl].
1905 - 1907 cıllanı hıysabı bla aytsak [Abramovnu komissiyasını otçötuna köre], Sıntıçılanı cılına orta tergev bla algan hayırları malçılıkda 9657 som bolgan ese, tölevleri va: otlav cer satıb alıvga 5956 som bla mürzevge da 6295 som tölegendile. Ma anı üçün aythandıla malçı karaçaylıla, "malnı hayırı-hatası ", deb. Endi 20 cıldan sora hıysabha es böleyik: mülk cürütgenleni sanı 1273, inogorodniyleni, cersizleni sanı da 248, bütevley 1521 adam boladıla. Cer baylıkları da aman körünmeydi: saban ızları 95 des., talokları 659, biçenlikleri - 1809. Artık da bek mal oñuna baradı: vuak ayaklısı - 11084, tuvar malı - 3562, atı - 189, ögüzü - 420. Cerçilikde 35 desyatina nartüh bla 8 desyatina gardoş... Ötürük sanla tül esele, sıntıçılanı haysabları bügün künde mal ösdürüvde bla, eşta, "türmeli patçahha " kelişe bolmaz, adam sanı kelişse da. 1917 cıl Sıntıda 246 mülk iye bolgandı, anı cürütgenleni sanı da 1410. Kertidi, tışından kelib caşaganla da az bolmagandıla üç etib biri! Biz bılayda bilebile statistikaga aslam es böldük, okuvçulanı köbüsü anı uşatmazga bolurla, alay a alanı bir cerge birinçi kere cıyışdırabız, aña ençi köz bla karaganla da bolurla...
Duniyanı carıgına teberdiçile ertderak köz açhanları sebebli, alanı içlerinden keb alçı adam çıkgandı. Söz üçün, halk folklordan belgili cigit Kanamat, Ebzelanı Aliyni ulanı, Sıntıdandı. Kanamatnı öltürsele da, anı teñlerin - Ebzelanı Kasbot bla Özden ulunu - 10 - cıllık katorgaga buyurub, Sibirge aşırgandıla.
Sovet vlastnı cıllarında ullu hayırlı işleni bacarıb kelgendile: Kuvatlanı Ramazan bla Cavbalanı Ali Soltan, Semenlanı Halil bla Cantotaylanı Üsuf, başhala. Elçileni eslerinde saklanadıla: el şkolnu birinçi ustazları Bilimgotlanı Muhammat bla Tavşunalanı Mariyamnı atları. Bu el şkolnu direktoru bolub kelgendi Nogaylı Canibeklanı Abdul Hamid anda tuvgandı anı kızı Roza [ilmuizlem institutnu direktoru kulluknu talay cılnı tolturgandı] Sıntını kabırlarında asıralgandıla: Stavropolnu ullu alimi, meditsina ilmulanı doktoru Cavbalanı Murat bla Moskvaçı tarihçi Laypanlanı Hamid. Ol kabırladadı caşlay arabızdan ketgen Bilimgotlanı Munir, gazetibizni algınñı redaktoru. Cathan cerleri mamır bolsun, cumuşak bolsun. Alanı tuvralarından karaydı entda Sıntı Kala. Andan ozsañ, başha sınla miñcıllık sınla.
______________________________________________________
http://vvv.elbrusoid.org/content/neperev/p216725.shtml
______________________________________________________
