1940-çı cıllaga deri men Karaçay avtonom oblastda ilmu-tintiv institutda tamada ilmu kullukçu bolub işlegenme. Ol zamanla, kesi sınamagan iynanmazça, kıyın zamanla edile. «Bay», «biy», «afendi» deb, at-bet atab, halknı oñlu kavumun 20-çı cıllada oguna dump etgen edile. Buruññu caşavdan haparları bolgan, bügüññü bolum bla algıññı caşavnu teñleşdirirge kollarından kelgen okuvlu, bilimli, esli adamlanı kurutuv – kommunist sovet vlastnı cañılıçı tül, jorugu-politikası bolub boşagan edi. Cıl sayın ösüb cetgen kırdıknı-biçenlikni çalkı bla çalgança, zorluk bıçagı közüv közüvü bla, birer çurum bla, közü caññan, atları aytılgan adamlanı caşavdan ayırıb, halknı başsız ete edi.

DUDALANI MAHMUDNU OSİYATI

Laypanlanı Nür-Magomet

Laypanlanı Nür-Magomet, bir cerde basmalanngan, Dudalanı Mahmudnu osiyatı bla okuvçulanı şagırey etedi, kesini kommentariylerin da beredi.

KARAÇAYGA AHIR SÖZÜM

... Ahırına cuvuklaşhan adam, caşavuna kesi da baga bere tebrevçendi. Acalı cetgeññe korkar zat cokdu – men da kölüme kelgenni ayta keterge izleyme.

1940-çı cıllaga deri men Karaçay avtonom oblastda ilmu-tintiv institutda tamada ilmu kullukçu bolub işlegenme. Ol zamanla, kesi sınamagan iynanmazça, kıyın zamanla edile. «Bay», «biy», «afendi» deb, at-bet atab, halknı oñlu kavumun 20-çı cıllada oguna dump etgen edile. Buruññu caşavdan haparları bolgan, bügüññü bolum bla algıññı caşavnu teñleşdirirge kollarından kelgen okuvlu, bilimli, esli adamlanı kurutuv – kommunist sovet vlastnı cañılıçı tül, jorugu-politikası bolub boşagan edi. Cıl sayın ösüb cetgen kırdıknı-biçenlikni çalkı bla çalgança, zorluk bıçagı közüv közüvü bla, birer çurum bla, közü caññan, atları aytılgan adamlanı caşavdan ayırıb, halknı başsız ete edi. «Mıkalaydan» kalganlanı kuruthan bla kalmay, vlast kesi ösdürgen intelligentsiyanı da ala edi canın. İntelligentsiya bla kalsa va... Kolhozga zaran eter üçün çiritgense gapnanı deb, bir zavallıga Uçkulanda süd etib, türme azab bergenleri esimdedi. Ol carlını tersligi bolmaganın elçile barı da bile edile, amma, anı caklarga bir adam tabılmadı – barı da keslerine korka edile. Adam tutuv bir kampaniya başlansa, ellege töbenden buyruk kelib kala edi – ança-mınça adam tutulurga kerekdi deb. Sadakaçı da aç cıl kısar degenley, bu közüvlede men da halkdan cır, hapar, tavruh cıyıb aylana edim.

Kesim igi tanıgan honşu elni tamadasına tübedim bir col. Ol meññe şaşhança karadı da, «kasabçıga mal kaygı, carlı eçkige can kaygı» deb muruldadı. Bu gitçe elçikden on adamnı tutdururga aña borç salıññan edi – tambla alanı tukumların, ne üçün tutulurga kerekli bolganlarına da bir zatla kuraşdırıb, organlaga berirge kerek edi. Kimleni tukumların cazarga, kimleni azabha iyerge bilmey kıyınlaşa edi.

- «Kulaklanı kurutuv» kaygıdan kutulgan edik – NEP-ni közüvünde ayak üsüne turgan nença carlını üyün kurutduk. Endi va kimleni «vrag naroda» eteyim? Etmesem, kesim «vrag naroda» bolama. Kimleni cazayım? Kimleni? Biy tukumladan elde bir can kalmagandı, baş tuthanlanı da ol bir kampaniyada üydegileri bla uzak cerlege aşırganbız. Tohta, halkda sen bilmegen adam cokdu, aytçı, sen aythanlanı cazıb oguna koyayım.

- Bu günahlı işge men koşulmam. Eliñi senden igi kişi da bile bolmaz,-dedim.

- Partiya günahlı iş etdirmeydi, bilese, ol birinçisi. Ekinçisi, halknı için seniça bilgen cokdu – sen el-elge, üy-üyge aylanıb, cır cıyasa. Kralga, vlastha, organlaga kim kalay karaganın bilese. Ayt, bir-eki adamnı. Ol seññe cır, hapar aythanlada cokmudu eski caşavnu mahtagan, cañı caşavnu samarkav etgen?

- Seññe kallay adamla, kallay tukumla kerekdile?-deb sordum, sınarıb kelib.

- Başhası cokdu, cañız sovet, partorganlada işlegenle bolmasınla emda kul tukumlaga tiyerge cararık tüldü.

- Oynagan eteme ansı, bu işde seññe boluşallıgım cokdu. Elde cır, tavruh bilgen bar ese, ayt – barayım da cazayım. Sen da işiñi et.

- Ogay, sen meññe boluşurga nek izlemeyse? Sora bir sorlugum: sen Dudaladan bolub, kullukda kalay işleyse?- işekli karadı meññe. – Tamadañ Aydın ulu şoydu?

- Laypanlanı Hamitdi***, Sıntıdan.

- Da bileme Hamidni… Anı bla da bir söleşirbiz. Sora, sen meññe boluşurga izlemeyse. Aşhı. Men a boluşayım seññe. Ogarı oram bla örge aylaññanlay sol canıñda üçünçü üy – 107 cıl bolgan Tavgeriy caşaydı. Avrub ayazıgandı da, kuvaññandan oguna köb hapar aytır.

El tamadadan ayırılıb, ol aythan canına atlandım.

Bılanı barın da tizgenim – ol zamanda korkuvlu halnı añılatır üçündü.

Kartnı, kün turuşda tabçañña olturub turganlay, üsüne bardım.

- Aleykum salam, aşhı ulan. Kimni caşı bolluksa? Eskeralmayma. Tanısam, kart atañı tanırıkma. Hı, sora sen ol ogurlu adamnı tuvdugusa.

Tavgeriy, kart atamı közünden körüb, meni tansıkladı. Sözge da açıldı. Alay a, tışında söleşirge izlemey, üyge içkeri kirgiztdi.

- Mubarek, tamagım, tılpıvum da cırlarça tüldü. Sen makamın bilir üçün bir kesegin cırlayım, kalganın a söz bla aytayım. Men gitçelikden ulluladan eşitib üreññenimça aytayım, sen a – bügüññü küññe kelişmegen, kral caratmazlık zatlanı kesiñ ayırırsa. Meññe, cüzden atlagan bir ser kartha, kişi dav salmaz, tayak kesiñe cetmesin deb, aythanlıgımdı.

Meni tilegim bla haparnı, cırnı da Hasavkadan başladı. «Atam bu cırnı igi cırlavçan edi. Kesi da Hasavka uruşha katışhanı sebebli…»

Bu seyirlik cırnı tolusu bla cazıb algandan sora, «cırnı kim etgen bolur?» deb, sordum. Tavgeriy tüzetib aytalmadı. Cuvabı: «Algın Elde-Curtda bir cuk bolsa, cır etilmey kalmagandı. Men bir ıyıknı cırlab tururça bir cır bileme, cır anıkıdı-munukudu deb, haznasın aytallık tülme. Anı bilirge izley eseñ, 160 cıl caşagan bir kart bardı, alkın esi-akılı menden igidi – aña bir tübe »,- dedi.

Artda, kazavat çıgarnı allı bla, ol 160 cıl bolgan kartha da tübegen edik, alay a, ol da, «Hasavka», «Umar»* cırlanı avtorun aytalmagan edi – halk cırlalla deb koygan bolmasa. Kallay bir izlegen esem da, ol cırlanı avtorun belgili etgen bir dokumentge tübemegenme, bir adamga türtülmegenme.

Talay künnü kart aytıb, men cazıb turdum. Tavgeriyden «Hasavka» cırdan sora da, «Tatarkannı», «Açemezni», «Kara-Mussanı», könçeklikge, cortuvulga bargandan da talay cırnı kagıtha tüşürdüm. «Kabartıda tos katını bolmagan, Karaçayda erkişige sanalmaz» deb, bir cırnı ahır eki tizginin külüb aytdı Tavgeriy. Başha cırda da: «Çıgır amanlıkçılanı süre barıb, tavlu caşla çerkes elge kirdile. Kan üçün kan, can üçün can deb, kız-caş koymay, cesir etib sürdüle» deb, bir başha cırnı tamamladı da: «cavga cav, şohha şoh bola bilgenbiz kaçan da» deb koşdu. 

Talay cırnı birinçi kere eşitdim, talay cırnı da başha variantların cazıb aldım. Köb hapar da aytdırtdım. Kartnı da tamagın hırha etib, kesimi da kalam tuthan barmagımı hıppil etib, duniya bla bir tin haznanı kagıtha tüşürüb, kuvanç tıbırlı bolub, institutha aşıkdım.. Kaytarıb aytama, zamanla korkuvlu edile, adamlanı söleşdirgen da kıyın edi. Alay bolsa da, ekspeditsiyalaga bara, köb zat cıydık. Alanı basmaga hazırlav başlandı. İnstitutnu direktoru Hamid (tutulub ketib, başına köb bolmay boş bolub kayıthan bir kıyınlı, ogese nasıblımı?), tabsız söz, politika halat ketmesin deb, bek korka edi. «Tırnak teñli bir cañılıçıbız bolsa, ekibizni da salamıbız Salabkadan çıgarın bilemise?» deb da koşuvçan edi.

«Hasavka» cırnı variantlarına karay başladık. Hamid koluna kalamnı alıb, ekili añılaşınırça cerlerin buzarga hazırlandı. Men akırın okub barama.

«...Gyavur patçah köb artıklık etedi». Hamid gyavur degenni buzub, başına kanlı deb cazdı. «Marca, caşla, orus asker cetedi». Orus degenni ornuna patçah deb cazdık. «Targa tıyıb, caşarga da koymagan». Başha variantı: «Tar özende caşarga da koymagan». Bu variantın koyduk, birinçi magana canı bla keskinirek bolsa da. «Bizni tar özeññe kim tıyganı alaysız da añılaşınadı» dedi intsitutnu direktoru. «Oldu cutlaññan malıbızga, mülkübüzge, / Oldu zarlaññan curtubuzga, ceribizge. / Kabartıdı orusha kesin tebletgen, / Duşmanlanı da haman bizge üsdürgen. / Ol, tayanıb duşmanlaga-cavlaga, / İye bolurga izleydi tavlaga. / Kul ülüş izleb çabadı Kabartı, / Aman bla boşallık bolur artı». Bu variantnı haram etdik. «...Tab collanı Atacokdan bilgendi. / İt çıgırdı bizni satıb koyarık...». Başha variantı – «Çerkes biydi bizni satıb koyarık...». Bu variantlanı kurutub, cañız bir variantnı koyduk: «Tab collanı Amantişden bilgendi / Çanka biydi bizni satıb koyarık». Cırnı ayagı: «Bu kan dertni cuvabların etersiz!» Anı buzub: «Kan patçahha dertigizni etersiz» deb cazdık. Bu dıgalaslarıbız barı da korkgandan edile: bizni cavubuz Orus tül – orus patçahdı, bizni cavubuz Kabartı tül, kabartı biydi. Anı sebebli halkdan cazıb algan variantlarıbıznı arhivge saldık, bir kavumun a, arı salırga da korkub, dump etdik. Eski karaçay cırlanı basmaga hazırlav bu halda bara edi. Kesi canıbızdan tizginle koşuv neda koratıv – ol günahlı işdi, alay a, etgenibizni cazama.

Bir zatnı ayırıb çertirge izleyme: 1828 cıl col usta bolub, Orus askerni Karaçayga alıb kelgen ekevlen bolgandıla: biri Atajukin – Orusha satılgan kabartılı biy, ekinçisi da kesibizden çıkgan satlık – Amantiş. Alay a, cırda da, haparlada da Amantiş aytılıb turgan bolmasa, kabartı it sagınılmaydı. Ol cıllada anı Karaçayga tamada etgenleri da anı üçün bolgandı: Atajukin, orus süñülege tayana, Karaçayga cavluk etgenley turlugun bilgendile ala.

Dagıda kerti zat: 1828 cılga deri Karaçay kişige boysunmagan, kesini adeti-corugu bla caşagan ençi kral bolgandı. Zorlukga tözmegendi, zorluk-artıklık eterge umut etgenleni sav koymagandı – anı üsündendile «Tatarkan», «Açemez», «Kara-Mussa» degen cırla. Alay a, sovet vlast ornalıb, em sıylıga kul-carlı-calçı sanalgan közüvde, adamla, halkla da keslerin ne kadar miskin etib, keslerin kralga ışaññılı körgüztürge küreşe edile. Aytırga, har ne da politikaga boysuna edi. Özge, ilmu kullukçuga, cazıvçuga ötürük aytmazga kerekdi – ol ertde-keç bolsa da açık bolmay kalmaydı.

«Açey ulu Açemez» degen cırnı da talay variantın cazıb algan edim. Birinde bıllay tizginle bar edile: «Bizni kim bolganıbıznı bilmeymidi Kırım han, / Bizni bla bir tilde söleşmeymidi Kırım han? / Alay a, karnaşlıknı buza tebrese, Kabartıga etivçüsün bizge da eteme dese, / Baş tokmagı çalman kazıkda körünür...». Bu cırdan sora, kırım hanlanı üsünden cır bolub bilmeyme. Karaçayga zorluk, artıklık etiv Kırım hanlıknı siyaseti-politikası bolmagandı, bek cerlede, tavlada caşagan Karaçay kesine artıklık da etdirlik tül edi. Kabartını işi va başhadı. Kırımga har cañı Han tüşgeni sayın, Kabartı 300 caşın, kızın kul savga etib, Hañña iyib turgandı. Ol tarihde belgili zatdı. Kim biledi, türk tilde söleşgen tavlulanı Kabartı kırım tatarlılaga sanab, anı üçün körüb bolmay ese da. Kerti çurum a başhada bolur deb turama. Bizni curtha kabartı halk Timurdan sora kele kelib ornalgandı. Bu cerleni kerti iyelerin – Karaçay-Malkar (alan) halknı başha curtlu etib körgüztüv – duşmannı hıyla emda korkuvlu bir işidi. Ceribizge, tarihibizge da iye bolur dıgalas – kabartı kullukçulaga, alimlege da köb sıysız iş etdirgendi. Catdayga cetgen kıyınlık da, Aliy ulu Umarnı tutulganı da, halkıbıznı Aziyaga sürülgen tragediyası da alanı vuları cetmey bolmagandı. Bu zatlaga meni ajımsız şagatlıklarım bardıla, alanı başha cerde kagıtha tüşürgenme. Alay a, cır temabızga kayıtayık.

«Kara-Mussa» cırnı da talay variantı kolubuzda edi. Kabartı Karçanı zamanından beri da Karaçaynı duşmanıdı. Alay a, sanı köb bolganlıkga, Kabartı tavlulanı oñlayalmagandı. Anı üçün, başha halklanı, artıksız da Orus imperiyanı küçü bla, Kavkazda biy bolurga küreşgendi. Tavlulanı alay bla köb cerlerine iye bolgandıla. Alay a, bir zamanda da, tavlula canları sav bolub, sıylarına, namıslarına kişini tiydirmegendile. Cır da aña şagatdı. Bu cırnı basmaga hazırlagan sagatda Hamid bla arabızda bir tiklik da boldu. Hamid bir variantda da bolmagan talay tizginni kesi kuraşdırıb, cırga saldırırga izledi. Ma ol tizginle: «Kabartı biyle Karaçayga kelsele, anı bilgen kelinle başların suvga ata edile».

- Mende bolgan variantlada ol tizginle cokdula

- Mende variantda bardı,- dedi Hamid

- Ol tizginle rifmovatsya da etmeyle, oni inorodnıye dlya dannogo teksta.

- Sdelay, çtobı rifmovalis

- Radi çego yediniçnıy sluçay budem obobşçat? Halknı beti bla oynamayık.

Hamid birden eki bolmadı. Bügün da seyirsineme anı ol zatha kadalıb kalganına. Hamitden sora da tübey kelgenme anıça ötürüknü kerti eterge küreşgenlege. Ala barı da keç azat bolgan tukumladan edile. Bu zatlanı üsünden igi sagış etsem, kölüme bılay keledi. Eski, cañı azatla da keslerin Karaçaylıga sanarga unamaydıla. Andan-mından kelgenbiz deb turgan bolmasa. Köbüsü kesin Kabartıdan çıkgañña sanaydı. Sora, kul bolgan sagatlarında, uçuzluk cete turgan bolur, endi bütev Karaçayga bir bedişlik aytılsa, anı keslerine bedişlikge sanamaydıla. Alay bla, oyumsuzlukdan duşman canlı bolub kaladıla. Cañıla esem da, bilmeyme. Allah keçsin.

CAZIVÇULANI EMDA TARİHÇİLENİ ÜSÜNDEN

1920 cıllada Karaçayda sovet vlastnı begigen kününden başlab, bügünlege deri, cañız bir cazıvçu ne da tarihçi, köre-bile turganlıkga, tüzün cazmagandı. Ne üçün? Anı talay çurumu bardı. Birinçisi: tüzün cazallık biy, özden añısı bolgan aydınlanı kurutub boşagan edi kral; tüz sözge, kerti sözge basmada, caşavda da orun kalmagan edi. Ekinçisi: cañız kul tukumu bolgan, carlı-calçı kavumdan çıkganlaga berile edi col. Ala va eski caşavnu amanlagan bla keslerine caşav ete edile, tamada orunlaga, kulluklaga tüşe edile. Bir-birleri va keslerin karaçaylıga da sanamay edile – Tav artından, Dagıstandan, Kabartıdan – andan-mından kelgenbiz deb turgan bolmasa. Karaçaynı tarihin da kesleri Karaçayga koşulgan zamanladan körgüzte edile. «Biz başıbızga 1860-70 cıllada azat bolganbız, arı deri kul bolub turganbız» deb tüzün aytırga asrı ıylıkgandan, keslerin andan-mından kelgen biyleça körgüztürge da küreşe edile. Ömürde kişige boysunmagan özden Karaçaynı sındırır üçün, «Karaçay Kabartını kulu bolub turgandı, aña casak töleb turgandı, kabartı biyle Karaçayga kelsele saylagan tişirıvları bla keçe kalıb turgandıla» deb, kesleriça tavruhlanı, cırlanı kuraşdıra edile, biy-özden adamlanı körüb bolmav – bütev Karaçaynı körüb bolmavga köçgen edi. Sovet vlast carlılanı, kullanı vlastı bolganı bla hayırlana, onovga tüşe edile, sovet vlastnı atı bla bay, biy, oñlu özden koymay, alaga da eski afendileni, imamlanı – ullu okuvları, bilimleri bolgan din ahlulanı koşub, til etib, tutdurub, kurutub bara edile. Almanla (nemtsala- red.)  kelgenlerinde, bir kavum özden da, sovet vlastnı közüvünde alaga köb kıyınlık cetdirgen kullaga dert kaytarır kerekli kalmadı… Barısını da ahırı 1943 cıl noyabrnı ekisi bla boşaldı: bütev halknı – kul-özden deb karamay, sovet vlast üçün canın bergen, bermegen deb karamay, barın mal vagonlaga urub, ölümge sürdüle. Karaçay barı da bir halk bolganı ol kün artık da açık boldu.

Cañız, Karçanı zamanında bolmagan, islam dinibizge va artık da çüyre kelgen kul-özden ayrılık anı bla tohtab kalmagandı. Halk 1957 cıl curtuna kayıthanında da, men mında sezgenden,  ol kıyınlık tas,  tüb bolmagandı.  Kommunist sovet kral da halknı eki bölüb, ayrılık otnu ışırıb küreşgendi. Bolşeviklege aytıv cokdu – ol «baylanı, biyleni kurutsagız, alanı mülklerine, cerlerine iye bolub, «oh» deb, caşarıksız» deb, carlı kavumnu murdarlıkga, tonovga üsdürüb, alay horlagandı, alay kelgendi vlastha. Artda va, kara halknı kara curtha karathandı. Halk aldaññanın bilgenlikge eter amal cok – kralga kul-karavaş bolub kalgandı. Bu zatlanı üsünden, Karaçaynı ülgüge keltirib, tolurak cazarga izleyme.

Karaçayda sovet vlast ornalgan sagatda kul tukumlanı sanı 14% bolur edi. Calçı bolub, baş keçindirgenleni da alaga koşub, költürtüb oguna aytsak – 25% aslam bolmaz edi. Alaylıgın, sanasagız, kesigiz da körlüksüz. Sovet vlast kesini kanlı colun Orusnu aydınların, aksüeklerin kırıvdan başladı. Kazaklanı bir canında koysak, Orusnu 99% algıññı kulla edile. Aksüekleri – 1%. Karaçayda va hal başha edi –  halknı 75% baş tuthan özden adamla edile. Alay a, sovet vlast carlılanı vlastı bolganı sebebli, okuvga, kullukga, onovga kuru 25%-den saylay edi adamlanı. Uzun söznü kıshası – halknı azı sovet vlastnı atı bla halknı köbün kurutub tebredi.

Karaçay halknı em ullu kıyınlıgına özden-kul ayrılıknı sanayma. Başına onov etalmagan carlını kullukga salıb, halkga onov et degenligiñe – ol ne onov etallıkdı? Halknı saklar, caklar canından tül, halknı tonar canından boladı ol. Tonov bla kalsa va iş. Sovet vlast tamadalıkga salgan kulnu baş işi – özdenlege dert cetdiriv bolub kaladı. Alay bla sovet vlastnı közüvünde kallay bir günahsız özden adam açıganın eseblegen da kıyındı. Halknı özegi, genofondu tavusulurga cetgen edi. Ol kıyınlıknı üsüne kazavat, anı üsüne da sürgün – az sanlı karaçay halkdan ne kalgan bolur? Kulla Karaçayga kaydan çıkgan bolurla? Anı talay colu bolgandı: 1. Urlanıb kelgenle. 2. Satılıb alıññanla. 3. Kavgalada cesirge tüşgenle. 4. Başha halkladan karaçay biylege erge çıkgan biyçeleni tögereklerinde kul-karavaş cıyınları. Özge alanı barın bir-birine koşsañ da, tavlu halkga korkuv salırça köb bolmagandıla.

Özden halkga em ullu kıyınlık Karaçay Ereseyge koşulgan közüvden başlanadı. Halknı töresi, corugu buzuladı. Kulla başlarına azat bolgan közüvden başlanıb, ol protsess bolşevik revolütsiyadan sora artık da küç aladı. 1940 cıllaga algıññı kulla başçılık etgen Karaçaynı dini, adeti, özdenligi da tañ sediregen edi. Alay bolsa da, «kan bla kirgen can bla çıgad» degenley, Karaçayda alkın millet öhtemlik bar edi. Ol zatha halknı kesini ençi avtonomiyası bolganı da caray edi. Birinçi karaçay millet okrugnu kurathan Aliy ulu bla, Karaçay avtonom oblastnı kurathan Gürcü ulu halkların süygen başçıla edile. Ay medet, kul-özden degen ayrılık alanı da araların suvuk etgen edi. Alay bolsa da, ekisi da bir oyumga kelgen edile: çerkeslileden ayırılıb, Karaçay kesi ençi oblast bolmay, tınç, tüz caşav bolmazlıgı açıklaññan edi. Sanları karaçaylıladan beş kerege az bolgan çerkeslile, har ne türlü kullukda da karaçaylıla bla teñ ülüş alırga küreşe edile. Alanı halkça körgüztüb, Karaçayga koşub, Karaçay-Çerkes avtonom oblast etgen Aliy uluga sav bol der ornuna, anı milletçiniça, Kabartıga çabıvulnu kuragan amanlıkçınıça körgüztürge küreşib, başına haman kir kagıtla caza edile. Bu zatha kesibizden kul tukumlu kullukçula da ülüşlerin koşa edile. Ol küreşni kıyınlıgından  Karaçay halk eki oñlu başçısın – Aliy ulu Umar bla, Gürcü ulu Kurmannı tas etdi 1937 cıllada…

Aliy ulunu kesini avuzundan eşitgen adamla anı sözün koşmay-koratmay ayta edile: «Meni bek ullu cañılıçım edi çerkesleni halkça körgüztüb, kesibizge tagıb, bir oblast kurathanım. Çerkes deb halk cok edi – ala barısı Kabartıdan üzülgen kaçhınçıla edile. Kesleri aythan da, kagıtlada cazılgan da bir edi – ala kabartıçıla edile. Alay a, Kabartı oblast bolganı sebebli, alaga bılayda dagıda bir kabartı oblast kim berlik edi? Anı sebebli allay hıyla etib, çerkes at bla alanı kesibizge tagıb, bir oblast kuragan edik. Har ne kıyınlık da ötürükden başlanadı. «Aman kozunu aynıtsañ, erniñi-burnuñu may eter. Aman adamnı aynıtsañ, erniñi-burnuñu kan eter» deb, halk bilmey aytmagandı. Aladan ayırılganıbız bek igidi, alay a, esde tutarga kerekdi: Kabartı (çerkes at bla bizde caşagan kesegi da) bizge duşmanlay kaladıla. Kabartını başçıları bizni kralga erşi körgüztür murat bla, tavlu halkıbıznı sögüb, amanlab, başına, Staliññe deri cazganlay turadıla. Ne ese da, Stalin da ala canlı bolgança köreme. Orconikidzeni, Kirovnu üsleri bla tüzlügübüznü añılatalmasak, Kabartını başçıları halkıbızga bir kıyınlık salırga bollukdula. Ala bizni kalay körgüztürge küreşedile? Ala aytıvdan: 1. Biz kavkaz halk tülbüz. 2. Krımdan kelgen tatarlılabız. 3. Banditleden kuralgan cıyımdıkbız. 4. Biz Kabartını cerinde caşaybız. 5. Orusnu duşmanıbız (Hasavka uruşnu şagatlıkga keltiredile). 6. Sovet vlastnı da cavubuz (şagatlıkga 20-çı, 30-çu cıllada vosstaniyeleni körgüztedile). 7. Bizni tavlarıbızda bütev amanlıkçıla konuş tabadıla. 8. Başında kuraşdırgan davlarına-terslevlerine tayana, tavlanı amanlıkçıladan, banditleden tazalarga kerekdi deydile. Tavlada banditizmni tamırsız, caksız eter üçün a – tavlulanı tüzlege köçürürge kerekdi.

Ma bılaydı Kabartını başçılarını bizge davları. Orus imperiyanı küçü bla bizni tüz cerleribizge ornalgan bla kalmay, Kabartı endi tavlarıbıznı da sıyırırga izleydi. Eşta, tüzü aytılmay, cazılmay, bu calgan kir davga kralnı başçılarını da közlerin açmay, bolum türlennik bolmaz. Alay etalmasak – hal korkuvludu – kulaklanı Aziyaga, Sibiriyaga sürgença, bütev halkıbıznı tüzlege köçürüb iyerge da artha turmazla. Kabartı izlegen oldu»**.

1943-1944 cıllada karaçay-malkar tavlu halkıbıznı Orta Aziyaga sürülgeninde stalinçi rejimni kallay bir günahı, Kabartını da kallay bir günahı bolganın bilmeyme. Alay a, kralnı bizge üsdürüv, orusnu kolu bla bizni tüb etiv Kabartını ömürleden kelgen politikası bolganın esge alsak, halkıbıznı köçürtüvge da anı vuv cetgen bolur derçadı. Aña demeñili şagatlıkla mende bardıla, bara-barganda arhiv dokumentle da tabılıb kalırla deb turama.

Mıña koşarım: keslerin bizni milletden çıkgañña sanarga unamaganla, bizni halkıbız üçün kanların-canların ayamay küreşirikmidile? Sovet vlast kelgenden sora va, halkga başçıla köbüsüne allayla bola kelgendile. Onovga kerti karaçaylıla kelmey, Karaçaynı işi tüzellik bolmaz. Ansı, andan-mından kelgenle başçı bolsala, ala halknı caklar, saklar canından tül, satar-tonar canından bolub kaladıla. Anı sebebli, Karaçay kesine – kul kanı, kul halisi bolmagan – bir kerti özden adamnı başçı etalmasa, tüb bolub keterge bollukdu. Alay a, özden adamnı, özden halknı tüb etiv – sovet kommunist coruknu politikası bolganı sebebli, onovçulanı-başçılanı da ol coruk halkga sormay salganı sebebli, assimile korkuv saklanadı. Kim biledi, sovet imperiya çaçılıb, boşluk bolsa, Karaçay onovun kesi eterça kün kelse, kesine tıyınşlı başçı da saylay bilir.  

Osiyat halda aytırga izlegenim. Ne açı bolsa da, tarihçi, cazıvçu tüzün cazarga kerekdi. Carlılıgın caşırgan bayınmaz deydile. Halknı tüb etib bargan bu kul-özden ayırıv tohtarık tüldü tüzü aytılmay. Tüzü aytılgandan sora va, añılatırga kerekdi: tarihde kalırga kerekli zatha halkıbıznı eki böldürmeyik, duniyanı kesibizge küldürmeyik. Ne ahratha, ne bügüññü duniyaga kelişmegen zat bla küreşmeyik. Bir cumduruk bolmasak, başhalaga kul bollukbuz, boysunnukbuz.

Bizge taşa, turu da duşmanlık etib küreşgen kabartı-çerkes kavumla bla da aranı ayırırga kerekdi. İşni kazavatha cetdirib, bir-biribizni kırgandan ese, ayırılıb, igi honşula bolub caşagan igidi. Alay a, ala ayırılırga da koymay, boynubuzga minib caşarga izley esele, ne da biyagınlay bizni Curtsuz koyar dıgalas ete esele, sora, tıyışlısıça cuvab eterge kerekdi: calınıb cavdan kalmazsa.

Miñle bla cıllanı tas bolmay kelgen halkıbız, Allah aytsa, kıyın sınavladan da sıy bla öter. Curtunda töresi, corugu bla kuvanç caşav da eter..."

(Mahmudnu Sözünü bir üzügüdü bu).

«Azatlık» radionu  karaçay avazı

(Tamamlagan söz).

Dudalanı Mahmudnu (Ramazan Karçanı)  “Karaçayga ahır sözüm” degen osiyatını üsünden bir-eki söz aytırga tıyınşlı köreme.  Mahmut kesi çertgeniça, tarihçi, cazıvçu tüzün cazarga kerekdi. «Ötürükden başga ötürük tuvadı» degenley, avar taşhaça, ötürükge tayaññan halkga tarihde kuru bir col buyuruladı – talk boluv. Mahmut kesi körgen, sınagan zatlanı aytmay-cazmay koyalmagandı. Kadar anı adamlıgın, alimligin, halkga-curtha süymekligin kazavat bla da, faşist kontslagerle bla da, muhacirlik bla da, em ahırında – ol kıyınlıkla tuvdurgan – bek kıyın avruv bla da sınagandı. Ol alanı barına da kerti muslimança, erkişiça, tavluça çıdagandı.

Biy tukumdan çıkgan Mahmudnu, 1930-çu cıllada tutulmay kalganı, ol közüvde tarih ilmudan baş bilim alganı da – seyirsinirçadı. Bizni millet kulturabıznı, folklorubuznu, tarihibizni cıyıv, tintiv, alanı ilmu kitabla etib çıgarıv emda sürgünde, tutmakda turgan halkıbıznı kutharır üçün, ölüb ketginçi can ayamay küreşiv –  bir da ajımsız anı kadarı, Kök salgan borçu bolgandı.

Kazavat  çıkganlay, Mahmud askerge ketgendi, nemçalaga cesirge kapitan çını bla tüşgendi. Polşada, Almaniyada (Germaniyada –red.), Avstriyada türlü-türlü kontslagerlege atılgandı. Avurlugu 42 kilogrammga tüşüb, ölümnü betine karagandı Mahmud, özge sınmagandı, faşistlege satılmagandı. Alay a: Stalin cesirge tüşgen ofitserlege ne közden karaganın bile, anı tışında biy tukumdan çıkganın da eskere, milletini da 1943-çü cıl coyulganın da bile, Curtha kayıtsa, aña  ne azab cetdirliklerin añılay, Mahmut, amerikan okkupatsion zonaga tüşüb, andanda Avstriya, İtaliya krallada tamır iyerge küreşgendi, alaydan da 1948 cıl başın Türk  taba athandı.   «Türklüme» deb, SSSR-ge kaytmaz col tabhandı.  Kim biledi, Curtundan sürülgen, coyulgan karaçay milletni üsünden duniyaga hapar cayarga deb kuthargan bolur anı Allah. Çeçenli Avtorhanovça, karaçaylı Mahmud da bizni tragediyabıznı üsünden savlay duniyaga kuvgun kongurav kakganlay turgandı: anı  «Azatlık» radio bla berivleri, demeñili avazı esibizdedi. İñiliz, nemça, türk tillede basmalaññan statyaları, ilmu işleri da az-az, ol canın kurman etgen halkına kayıta keledile.       

Bügün Karaçayda-Malkarda, ençi kitab bolub (“Pravozaşçitniki repressirovannıh narodov”), Mahmutnu radioavazı çıkgandı. Kesi aythanlay, nasıb bolub, SSSR kesi allına çaçılıb, azat celi anı avazın bizge cetdirirça etgendi.  Alay a,  Türk kralda, Almaniyada (Germaniyada),  Amerikada, curtha kaytırga amal bolgunçu, kesi ölüb ketse da,  Mahmutnu arhivleri kalgandıla. Alanı bizge saklar üçün – Türkde Yılmaz Navruz (Sılpagar ulu), Amerikada kızı Aybike ullu kıyın salgandıla. Bizden arı öterge amal çıkganında va, Mahmutnu kalam ızları tabılıb tebreydile. Ol başında aytılgan kitabçıkga kirgenle, “Azatlık” radionu Münhen şaharda arhivini materiallarındandıla. Anı Laypanlanı Bilal hazırlab basmalagandı. Alay  bla Mahmutnu avazın milletge cetdirirge sebeb çıkgandı.

Bügüññü material  üzük da kolubuzga temir cabıv açılganlı  beri tüşgendi. (Gitçe Karaçayda Pervomayskoye elde caşagan kızından – candetli bolsun, bıltır 2007 cıl avuşhandı). Anı podlinnigi cazıvçu emda jurnalist Laypanlanı Seyitni (kerti duniyasına ketgendi, candetli bolsun) arhivinde saklanadı. Anı obemu 65 çaprakça birdi. Seyit harib, kıyın zamanlada üreññeniça, munu basmalar zamanı entda kelmegendi degenni aytıb  turgandı, tsenzura boşlaññanında da.

Bılayda biz basmalagan – Mahmudnu «Osiyatını» bir kesegidi. Alay a – anı özegidi. Anı tolusun ençi kitabçık etib çıgarırga kerekdi.  Tüzdü, Mahmut tarihçi bolganı sebebli, anı cazganına da tarihgeça kararga kerekdi. Alay a, anı Osiyatında cazılgannı ullu maganası bardı. Anı  okub, «da alay da bolgan bolur» deb, koyarga bolluk tüldü. 

Mahmutnu arhiv materialları bügün karaçay-malkar tarih cırlarıbıznı kitablada redaktsiyalarına başha közden kararıbıznı izleydile. Alanı, calgan “redaktor” (Mahmut kesi, H.O. Laypan ulu)  koşhan-korathan tizginlerin, tüzetirge kerekdi, tolu, kerti tekstleni orunlarına salırga kerekdi. Aña tintiv işleni bardırıb, Mahmutnu – ogay, kerti halk variantın ilmu (kanoniçeskiy) tekstge sanab, tüzü bılaydı deb, çıgarırga kerekdi. Tüzün aytırga, ötürük tekstleni buzub, kerti ilmu tüz tekstleni orunlarına kaytarırga kerekdi. Ol Mahmutnu, kerti azat tarihçini, bizge osiyatıdı-amanatıdı. Anı tolturmay, karaçay-malkar milletge, bügüñü ötürük, calgan “ilmu” tekstlege tayanıb, bıla bizni halk tarih cırlarıbızdıla deb, caşarga bolluk tüldü! Anı tışında, arhivleden, algın Lenin atlı bibliotekanı hranilişçelerinden, kitabçıknı tabıb, birinçi 1940 cıl kalay çıkgan ese – alay etib, Mahmutnu atın ornuna salıb, cañıdan  “K istorii karaçayevtsev i balkartsev” degen ilmu kitabçıknı çıgarırga kerekdi. (1957 cıl ol kuru  H.O.Laypan ulunu atı salınıb çıkgandı, anı va Mahmut bla birge cazgandıla, birinçi da ekisini atı bla çıkgandı!).  Aña da, Mahmutnu kesini arhivinde bolganarın, ol zamanda tsenzura bir canına atıb koygan tekstleni salırga kerekdi. Ol halda çıkgan tekst, karaçay-malkar tarihni üsünden andan sora çıkgan,  köb ilmu işni “uçuzlugun”, tersligin, kergüzürükdü. Ol iş da, Allah aytsa, bacarılır. Anı ızından da Mahmutnu bütev arhivleri curtha cıyılganlay, alanı barın ençi kitabla etib çıgarırga borçlubuz. İnşa-Allah, ol da bolur. 

Bügün bılayda çıgarılgan Mahmutnu “Karaçayga ahır sözü” har bir karaçay cürekden öterge kerekdi. Tüzüça, bir koşak-koranç etilmey. Alay bolmasa, bizni ne tarihibiz, ne ilmubuz, ne adabiyatıbız – hak, kerti millet colga kaytırık tüldü. Mahmut tüzün, millet kesi içinden sagış etgença, aytadı-cazadı: “1920 cıllada Karaçayda sovet vlastnı begigen kününden başlab, bügünlege deri, cañız bir cazıvçu ne da tarihçi, köre-bile turganlıkga, tüzün cazmagandı”. Da alay ese, bügün tüzün aytırga kereklisi belgileññenden sora, bizni aldavuk, calgan istoriya bla – tarih bla caşarga amalıbız cokdu. Alay a, barıbıznı da – bügünlükde bir soruv küçlerge kerekdi: hazırbızmı biz, bügün caşagan karaçaylıla, Mahmutnu  cazganın keskin añılab, esge alırga? Ne da, ogay, alay tüldü, bizleni üsünden tüldü Mahmutnu cazganı deb, ötürükmü söleşib koyarıkbız?  Bılayda esigizni Mahmutnu bu tizginlerine kaytarırga izleybiz: ” Ne açı bolsa da, tarihçi, cazıvçu tüzün cazarga kerekdi. Carlılıgın caşırgan bayınmaz deydile. Halknı tüb etib bargan bu kul-özden ayırıv tohtarık tüldü tüzü aytılmay. Tüzü aytılgandan sora va, añılatırga kerekdi: tarihde kalırga kerekli zatha halkıbıznı eki böldürmeyik, duniyanı kesibizge küldürmeyik. Ne ahratha, ne bügüññü duniyaga kelişmegen zat bla küreşmeyik. Bir cumduruk bolmasak, başhalaga kul bollukbuz, boysunnukbuz”.

Biz añlagandan, Mahmut kesi aythan bu sözlege tayanıb, okurga kerekbiz anı cazganların. Mahmutnu “Osiyatı”  milletin asrı bek süygenden, aña kıyınlıkla ne üçün cetgenlerine sagış etgenden, aña asrı bek kıynalgandan, tuvgandı. Bizni sartın,  Mahmutnu bu oyumlarına es bölüb, tarihgeça karamasak (istoriçeskiy podhod, vzglyad degença oruslula) – andan da cürekleribizde hak sezimle tuvmasala – sora biz biyagınlay – bizni cavlarıbız katlab turgan ötürük, calgan istoriyanı gıbı avunda turlukbuz. Ol zamanda biz halk bolmay – kerti da talk bolurga tıyınşlıbız.  Mahmutnu, orusça koşsak, cazganını baş leytmotivi – tukum sanavla tüldüle, ol sanavladan, alanı tarih belgilerinden ketib, bügüññü zamañña kelişgen, bizni bir halk etgen sezimlege tayanıvdu! 

Har bir karaçaylı bügün kesi-kesine sorurga kerekdi : kaçañña deri, mal vagonlaga birden cıyılgınçıga derimi, biz bir halk bolganıbıznı añılamay caşarıkbız?!? Ayrılıknı har biribiz, içibizde, cüregibizde, tunçukdururga kerek tülbüzmü?!  Tüzün aytayık bılayda: Zukku Pristopnu zamanında cazılgan spisokdaça tüldü çotla bügün: bügün tukum sıynı ol zamanda safları buzulgandıla – biy da, özden da bügün – keslerin biyça, özdença tuthanladıla! İlmuda, kullukda, tarihde, adabiyatda, har küññü caşavda! Ogay, cañı bayıññanlanı üsünden tüldü söz! Sıylı Kuranda bu zatlanı üsünden keskin aytılgandı: “Ey, Allahnı kulları! Sizni baylıgıgız, sabiylerigiz da – otga tamızıkdıla  kuru. Sizni cüreklerigizge süd etillikdi kuru”, - deb.

Da alay ese, HHI-çi ömürde caşaganıbıznı esge alıb, Mahmut aythança (biy tukumdan çıgıb, alay ayta bilgenine da ençi es belüb!) – karaçay milletge cetgen em ullu kıyınlık - andandı deb,-  añılab, anı bir canına atıb, tarihde koyub, bir millet sezimge kelib, birigib, Hak-Halk colubuzga kaytayık, zaman salgan sınavladan sav-esen öteyik, millet tilibizni, curtubuznu, ençi hatıbıznı, tarihibini, alay demek – halkıbıznı saklayık, caklayık. Alçı camagatlanı birinde da bügünlükde biy-özden-kul ayrılık cokdu!  Din canı bla karasak a - camagatnı sınıf kavumlaga bölüv em ullu günahladan biridi.

Hazırlagan, tamamlagan, añlatma söznü caraşdırgan 
Laypanlanı N-M.O., filosofiya ilmulanı kandidatı

Añlatmala:

1.*Bügün bizni bir kavum alimibiz, cazıvçubuz bu eski tarih cırlarıbıznı avtorlugun «tabhandıla»… Cañı  çıkgan «Karaçay poeziyanı antologiyasın (XVIII-XX  ömürle)», M, 2006 c., (caraşdırganla Bayramuklanı F., Akbaylanı A.) seyirsinib okuyma: tarih-cigitlik cırla bölümünde «Hasavka», «Umar» cırlanı tabmay, tinte barsam, kitabnı içinde Bayramuklanı Küçükge (Debo uluga) ol cırlanı avtorlugu berilib tura (avtorluk atribitatsiya etilib tura).  İlmuçu-folklorçu bolub, alanı halknı avuzundan birinçi cazıb algan Dudalanı Mahmut  ol cırlanı avtoru Bayramuklanı Küçük (Debo ulu) bolganın kalay bilmey koygandı eken?   «Kallay bir izlegen esem da, ol cırlanı avtorun belgili etgen bir dokumentge tübemegenme, bir adamga türtülmegenme» - Mahmudnu bu sözlerine kallay cuvab berirge kerekdi? Söz cokdu, Debo ulu Küçük belgili adamıbızdı, alay a, anı avtorluguna iynandırırça kerti ilmu tintiv, demeñili tarih şagatlıkla kerekdile.  Alay bolmasa, Özdenleni A.M. cazgan «Puşkin bla Karaçay» degença çıgarmala çıgıb tebreydile. Ayhay, Albert cazgan mistifikatsiya kerti bolsa, bek köb zatlaga cuvabla tuvar edile. Fahmulu cazılgandı, alay a, ilmuga kelişmegen zatla bla ne eterge bollukdu? Andan milletge, adabiyatıbızga, tarihibizge ne hayır? Ma anı üçün, bütev folklorubuzga, Mahmut aythança, cañıdan karalır zaman cetgendi.
 
2.**Dudalanı Mahmutha şagatlanı zaman kesi çıgaradı: Belgili istorik V.Polyannı «Ne po svoyey vole… (istoriya i geografiya prinuditelnıh migratsiy v SSSR)», M., 2001 g., OGİ-Memorial, kitabını 124 betinde bılay cazıladı: «…Zaverşiv operatsiyu s çeçentsami i iñuşami, Beriya i yego svita ne toropilis pokinut Kavkaz. Net, ne sluçayno kabardinets Z.D. Kumehov (1-y sekretar Kabardino-Balkarskogo obkoma) 25 fevralya 1944 goda yezdil v Groznıy, gde vstreçalsya s Beriyey, İ.Serovım, B.Kobulovım. Sleduyuşçimi na oçeredi bıla Kabardino-Balkariya, vernee yee gornaya üjnaya polovina – Prielbruse, gde projivali balkartsı. V vinu etomu narodu Beriya ne naşel niçego luçşego kak vmenit nesposobnost zaşçitit Elbrus i namereniye obedinit Balkariyu s Karaçayem. Posle osvobojdeniya Elbrus na nekotoroye vremya bıl daje pereimenovan v İalbuzi (gruz.) 2 marta Beriya v ( v soprovojdenii B.Kobulova i S. Mamulova) i sam pojaloval v Nalçik, sezdil k Elbrusu. On «soobşçil» Z.D. Kumehovu o namerenii vıselit balkartsev, a ih zemli peredat Gruzii, çtobı ta mogla imet oboronitelnıy rubej na severnıh sklonah Bolşogo Kavkaza; Kabarde je eto bı «kompensirovano» zemlyami Karaçaya…Osvobodivşiyesya ot balkartsev zemli  ukazano bılo zaselit «kolhoznikami iz malozemelnıh rayonov Kabardinskoy ASSR», to yest kabardintsami…» Karaçay-Malkar halknı coyarga  «kimni  kallay bir  vuv cetgenin»  tarihçi P.Polyan bilse da, bügün da ol kavumdan başın saklay, «Net, ne sluçayno kabardinets Z.D.Kumehov… yezdil v Groznıy…», zaselit «kabardintsami», -deb, biraz cumşatıb, seleke halda çertedi.

3. ***Laypanlanı Oraznı caşı Hamit – Ömürbekni kavumundan, Sıntıçı; bir kavumları – algın Aydınları deb cazılgandıla. Bizni Laypanlanı sıylı kartıbız Haci-Mekkyar (Cagaları atavuldan) aythañña köre, Hamidni ullu atası Ömürbek bizni atavulnu atası Bektemirni ösdürgen caşı bolgandı. Anı üçün bolur, kesini caşına Temirbek ataganı, ösdürgenine da Ömürbek, - deb. Artdan Teberdige köçüv bolgan zamanda Ömürbekni üzügü Hurzukdan arı köçgendi. Ol zamanda oguna alanı köbüsü Aydın tukumga köçgendile. Bir kavumu, Hamidnikile da alanı içinde, Laypan tukumda kalgandıla. Bügün da alayırak bolur… Ana canı Hamitni, unutmagan esem, Kuvatladandı. Glovlanı Ramazannı da cuvuk adam etib söleşe edi. Hamit 20-çı cıllanı ayagında – otuzunçu cıllanı allında rabfaknı, artdan Rostovda universitetni tarih fakultetin boşab, Karaçay avtonom oblastha kaytadı. 1936 cılda tutulub ketib,  Solovkalada üç cıl olturub kaytadı. Reabilitatsiya etilib, «Nİİ istorii, yazıka, kulturı KAO» degen institutnu direktoru boladı. Kazavat başlaññanlay, Karaçay obkomnu kadrovıy rezervinde bolub, kazavatha boluşmaklık işlede turadı, nemçalanı zamanında «Mstitel» partizan otryadnı komissarı boladı. Nemçala ketgenley, Karaçay obkomnu 2-çi sekretarı boladı. Karaçay  deportatsiyaga ketgen közüvde, Hamid kazavatda boladı, kazavat boşalganlay, üydegisin izleb Frunzege cıyıladı. Ol zamañña ol tarih ilmulanı kandidatı, dotsent, kelgenley oguna – partiyaga kerti adamgaça  kulluk beredile – Frunze pedinstitutda tarih fakultetni dekanı bolub işleydi. Anda Karaçay tavruhlanı çıgaradı. 1957 cıl ızıbızga kaythanlay, Karaçay-Çerkes kral pedinstitutnu birinçi rektoru boladı, anı ızına caraşdırıb küreşedi. Artdan Moskvaga aşırıladı. Pensiyaga çıkgınçı, anda «Moskovskiy tehnologiçeskiy institut myasomoloçnoy promışlennosti» VUZ-nu ilmu canı bla prorektoru, partorgu bolub işleb turadı, cazıvçu işlerin da bardıradı («Tavlunu tañı» -  karaçayda revolütsiyanı üsünden povest, d.b.).  Men 1978 -83 cıllada anı bla tübeşe turganma, ahır kere 1996 cıl tübeb ketgen edim, ol zamanda Otradnoye rayonda caşay edi. Mahmutnu üsünden söleşgen zamanda – bir biribizni añılamagan edik. (Meni anamı karnaşı Kaziyleni Ü.A. Mahmutnu atasını karnaşından tuvgan Dudalanı Şamahannı küev bolganı amaltın, men Mahmutnu caşavunu üsünden igi haparlı edim, kesini da radio «Svoboda» bla berivlerine, avazına köb tıñılaganma 1970-çi cıllada). Hamid duniyaga kuru sınıf-klass közden karay edi. Anı üsünden, üydegisini üsünden men bilgen hapar bılaydı: bir caşı Alibek Yaroslav medinstitutnu köb cıllanı farmakologiya kafedrasını tamadası bolub işleb turgandı, professor edi, avuşhandı, bir caşı Halit Moskvada «İnstitut tsvetnıh metallov»-nu dotsenti edi. Alanı anaları Malkar tişirıv bolgandı, köçgen zamanda avuşhandı. Caşlanı da Hamitni adamları, ol kelginçi askerden, ösdürgendile. Busagatda Halitden haparlı tülme.

Hamid, men anı bla tanışhan zamanda, meññe, «Laypanlanı banditlerindenmise?» - deb, sorgan edi. Aythanımda Hurzukçularından bolganımı, añılagan edim, ol Ak-Kalaçılaga – Kaziy-Haci Grajdan kazavatnı zamanında Ak-Kalaçı Laypanlanı Sovet vlastga karşçı etgeni üçün – alaga ayta edi «banditle» deb. Oruslula aythança, Hamid «slojnıy» adam edi. Aña Moskvada tübey turgan Laypanlanı Bilal da, meniça aytadı anı üsünden. Ahır kününe deri – ol kommunist partiyanı ideologiyasından canlamagandı. «Kart bolgansa, curtha kaytırga ne deb turasa deseñ, «meni curtum marksizm-leninizmdi», - deb, çam etib koya edi. Partiyanı ideallarına ol berilmekligi, begimekligi, caşavnu kuru ak-kara boyavların körüvü, caşları bla arasın da suvuk etgen edi, ala caşavga başha, cañı köz bla karay bolur edile… Bu zatnı meññe ol zamanda katını T.M. Kompaniyets  aytıb eşitgenme. 

Mahmut, Yılmaz Navruzga Amerikadan cazgan kagıtında, Hamit bla birge ilmu işle bla küreşgen zamanın eskere, Hamitge - «asıvlu alim», «igi adam» deydi. Hamit a – meni kesime, Mahmutnu üsünden sagıññanlayıma, aña:  «On predatel, vrag, zaçem tı etim interesuyeşsya?», - degenni ayta edi. Hamit 1982 cıl  «Leninskoye znamya» gazetde «Ne vsegda  molçaniye -  zoloto» degen statyasın çıgarganlay, men birinçi Karaçaylı bolub, aña milletni reaktsiyasın aythan caşma, anı üsünden arabız tik bolub, talay cılnı ol sagınmay meni, men da anı coklamay turgan edim. Artda, ol zamanda caşagan katını Kompaniyets T.M. ölgeninde (Stalinni cıllarında ol zamestitel ministra myasomoloçnoy promışlennosti SSSR bolub işleb turgan adam edi), kartlıgı da kelib, cañız bolgan zamanında talay kere kesi koñurav kakgan edi da, barıb, talay cumuşuna karab ketgen edim. Artdan raspredeleniya bla Kalinin oblatsga ketdim, artdan asker kulluk, Kavkazga cıyılıv. Ahır kere karnaşım avrub Moskvaga 1995-96 cıllada bargan zamanımda da kaytıb ketgen edim, esenligin sorub. Andan sora tübemegen edim.

Ölgen zamanını üsünden Bilaldan haparlıma. Caşı Halit dıgalas etib, Teberdiden da egeçinden tuvganla barıb, Teberdige keltirib asragandıla. Hamit, men añılagandan, politikanı koyub, kuru ilmu bla küreşib tursa, kesini artdasına alay igi edi. Anı cazgan ilmu işleri, Karaçay folklornu, Mahmut bla birge birinçi bolub,  çıgarganı - bügünde da maganalı ilmu caracalıdıla. Mahmut da anı üçün eskergen bolur anı «asıvlu alim» deb.

Meni bek seyirsindirgen zatla da barelle Hamitni üsünde: 1978 cıl Hamitni daçasına Valentinovkaga köb Karaçaylı cürüvçen edi. Aña 70 cıldan ol zamanda da köb bolur edi. Tanışı-küçü da bar edi. Cay bolsa  daçada tura edi. Karaçaylıla balaların institutlaga salırga bir sebeb deb bara edile. Hamit «beriv-alıv» degença zatlanı unamay edi. Kaytarıb aytama, men aña şagatma, talay adamga anı üçün kıcıraganın da  körgenme. Caşaganı da alay edi. Ol, oruslula aythança, «taza kommunist» edi. Boluşhan a – ete edi. Anı üçün, milletin çırtda süymey edi, deb, bir kavumla busagatda aythança, alay aytallık tülme. Nege da ol kub-kuru partiyanı közü bla karay edi. Men  sagış etgenden, 1982 cıl  «Ne vsegda  molçaniye -  zoloto» degen ol statyanı Hamit cazmagandı, anı atı bla çıkganını da  bir añılatması bardı: Hamitni allay ortodoks kommunist bolganın bilib, organla andan razılık alıb, basmalaganla anı. Ol alay bolganına meni bir şagatlıgım bardı ol zamandan: 1982 cıl cayda Hamit Narsanaga «Kavkaz» sanatoriyge kelgen edi. Men anı vokzalda allına karagan edim, taksi bla sanatoriyge eltgen edim. Alayga barıb, çemodanın palatasına cıygınçı, Stavrpoldan V.S.Murahovskiy iygendi degenni aytıb, bir keleçile kelib, anı arı alıb ketgen edile. Men da ol zamanda kanikullada üyde edim. Hamit ızına Moskvaga cıyılgan edi avgustnu ayagında. Men sentyabrga – okuvga. Ol zamanda mında statyanı men okub, milletni aña çamlaññanın da bilib edim. Kesim da – alay açıvlu bolub tura edim. Daçasına da anı aytır üçün kaythan edim. Caş edim ol zamanda. Katını Tamara Mihaylovna başlagan edi statyanı üsünden söznü.

«Svetleyşiy, kak karaçayevtsı otreagirovali na statü Hamita?» - deb, sorgan edi. Meññe atım Nür-Magomet bolganı üçün, çam etib, alay ayta edi. Men da artha salmay, tüzün aythan edim: «Narod rastsenil statü kak predatelstvo i oçerneniye rodnogo naroda. YA liçno sçitayu, çto v KÇAO idet spetsialnaya kampaniya diskreditatsii karaçayevtsev. Hamit Orazoviç ne doljen bıl etogo delat. Lüdi tak i govoryat, çto po narodu udarili rukami karaçayevtsa…». Hamit, meññe ne cuvab berirge bilmey, simsireb kalgan edi. Katını cañıdan Hamitge aylanıb: «Hamit, tebe bolşe v Karaçay nelzya yehat. Tebya tam ubüt, sudya po tomu, çto govorit Svetleyşiy», - dedi. «Ruki korotki, a tı,  molodoy çelovek, okazıvayetsya toçno iz banditskih Laypanovıh… Vı, molodej, ponimayete, kuda vas glupıy duh najivı i perejitkov, kotoromu sposobstvuyut vaşi roditeli, vedet? Nado jit kak vse v strane! Drugogo – krome kommunizma niçego horoşego net i bıt ne mojet! Çto vı ponimate? İmenno  iz-za takoy gluposti i temnotı poplatilis vısılkoy…» Ne aytdı, ne koydu andan sora da. Men da tohtamadım: «Bıt kak vse? Vı otdohnuli v sanatorii v Kislovodske? A mnogo li vı uvideli karaçayevtsev – otdıhayuşçih tam? Karaçayevtsı, kogda vsya strana otdıhayet i pyanstvuyet, vmesto otpuska yedut na strijku, jenşçinı vyajut, vse ot mala do starikov kosyat seno, rastyat skot. Obrazovannıh stalo mnogo. Lüdi vidyat obman i loj. Nu i çto, çto molodıye lüdi soverşili prestupleniye? Çto eto dokazıvayet? V Moskve za odnu noç v odnom kvartale stolko prestupleniy i nasiliya, çto v Karaçaye za god ne bıvayet! Çto  je, naseleniye etogo kvartala ne şelmuyut, çtobı oni povinilis za prestupnikov? A v moyem rodnom sele letom etogo goda sognali vseh starikov v klub i zastavlyali vıhodit ih na tribunu, çtobı oni povinilis za molodej. Eto pozor Sovetskoy vlasti, i naruşeniye leninskoy natsionalnoy politiki, o kotoroy vı tverdite! Vı svoyey statey vıstupili vmeste s nenavidyaşçimi nas zaodno – narod etogo ne zabudet! Vam nujno dumat o tom, kak vernutsya na rodinu, s kakim litsom! A ne stati protiv sobstvennogo naroda pisat!»- deb, ahırında da munu bekleb, kesim da turub, dplomatımı da alıb çıgıb tebregen edim.  Ol da katınına: « Tı posmotri, Tamara, kogo strana uçit na gumanitarnom fakultete, vot takiye antisovetçiki potom vospitıvayut detey, nastraivaya protiv naşey stranı! … Ubüt oni menya, ruki korotki!», - deb dagıda, meñe bir zatla aytırga tebreb, tohtaganlay, men da: « Tamara Mihaylovna, do svidaniya, ya poyehal,» - degenni aytıb, Hamitge da andan sora cuk aytmay, çıgıb ketgen edim… Aythanımça, talay zamannı, kesi koñurav kakgınçı, barmay da turgan edim…

Munu barın tizgenim, Hamitni üsünden Mahmut sagıññanı üçündü. 2007 cıl, ölürüne bir-eki ay kalıb, Mahmutnu Pervomayskiyde caşagan kızı Zamira da sagıññan edi Hamitni üsünden: «KGB meni bla köb küreşgendi ol cıllada. Hamit rektor bolgan zamanda Karaçay şaharda, zaoçno studentka bolub okugan zamanımda ala meni bla küreşib tebregen edile. Çakırıb, atañ «Svoboda» radio bla nek söleşedi, seññe sagış etmeymidi, taşa pismo-baş iymeymidi, sen anı söleşgenine tıñlaymısa, pismo caz, söleşme radio bla deb, biz aña anı tabdırayık… degenleni da aytıb. Hamit meni kesine çakırıb, adamça söleşib, obşçejitiye, açha boluşluk da etib, bek caragan edi. Sav bolsun! Köremise atamı meññe etgenin. Nege kerek edi anı radiosu da, tış kralı da? Milletge? Millet ol sovet vlastnı zamanında sagınsa va atamı?! Ne meni?!  Men anı kızıma derge, milletden korkub, alay ösgenme. Anamı anası bolmasa, anam da ölüb, atılıb kalgan edim. Sav bolsun, Hamit igi adam edi. Meni alanı kollarından (KGB) ol algan edi – ansı koymay edile!..» - deb, bolgan tarıgıvların aythan edi meññe.

Artda, meni bek seyirsindirgen, «Camagatnı» zamanında Karaçay şaharda – ol men anı daçasında körgenle – çıgıb tribunadan söge edile Hamitni. Andan boluşluk tabhanla da. Meni sartın, talay zaman ketgenden sora Hamitni üsünden, üydegisinden, tarih, cazıvçu işlerinden, ilmuga kelişgen obektiv  iş cazılırga kerekdi.  Hamitça, bügün hırtha urulganlanı, bırını üsünden da. İgilerin, amanların da açıklab. Zaman kesi milletni cavlagan-katışdırgan da etgendi. Alay a, ala barı da bizni millet tarihibizge kirgenle, tarih a – ötürükden artılırga kerekdi, Mahmut aytganlay. Anı üçündü  H.O.Laypan ulunu üsünden bilgenimi añılathanım da.

ДУДАЛАНЫ МАХМУДНУ ОСИЯТЫ

Лaйпaнлaны Нюр-Мaгомет

Лaйпaнлaны Нюр-Мaгомет, бир джерде бaсмaлaннгъaн, Дудаланы Махмудну осияты бла окъуучуланы шагъырей этеди, кесини комментарийлерин да береди.

Дудаланы Махмуд (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек)
(01. 01. 1908 – 01. 04.1981)

КЪАРАЧАЙГЪА АХЫР СЁЗЮМ"

... Ахырына джууукълашхан адам, джашаууна кеси да багъа бере тебреученди.  Аджалы джетгеннге къоркъар зат джокъду – мен да кёлюме келгенни айта кетерге излейме.

1940-чы джыллагъа дери мен Къарачай автоном областда илму-тинтиу институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенме. Ол заманла, кеси сынамагъан ийнанмазча, къыйын заманла эдиле. «Бай», «бий», «афенди» деб, ат-бет атаб, халкъны онглу къауумун 20-чы джыллада огъуна думп этген эдиле. Буруннгу джашаудан хапарлары болгъан, бюгюннгю болум бла алгъыннгы джашауну тенглешдирирге къолларындан келген окъуулу, билимли, эсли адамланы къурутуу – коммунист совет властны джангылычы тюл, жоругъу-политикасы болуб бошагъан эди. Джыл сайын ёсюб джетген кырдыкны-биченликни чалкъы бла чалгъанча, зорлукъ бычагъы кёзюу кёзюую бла, бирер чурум бла, кёзю джаннган, атлары айтылгъан адамланы джашаудан айырыб, халкъны башсыз эте эди. «Мыкалайдан» къалгъанланы къурутхан бла къалмай, власт кеси ёсдюрген интеллигенцияны да ала эди джанын. Интеллигенция бла къалса уа... Колхозгъа заран этер ючюн чиритгенсе гапнаны деб, бир зауаллыгъа Учкуланда сюд этиб, тюрме азаб бергенлери эсимдеди. Ол джарлыны терслиги болмагъанын элчиле бары да биле эдиле, амма, аны джакъларгъа бир адам табылмады – бары да кеслерине къоркъа эдиле. Адам тутуу бир кампания башланса, эллеге тёбенден буйрукъ келиб къала эди – анча-мынча адам тутулургъа керекди деб. Садакъачы да ач джыл къысар дегенлей, бу кёзюуледе мен да халкъдан джыр, хапар, таурух джыйыб айлана эдим.

Кесим иги таныгъан хоншу элни тамадасына тюбедим бир джол. Ол меннге шашханча къарады да, «къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан къайгъы» деб мурулдады. Бу гитче элчикден он адамны тутдурургъа анга борч салыннган эди – тамбла аланы тукъумларын, не ючюн тутулургъа керекли болгъанларына да бир затла къурашдырыб, органлагъа берирге керек эди. Кимлени тукъумларын джазаргъа, кимлени азабха иерге билмей къыйынлаша эди.

- «Кулакланы къурутуу» къайгъыдан къутулгъан эдик – НЭП-ни кёзюуюнде аякъ юсюне тургъан ненча джарлыны юйюн къурутдукъ. Энди уа кимлени «враг народа» этейим? Этмесем, кесим «враг народа» болама. Кимлени джазайым? Кимлени? Бий тукъумладан элде бир джан къалмагъанды, баш тутханланы да ол бир кампанияда юйдегилери бла узакъ джерлеге ашыргъанбыз. Тохта, халкъда сен билмеген адам джокъду, айтчы, сен айтханланы джазыб огъуна къояйым.

- Бу гюнахлы ишге мен къошулмам. Элинги сенден иги киши да биле болмаз,-дедим.

- Партия гюнахлы иш этдирмейди, билесе, ол биринчиси. Экинчиси, халкъны ичин сенича билген джокъду – сен эл-элге, юй-юйге айланыб, джыр джыяса. Къралгъа, властха, органлагъа ким къалай къарагъанын билесе. Айт, бир-эки адамны. Ол сеннге джыр, хапар айтханлада джокъмуду эски джашауну махтагъан, джангы джашауну самаркъау этген?

- Сеннге къаллай адамла, къаллай тукъумла керекдиле?-деб сордум, сынарыб келиб.

- Башхасы джокъду, джангыз совет, парторганлада ишлегенле болмасынла эмда къул тукъумлагъа тиерге джарарыкъ тюлдю.

- Ойнагъан этеме ансы, бу ишде сеннге болушаллыгъым джокъду. Элде джыр, таурух билген бар эсе, айт – барайым да джазайым. Сен да ишинги эт.

- Огъай, сен меннге болушургъа нек излемейсе? Сора бир сорлугъум: сен Дудаладан болуб, къуллукъда къалай ишлейсе?- ишекли къарады меннге. – Тамаданг Айдын улу шойду?

- Лайпанланы Хамитди***, Сынтыдан.

- Да билеме Хамидни… Аны бла да бир сёлеширбиз. Сора, сен меннге болушургъа излемейсе. Ашхы. Мен а болушайым сеннге. Огъары орам бла ёрге айланнганлай сол джанынгда ючюнчю юй – 107 джыл болгъан Таугерий джашайды. Ауруб аязыгъанды да, къууаннгандан огъуна кёб хапар айтыр.

Эл тамададан айырылыб, ол айтхан джанына атландым.

Быланы барын да тизгеним – ол заманда къоркъуулу халны ангылатыр ючюндю.

Къартны, кюн турушда табчаннга олтуруб тургъанлай, юсюне бардым.

- Алейкум салам, ашхы улан. Кимни джашы боллукъса? Эскералмайма. Танысам, къарт атангы танырыкъма. Хы, сора сен ол огъурлу адамны туудугъуса.

Таугерий, къарт атамы кёзюнден кёрюб, мени тансыкълады. Сёзге да ачылды. Алай а, тышында сёлеширге излемей, юйге ичкери киргизтди.

- Мубарек, тамагъым, тылпыуум да джырларча тюлдю. Сен макъамын билир ючюн бир кесегин джырлайым, къалгъанын а сёз бла айтайым. Мен гитчеликден уллуладан эшитиб юреннгенимча айтайым, сен а – бюгюннгю кюннге келишмеген, кърал джаратмазлыкъ затланы кесинг айырырса. Меннге, джюзден атлагъан бир сер къартха, киши дау салмаз, таякъ кесинге джетмесин деб, айтханлыгъымды.

Мени тилегим бла хапарны, джырны да Хасаукадан башлады. «Атам бу джырны иги джырлаучан эди. Кеси да Хасаука урушха къатышханы себебли…»

Бу сейирлик джырны толусу бла джазыб алгъандан сора, «джырны ким этген болур?» деб, сордум. Таугерий тюзетиб айталмады. Джууабы: «Алгъын Элде-Джуртда бир джукъ болса, джыр этилмей къалмагъанды. Мен бир ыйыкъны джырлаб турурча бир джыр билеме, джыр аныкъыды-мунукъуду деб, хазнасын айталлыкъ тюлме. Аны билирге излей эсенг, 160 джыл джашагъан бир къарт барды, алкъын эси-акъылы менден игиди – анга бир тюбе »,- деди.

Артда, къазауат чыгъарны аллы бла, ол 160 джыл болгъан къартха да тюбеген эдик, алай а, ол да, «Хасаука», «Умар»* джырланы авторун айталмагъан эди – халкъ джырлалла деб къойгъан болмаса. Къаллай бир излеген эсем да, ол джырланы авторун белгили этген бир документге тюбемегенме, бир адамгъа тюртюлмегенме.

Талай кюнню къарт айтыб, мен джазыб турдум. Таугерийден «Хасаука» джырдан сора да, «Татаркъанны», «Ачемезни», «Къара-Муссаны», кёнчекликге, джортууулгъа баргъандан да талай джырны къагъытха тюшюрдюм. «Къабартыда тос къатыны болмагъан, Къарачайда эркишиге саналмаз» деб, бир джырны ахыр эки тизгинин кюлюб айтды Таугерий. Башха джырда да: «Чыгыр аманлыкъчыланы сюре барыб, таулу джашла черкес элге кирдиле. Къан ючюн къан, джан ючюн джан деб, къыз-джаш къоймай, джесир этиб сюрдюле» деб, бир башха джырны тамамлады да: «джаугъа джау, шохха шох бола билгенбиз къачан да» деб къошду. 

Талай джырны биринчи кере эшитдим, талай джырны да башха вариантларын джазыб алдым. Кёб хапар да айтдыртдым. Къартны да тамагъын хырха этиб, кесими да къалам тутхан бармагъымы хыппил этиб, дуния бла бир тин хазнаны къагъытха тюшюрюб, къууанч тыбырлы болуб, институтха ашыкъдым.. Къайтарыб айтама, заманла къоркъуулу эдиле, адамланы сёлешдирген да къыйын эди. Алай болса да, экспедициялагъа бара, кёб зат джыйдыкъ. Аланы басмагъа хазырлау башланды. Институтну директору Хамид (тутулуб кетиб, башына кёб болмай бош болуб къайытхан бир къыйынлы, огъесе насыблымы?), табсыз сёз, политика халат кетмесин деб, бек къоркъа эди. «Тырнакъ тенгли бир джангылычыбыз болса, экибизни да саламыбыз Салабкадан чыгъарын билемисе?» деб да къошуучан эди.

«Хасаука» джырны вариантларына къарай башладыкъ. Хамид къолуна къаламны алыб, экили ангылашынырча джерлерин бузаргъа хазырланды. Мен акъырын окъуб барама.

«...Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди». Хамид гяуур дегенни бузуб, башына къанлы деб джазды. «Марджа, джашла, орус аскер джетеди». Орус дегенни орнуна патчах деб джаздыкъ. «Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан». Башха варианты: «Тар ёзенде джашаргъа да къоймагъан». Бу вариантын къойдукъ, биринчи магъана джаны бла кескинирек болса да. «Бизни тар ёзеннге ким тыйгъаны алайсыз да ангылашынады» деди интситутну директору. «Олду джутланнган малыбызгъа, мюлкюбюзге, / Олду зарланнган джуртубузгъа, джерибизге. / Къабартыды орусха кесин теблетген, / Душманланы да хаман бизге юсдюрген. / Ол, таяныб душманлагъа-джаулагъа, / Ие болургъа излейди таулагъа. / Къул юлюш излеб чабады Къабарты, / Аман бла бошаллыкъ болур арты». Бу вариантны харам этдик. «...Таб джолланы Атаджокъдан билгенди. / Ит чыгырды бизни сатыб къоярыкъ...». Башха варианты – «Черкес бийди бизни сатыб къоярыкъ...». Бу вариантланы къурутуб, джангыз бир вариантны къойдукъ: «Таб джолланы Амантишден билгенди / Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ». Джырны аягъы: «Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» Аны бузуб: «Къан патчахха дертигизни этерсиз» деб джаздыкъ. Бу дыгаласларыбыз бары да къоркъгъандан эдиле: бизни джауубуз Орус тюл – орус патчахды, бизни джауубуз Къабарты тюл, къабарты бийди. Аны себебли халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а, ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама.

Бир затны айырыб чертирге излейме: 1828 джыл джол уста болуб, Орус аскерни Къарачайгъа алыб келген экеулен болгъандыла: бири Атажукин – Орусха сатылгъан къабартылы бий, экинчиси да кесибизден чыкъгъан сатлыкъ – Амантиш. Алай а, джырда да, хапарлада да Амантиш айтылыб тургъан болмаса, къабарты ит сагъынылмайды. Ол джыллада аны Къарачайгъа тамада этгенлери да аны ючюн болгъанды: Атажукин, орус сюнгюлеге таяна, Къарачайгъа джаулукъ этгенлей турлугъун билгендиле ала.

Дагъыда керти зат: 1828 джылгъа дери Къарачай кишиге бойсунмагъан, кесини адети-джоругъу бла джашагъан энчи кърал болгъанды. Зорлукъгъа тёзмегенди, зорлукъ-артыкълыкъ этерге умут этгенлени сау къоймагъанды – аны юсюндендиле «Татаркъан», «Ачемез», «Къара-Мусса» деген джырла. Алай а, совет власт орналыб, эм сыйлыгъа къул-джарлы-джалчы саналгъан кёзюуде, адамла, халкъла да кеслерин не къадар мискин этиб, кеслерин къралгъа ышаннгылы кёргюзтюрге кюреше эдиле. Айтыргъа, хар не да политикагъа бойсуна эди. Ёзге, илму къуллукъчугъа, джазыучугъа ётюрюк айтмазгъа керекди – ол эртде-кеч болса да ачыкъ болмай къалмайды.

«Ачей улу Ачемез» деген джырны да талай вариантын джазыб алгъан эдим. Биринде быллай тизгинле бар эдиле: «Бизни ким болгъаныбызны билмеймиди Кърым хан, / Бизни бла бир тилде сёлешмеймиди Кърым хан? / Алай а, къарнашлыкъны буза тебресе, Къабартыгъа этиучюсюн бизге да этеме десе, / Баш токъмагъы чалман къазыкъда кёрюнюр...». Бу джырдан сора, кърым ханланы юсюнден джыр болуб билмейме. Къарачайгъа зорлукъ, артыкълыкъ этиу Кърым ханлыкъны сиясети-политикасы болмагъанды, бек джерледе, таулада джашагъан Къарачай кесине артыкълыкъ да этдирлик тюл эди. Къабартыны иши уа башхады. Кърымгъа хар джангы Хан тюшгени сайын, Къабарты 300 джашын, къызын къул саугъа этиб, Ханнга ийиб тургъанды. Ол тарихде белгили затды. Ким биледи, тюрк тилде сёлешген таулуланы Къабарты кърым татарлылагъа санаб, аны ючюн кёрюб болмай эсе да. Керти чурум а башхада болур деб турама. Бизни джуртха къабарты халкъ Тимурдан сора келе келиб орналгъанды. Бу джерлени керти иелерин – къарачай-малкъар (алан) халкъны башха джуртлу этиб кёргюзтюу – душманны хыйла эмда къоркъуулу бир ишиди. Джерибизге, тарихибизге да ие болур дыгалас – къабарты къуллукъчулагъа, алимлеге да кёб сыйсыз иш этдиргенди. Джатдайгъа джетген къыйынлыкъ да, Алий улу Умарны тутулгъаны да, халкъыбызны Азиягъа сюрюлген трагедиясы да аланы уулары джетмей болмагъанды. Бу затлагъа мени ажымсыз шагъатлыкъларым бардыла, аланы башха джерде къагъытха тюшюргенме. Алай а, джыр темабызгъа къайытайыкъ.

«Къара-Мусса» джырны да талай варианты къолубузда эди. Къабарты Къарчаны заманындан бери да Къарачайны душманыды. Алай а, саны кёб болгъанлыкъгъа, Къабарты таулуланы онглаялмагъанды. Аны ючюн, башха халкъланы, артыкъсыз да Орус империяны кючю бла, Кавказда бий болургъа кюрешгенди. Таулуланы алай бла кёб джерлерине ие болгъандыла. Алай а, бир заманда да, таулула джанлары сау болуб, сыйларына, намысларына кишини тийдирмегендиле. Джыр да анга шагъатды. Бу джырны басмагъа хазырлагъан сагъатда Хамид бла арабызда бир тиклик да болду. Хамид бир вариантда да болмагъан талай тизгинни кеси къурашдырыб, джыргъа салдырыргъа изледи. Ма ол тизгинле: «Къабарты бийле Къарачайгъа келселе, аны билген келинле башларын суугъа ата эдиле».

- Менде болгъан вариантлада ол тизгинле джокъдула

- Менде вариантда барды,- деди Хамид

- Ол тизгинле рифмоваться да этмейле, они инородные для данного текста.

- Сделай, чтобы рифмовались

- Ради чего единичный случай будем обобщать? Халкъны бети бла ойнамайыкъ.

Хамид бирден эки болмады. Бюгюн да сейирсинеме аны ол затха къадалыб къалгъанына. Хамитден сора да тюбей келгенме аныча ётюрюкню керти этерге кюрешгенлеге. Ала бары да кеч азат болгъан тукъумладан эдиле. Бу затланы юсюнден иги сагъыш этсем, кёлюме былай келеди. Эски, джангы азатла да кеслерин къарачайлыгъа санаргъа унамайдыла. Андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Кёбюсю кесин Къабартыдан чыкъгъаннга санайды. Сора, къул болгъан сагъатларында, учузлукъ джете тургъан болур, энди бютеу Къарачайгъа бир бедишлик айтылса, аны кеслерине бедишликге санамайдыла. Алай бла, оюмсузлукъдан душман джанлы болуб къаладыла. Джангыла эсем да, билмейме. Аллах кечсин.

ДЖАЗЫУЧУЛАНЫ ЭМДА ТАРИХЧИЛЕНИ ЮСЮНДЕН

1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды. Не ючюн? Аны талай чуруму барды. Биринчиси: тюзюн джазаллыкъ бий, ёзден ангысы болгъан айдынланы къурутуб бошагъан эди кърал; тюз сёзге, керти сёзге басмада, джашауда да орун къалмагъан эди. Экинчиси: джангыз къул тукъуму болгъан, джарлы-джалчы къауумдан чыкъгъанлагъа бериле эди джол. Ала уа эски джашауну аманлагъан бла кеслерине джашау эте эдиле, тамада орунлагъа, къуллукълагъа тюше эдиле. Бир-бирлери уа кеслерин къарачайлыгъа да санамай эдиле – Тау артындан, Дагъыстандан, Къабартыдан – андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Къарачайны тарихин да кеслери Къарачайгъа къошулгъан заманладан кёргюзте эдиле. «Биз башыбызгъа 1860-70 джыллада азат болгъанбыз, ары дери къул болуб тургъанбыз» деб тюзюн айтыргъа асры ыйлыкъгъандан, кеслерин андан-мындан келген бийлеча кёргюзтюрге да кюреше эдиле. Ёмюрде кишиге бойсунмагъан ёзден Къарачайны сындырыр ючюн, «Къарачай Къабартыны къулу болуб тургъанды, анга джасакъ тёлеб тургъанды, къабарты бийле Къарачайгъа келселе сайлагъан тиширыулары бла кече къалыб тургъандыла» деб, кеслерича таурухланы, джырланы къурашдыра эдиле, бий-ёзден адамланы кёрюб болмау – бютеу Къарачайны кёрюб болмаугъа кёчген эди. Совет власт джарлыланы, къулланы власты болгъаны бла хайырлана, оноугъа тюше эдиле, совет властны аты бла бай, бий, онглу ёзден къоймай, алагъа да эски афендилени, имамланы – уллу окъуулары, билимлери болгъан дин ахлуланы къошуб, тил этиб, тутдуруб, къурутуб бара эдиле. Алманла (немцала- ред.)  келгенлеринде, бир къауум ёзден да, совет властны кёзюуюнде алагъа кёб къыйынлыкъ джетдирген къуллагъа дерт къайтарыр керекли къалмады… Барысыны да ахыры 1943 джыл ноябрны экиси бла бошалды: бютеу халкъны – къул-ёзден деб къарамай, совет власт ючюн джанын берген, бермеген деб къарамай, барын мал вагонлагъа уруб, ёлюмге сюрдюле. Къарачай бары да бир халкъ болгъаны ол кюн артыкъ да ачыкъ болду.

Джангыз, Къарчаны заманында болмагъан, ислам динибизге уа артыкъ да чюйре келген къул-ёзден айрылыкъ аны бла тохтаб къалмагъанды. Халкъ 1957 джыл джуртуна къайытханында да, мен мында сезгенден,  ол къыйынлыкъ тас,  тюб болмагъанды.  Коммунист совет кърал да халкъны эки бёлюб, айрылыкъ отну ышырыб кюрешгенди. Большевиклеге айтыу джокъду – ол «байланы, бийлени къурутсагъыз, аланы мюлклерине, джерлерине ие болуб, «ох» деб, джашарыкъсыз» деб, джарлы къауумну мурдарлыкъгъа, тоноугъа юсдюрюб, алай хорлагъанды, алай келгенди властха. Артда уа, къара халкъны къара джуртха къаратханды. Халкъ алданнганын билгенликге этер амал джокъ – къралгъа къул-къарауаш болуб къалгъанды. Бу затланы юсюнден, Къарачайны юлгюге келтириб, толуракъ джазаргъа излейме.

Къарачайда совет власт орналгъан сагъатда къул тукъумланы саны 14% болур эди. Джалчы болуб, баш кечиндиргенлени да алагъа къошуб, кёлтюртюб огъуна айтсакъ – 25% аслам болмаз эди. Алайлыгъын, санасагъыз, кесигиз да кёрлюксюз. Совет власт кесини къанлы джолун Орусну айдынларын, акъсюеклерин къырыудан башлады. Къазакъланы бир джанында къойсакъ, Орусну 99% алгъыннгы къулла эдиле. Акъсюеклери – 1%. Къарачайда уа хал башха эди –  халкъны 75% баш тутхан ёзден адамла эдиле. Алай а, совет власт джарлыланы власты болгъаны себебли, окъуугъа, къуллукъгъа, оноугъа къуру 25%-ден сайлай эди адамланы. Узун сёзню къысхасы – халкъны азы совет властны аты бла халкъны кёбюн къурутуб тебреди.

Къарачай халкъны эм уллу къыйынлыгъына ёзден-къул айрылыкъны санайма. Башына оноу эталмагъан джарлыны къуллукъгъа салыб, халкъгъа оноу эт дегенлигинге – ол не оноу эталлыкъды? Халкъны сакълар, джакълар джанындан тюл, халкъны тонар джанындан болады ол. Тоноу бла къалса уа иш. Совет власт тамадалыкъгъа салгъан къулну баш иши – ёзденлеге дерт джетдириу болуб къалады. Алай бла совет властны кёзюуюнде къаллай бир гюнахсыз ёзден адам ачыгъанын эсеблеген да къыйынды. Халкъны ёзеги, генофонду тауусулургъа джетген эди. Ол къыйынлыкъны юсюне къазауат, аны юсюне да сюргюн – аз санлы къарачай халкъдан не къалгъан болур? Къулла Къарачайгъа къайдан чыкъгъан болурла? Аны талай джолу болгъанды: 1. Урланыб келгенле. 2. Сатылыб алыннганла. 3. Къаугъалада джесирге тюшгенле. 4. Башха халкъладан къарачай бийлеге эрге чыкъгъан бийчелени тёгереклеринде къул-къарауаш джыйынлары. Ёзге аланы барын бир-бирине къошсанг да, таулу халкъгъа къоркъуу салырча кёб болмагъандыла.

Ёзден халкъгъа эм уллу къыйынлыкъ Къарачай Эресейге къошулгъан кёзюуден башланады. Халкъны тёреси, джоругъу бузулады. Къулла башларына азат болгъан кёзюуден башланыб, ол процесс большевик революциядан сора артыкъ да кюч алады. 1940 джыллагъа алгъыннгы къулла башчылыкъ этген Къарачайны дини, адети, ёзденлиги да танг седиреген эди. Алай болса да, «къан бла кирген джан бла чыгъад» дегенлей, Къарачайда алкъын миллет ёхтемлик бар эди. Ол затха халкъны кесини энчи автономиясы болгъаны да джарай эди. Биринчи къарачай миллет округну къуратхан Алий улу бла, Къарачай автоном областны къуратхан Гюрджю улу халкъларын сюйген башчыла эдиле. Ай медет, къул-ёзден деген айрылыкъ аланы да араларын сууукъ этген эди. Алай болса да, экиси да бир оюмгъа келген эдиле: черкеслиледен айырылыб, Къарачай кеси энчи област болмай, тынч, тюз джашау болмазлыгъы ачыкъланнган эди. Санлары къарачайлыладан беш кереге аз болгъан черкеслиле, хар не тюрлю къуллукъда да къарачайлыла бла тенг юлюш алыргъа кюреше эдиле. Аланы халкъча кёргюзтюб, Къарачайгъа къошуб, Къарачай-Черкес автоном област этген Алий улугъа сау бол дер орнуна, аны миллетчинича, Къабартыгъа чабыуулну къурагъан аманлыкъчыныча кёргюзтюрге кюрешиб, башына хаман кир къагъытла джаза эдиле. Бу затха кесибизден къул тукъумлу къуллукъчула да юлюшлерин къоша эдиле. Ол кюрешни къыйынлыгъындан  Къарачай халкъ эки онглу башчысын – Алий улу Умар бла, Гюрджю улу Къурманны тас этди 1937 джыллада…

Алий улуну кесини ауузундан эшитген адамла аны сёзюн къошмай-къоратмай айта эдиле: «Мени бек уллу джангылычым эди черкеслени халкъча кёргюзтюб, кесибизге тагъыб, бир област къуратханым. Черкес деб халкъ джокъ эди – ала барысы Къабартыдан юзюлген къачхынчыла эдиле. Кеслери айтхан да, къагъытлада джазылгъан да бир эди – ала къабартычыла эдиле. Алай а, Къабарты област болгъаны себебли, алагъа былайда дагъыда бир къабарты област ким берлик эди? Аны себебли аллай хыйла этиб, черкес ат бла аланы кесибизге тагъыб, бир област къурагъан эдик. Хар не къыйынлыкъ да ётюрюкден башланады. «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, халкъ билмей айтмагъанды. Аладан айырылгъаныбыз бек игиди, алай а, эсде тутаргъа керекди: Къабарты (черкес ат бла бизде джашагъан кесеги да) бизге душманлай къаладыла. Къабартыны башчылары бизни къралгъа эрши кёргюзтюр мурат бла, таулу халкъыбызны сёгюб, аманлаб, башына, Сталиннге дери джазгъанлай турадыла. Не эсе да, Сталин да ала джанлы болгъанча кёреме. Орджоникидзени, Кировну юслери бла тюзлюгюбюзню ангылаталмасакъ, Къабартыны башчылары халкъыбызгъа бир къыйынлыкъ салыргъа боллукъдула. Ала бизни къалай кёргюзтюрге кюрешедиле? Ала айтыудан: 1. Биз кавказ халкъ тюлбюз. 2. Кърымдан келген татарлылабыз. 3. Бандитледен къуралгъан джыйымдыкъбыз. 4. Биз Къабартыны джеринде джашайбыз. 5. Орусну душманыбыз (Хасаука урушну шагъатлыкъгъа келтиредиле). 6. Совет властны да джауубуз (шагъатлыкъгъа 20-чы, 30-чу джыллада восстаниелени кёргюзтедиле). 7. Бизни тауларыбызда бютеу аманлыкъчыла къонуш табадыла. 8. Башында къурашдыргъан дауларына-терслеулерине таяна, тауланы аманлыкъчыладан, бандитледен тазаларгъа керекди дейдиле. Таулада бандитизмни тамырсыз, джакъсыз этер ючюн а – таулуланы тюзлеге кёчюрюрге керекди.

Ма былайды Къабартыны башчыларыны бизге даулары. Орус империяны кючю бла бизни тюз джерлерибизге орналгъан бла къалмай, Къабарты энди тауларыбызны да сыйырыргъа излейди. Эшта, тюзю айтылмай, джазылмай, бу джалгъан кир даугъа къралны башчыларыны да кёзлерин ачмай, болум тюрленник болмаз. Алай эталмасакъ – хал къоркъуулуду – кулакланы Азиягъа, Сибириягъа сюргенча, бютеу халкъыбызны тюзлеге кёчюрюб иерге да артха турмазла. Къабарты излеген олду»**.

1943-1944 джыллада къарачай-малкъар таулу халкъыбызны Орта Азиягъа сюрюлгенинде сталинчи режимни къаллай бир гюнахы, Къабартыны да къаллай бир гюнахы болгъанын билмейме. Алай а, къралны бизге юсдюрюу, орусну къолу бла бизни тюб этиу Къабартыны ёмюрледен келген политикасы болгъанын эсге алсакъ, халкъыбызны кёчюртюуге да аны ууу джетген болур дерчады. Анга деменгили шагъатлыкъла менде бардыла, бара-баргъанда архив документле да табылыб къалырла деб турама.

Мынга къошарым: кеслерин бизни миллетден чыкъгъаннга санаргъа унамагъанла, бизни халкъыбыз ючюн къанларын-джанларын аямай кюреширикмидиле? Совет власт келгенден сора уа, халкъгъа башчыла кёбюсюне аллайла бола келгендиле. Оноугъа керти къарачайлыла келмей, Къарачайны иши тюзеллик болмаз. Ансы, андан-мындан келгенле башчы болсала, ала халкъны джакълар, сакълар джанындан тюл, сатар-тонар джанындан болуб къаладыла. Аны себебли, Къарачай кесине – къул къаны, къул халиси болмагъан – бир керти ёзден адамны башчы эталмаса, тюб болуб кетерге боллукъду. Алай а, ёзден адамны, ёзден халкъны тюб этиу – совет коммунист джорукъну политикасы болгъаны себебли, оноучуланы-башчыланы да ол джорукъ халкъгъа сормай салгъаны себебли, ассимиле къоркъуу сакъланады. Ким биледи, совет империя чачылыб, бошлукъ болса, Къарачай оноуун кеси этерча кюн келсе, кесине тыйыншлы башчы да сайлай билир.  

Осият халда айтыргъа излегеним. Не ачы болса да, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз дейдиле. Халкъны тюб этиб баргъан бу къул-ёзден айырыу тохтарыкъ тюлдю тюзю айтылмай. Тюзю айтылгъандан сора уа, ангылатыргъа керекди: тарихде къалыргъа керекли затха халкъыбызны эки бёлдюрмейик, дунияны кесибизге кюлдюрмейик. Не ахратха, не бюгюннгю дуниягъа келишмеген зат бла кюрешмейик. Бир джумдурукъ болмасакъ, башхалагъа къул боллукъбуз, бойсуннукъбуз.

Бизге таша, туру да душманлыкъ этиб кюрешген къабарты-черкес къауумла бла да араны айырыргъа керекди. Ишни къазауатха джетдириб, бир-бирибизни къыргъандан эсе, айырылыб, иги хоншула болуб джашагъан игиди. Алай а, ала айырылыргъа да къоймай, бойнубузгъа миниб джашаргъа излей эселе, не да биягъынлай бизни Джуртсуз къояр дыгалас эте эселе, сора, тыйышлысыча джууаб этерге керекди: джалыныб джаудан къалмазса.

Мингле бла джылланы тас болмай келген халкъыбыз, Аллах айтса, къыйын  сынауладан да сый бла ётер. Джуртунда тёреси, джоругъу бла къууанч джашау да этер..."

(Махмудну Сёзюню бир юзюгюдю бу).

«Азатлыкъ» радиону  къарачай ауазы

(Тамамлагъан сёз).

Дудаланы Махмудну (Рамазан Къарчаны)  “Къарачайгъа ахыр сёзюм” деген осиятыны юсюнден бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлы кёреме.  Махмут кеси чертгенича, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. «Ётюрюкден башгъа ётюрюк тууады» дегенлей, ауар ташхача, ётюрюкге таяннган халкъгъа тарихде къуру бир джол буюрулады – талкъ болуу. Махмут кеси кёрген, сынагъан затланы айтмай-джазмай къоялмагъанды. Къадар аны адамлыгъын, алимлигин, халкъгъа-джуртха сюймеклигин къазауат бла да, фашист концлагерле бла да, мухаджирлик бла да, эм ахырында – ол къыйынлыкъла туудургъан – бек къыйын ауруу бла да сынагъанды. Ол аланы барына да керти муслиманча, эркишича, таулуча чыдагъанды.

Бий тукъумдан чыкъгъан Махмудну, 1930-чу джыллада тутулмай къалгъаны, ол кёзюуде тарих илмудан баш билим алгъаны да – сейирсинирчады. Бизни миллет культурабызны, фольклорубузну, тарихибизни джыйыу, тинтиу, аланы илму китабла этиб чыгъарыу эмда сюргюнде, тутмакъда тургъан халкъыбызны къутхарыр ючюн, ёлюб кетгинчи джан аямай кюрешиу –  бир да ажымсыз аны къадары, Кёк салгъан борчу болгъанды.

Къазауат  чыкъгъанлай, Махмуд аскерге кетгенди, немчалагъа джесирге капитан чыны бла тюшгенди. Польшада, Алманияда (Германияда –ред.), Австрияда тюрлю-тюрлю концлагерлеге атылгъанды. Ауурлугъу 42 килограммгъа тюшюб, ёлюмню бетине къарагъанды Махмуд, ёзге сынмагъанды, фашистлеге сатылмагъанды. Алай а: Сталин джесирге тюшген офицерлеге не кёзден къарагъанын биле, аны тышында бий тукъумдан чыкъгъанын да эскере, миллетини да 1943-чю джыл джоюлгъанын да биле, Джуртха къайытса, анга  не азаб джетдирликлерин ангылай, Махмут, американ оккупацион зонагъа тюшюб, анданда Австрия, Италия къраллада тамыр иерге кюрешгенди, алайдан да 1948 джыл башын Тюрк  таба атханды.   «Тюрклюме» деб, СССР-ге къайтмаз джол табханды.  Ким биледи, Джуртундан сюрюлген, джоюлгъан къарачай миллетни юсюнден дуниягъа хапар джаяргъа деб къутхаргъан болур аны Аллах. Чеченли Авторхановча, къарачайлы Махмуд да бизни трагедиябызны юсюнден саулай дуниягъа къуугъун къонгъурау къакъгъанлай тургъанды: аны  «Азатлыкъ» радио бла бериулери, деменгили ауазы эсибиздеди. Ингилиз, немча, тюрк тилледе басмаланнган статьялары, илму ишлери да аз-аз, ол джанын къурман этген халкъына къайыта келедиле.       

Бюгюн Къарачайда-Малкъарда, энчи китаб болуб (“Правозащитники репрессированных народов”), Махмутну радиоауазы чыкъгъанды. Кеси айтханлай, насыб болуб, СССР кеси аллына чачылыб, азат джели аны ауазын бизге джетдирирча этгенди.  Алай а,  Тюрк къралда, Алманияда (Германияда),  Америкада, джуртха къайтыргъа амал болгъунчу, кеси ёлюб кетсе да,  Махмутну архивлери къалгъандыла. Аланы бизге сакълар ючюн – Тюркде Йылмаз Науруз (Сылпагъар улу), Америкада къызы Айбике уллу къыйын салгъандыла. Бизден ары ётерге амал чыкъгъанында уа, Махмутну къалам ызлары табылыб тебрейдиле. Ол башында айтылгъан китабчыкъгъа киргенле, “Азатлыкъ” радиону Мюнхен шахарда архивини материалларындандыла. Аны Лайпанланы Билал хазырлаб басмалагъанды. Алай  бла Махмутну ауазын миллетге джетдирирге себеб чыкъгъанды.

Бюгюннгю материал  юзюк да къолубузгъа темир джабыу ачылгъанлы  бери тюшгенди. (Гитче Къарачайда Первомайское элде джашагъан къызындан – джандетли болсун, былтыр 2007 джыл ауушханды). Аны подлинниги джазыучу эмда журналист Лайпанланы Сейитни (керти дуниясына кетгенди, джандетли болсун) архивинде сакъланады. Аны объему 65 чапракъча бирди. Сейит хариб, къыйын заманлада юреннгенича, муну басмалар заманы энтда келмегенди дегенни айтыб  тургъанды, цензура бошланнганында да.

Былайда биз басмалагъан – Махмудну «Осиятыны»  бир кесегиди. Алай а – аны ёзегиди. Аны толусун энчи китабчыкъ этиб чыгъарыргъа керекди.  Тюздю, Махмут тарихчи болгъаны себебли, аны джазгъанына да тарихгеча къараргъа керекди. Алай а, аны Осиятында джазылгъанны уллу магъанасы барды. Аны  окъуб, «да алай да болгъан болур» деб, къояргъа боллукъ тюлдю. 

Махмутну архив материаллары бюгюн къарачай-малкъар тарих джырларыбызны китаблада редакцияларына башха кёзден къарарыбызны излейдиле. Аланы, джалгъан “редактор” (Махмут кеси, Х.О. Лайпан улу)  къошхан-къоратхан тизгинлерин, тюзетирге керекди, толу, керти текстлени орунларына салыргъа керекди. Анга тинтиу ишлени бардырыб, Махмутну – огъай, керти халкъ вариантын илму (канонический) текстге санаб, тюзю былайды деб, чыгъарыргъа керекди. Тюзюн айтыргъа, ётюрюк текстлени бузуб, керти илму тюз текстлени орунларына къайтарыргъа керекди. Ол Махмутну, керти азат тарихчини, бизге осиятыды-аманатыды. Аны толтурмай, къарачай-малкъар миллетге, бюгюнгю ётюрюк, джалгъан “илму” текстлеге таяныб, была бизни халкъ тарих джырларыбыздыла деб, джашаргъа боллукъ тюлдю! Аны тышында, архивледен, алгъын Ленин атлы библиотеканы хранилищелеринден, китабчыкъны табыб, биринчи 1940 джыл къалай чыкъгъан эсе – алай этиб, Махмутну атын орнуна салыб, джангыдан  “К истории карачаевцев и балкарцев” деген илму китабчыкъны чыгъарыргъа керекди. (1957 джыл ол къуру  Х.О.Лайпан улуну аты салыныб чыкъгъанды, аны уа Махмут бла бирге джазгъандыла, биринчи да экисини аты бла чыкъгъанды!).  Анга да, Махмутну кесини архивинде болгъанарын, ол заманда цензура бир джанына атыб къойгъан текстлени салыргъа керекди. Ол халда чыкъгъан текст, къарачай-малкъар тарихни юсюнден андан сора чыкъгъан,  кёб илму ишни “учузлугъун”, терслигин, кергюзюрюкдю. Ол иш да, Аллах айтса, баджарылыр. Аны ызындан да Махмутну бютеу архивлери джуртха джыйылгъанлай, аланы барын энчи китабла этиб чыгъарыргъа борчлубуз. Инша-Аллах, ол да болур. 

Бюгюн былайда чыгъарылгъан Махмутну “Къарачайгъа ахыр сёзю” хар бир къарачай джюрекден ётерге керекди. Тюзюча, бир къошакъ-къоранч этилмей. Алай болмаса, бизни не тарихибиз, не илмубуз, не адабиятыбыз – хакъ, керти миллет джолгъа къайтырыкъ тюлдю. Махмут тюзюн, миллет кеси ичинден сагъыш этгенча, айтады-джазады: “1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды”. Да алай эсе, бюгюн тюзюн айтыргъа кереклиси белгиленнгенден сора, бизни алдауукъ, джалгъан история бла – тарих бла джашаргъа амалыбыз джокъду. Алай а, барыбызны да – бюгюнлюкде бир соруу кючлерге керекди: хазырбызмы биз, бюгюн джашагъан къарачайлыла, Махмутну  джазгъанын кескин ангылаб, эсге алыргъа? Не да, огъай, алай тюлдю, бизлени юсюнден тюлдю Махмутну джазгъаны деб, ётюрюкмю сёлешиб къоярыкъбыз?  Былайда эсигизни Махмутну бу тизгинлерине къайтарыргъа излейбиз: ” Не ачы болса да, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз дейдиле. Халкъны тюб этиб баргъан бу къул-ёзден айырыу тохтарыкъ тюлдю тюзю айтылмай. Тюзю айтылгъандан сора уа, ангылатыргъа керекди: тарихде къалыргъа керекли затха халкъыбызны эки бёлдюрмейик, дунияны кесибизге кюлдюрмейик. Не ахратха, не бюгюннгю дуниягъа келишмеген зат бла кюрешмейик. Бир джумдурукъ болмасакъ, башхалагъа къул боллукъбуз, бойсуннукъбуз”.

Биз англагъандан, Махмут кеси айтхан бу сёзлеге таяныб, окъургъа керекбиз аны джазгъанларын. Махмутну “Осияты”  миллетин асры бек сюйгенден, анга къыйынлыкъла не ючюн джетгенлерине сагъыш этгенден, анга асры бек къыйналгъандан, туугъанды. Бизни сартын,  Махмутну бу оюмларына эс бёлюб, тарихгеча къарамасакъ (исторический подход, взгляд дегенча оруслула) – андан да джюреклерибизде хакъ сезимле туумасала – сора биз биягъынлай – бизни джауларыбыз къатлаб тургъан ётюрюк, джалгъан историяны гыбы ауунда турлукъбуз. Ол заманда биз халкъ болмай – керти да талкъ болургъа тыйыншлыбыз.  Махмутну, орусча къошсакъ, джазгъаныны баш лейтмотиви – тукъум санаула тюлдюле, ол санауладан, аланы тарих белгилеринден кетиб, бюгюннгю заманнга келишген, бизни бир халкъ этген сезимлеге таяныуду! 

Хар бир къарачайлы бюгюн кеси-кесине сорургъа керекди : къачаннга дери, мал вагонлагъа бирден джыйылгъынчыгъа дерими, биз бир халкъ болгъаныбызны ангыламай джашарыкъбыз?!? Айрылыкъны хар бирибиз, ичибизде, джюрегибизде, тунчукъдурургъа керек тюлбюзмю?!  Тюзюн айтайыкъ былайда: Зукку Пристопну заманында джазылгъан списокдача тюлдю чотла бюгюн: бюгюн тукъум сыйны ол заманда сафлары бузулгъандыла – бий да, ёзден да бюгюн – кеслерин бийча, ёзденча тутханладыла! Илмуда, къуллукъда, тарихде, адабиятда, хар кюннгю джашауда! Огъай, джангы байыннганланы юсюнден тюлдю сёз! Сыйлы Къуранда бу затланы юсюнден кескин айтылгъанды: “Эй, Аллахны къуллары! Сизни байлыгъыгыз, сабийлеригиз да – отгъа тамызыкъдыла  къуру. Сизни джюреклеригизге сюд этилликди къуру”, - деб.

Да алай эсе, ХХI-чи ёмюрде джашагъаныбызны эсге алыб, Махмут айтханча (бий тукъумдан чыгъыб, алай айта билгенине да энчи эс белюб!) – къарачай миллетге джетген эм уллу кыйынлыкъ - анданды деб,-  ангылаб, аны бир джанына атыб, тарихде къоюб, бир миллет сезимге келиб, биригиб, Хакъ-Халкъ джолубузгъа къайтайыкъ, заман салгъан сынауладан сау-эсен ётейик, миллет тилибизни, джуртубузну, энчи хатыбызны, тарихибини, алай демек – халкъыбызны сакълайыкъ, джакълайыкъ. Алчы джамагъатланы биринде да бюгюнлюкде бий-ёзден-къул айрылыкъ джокъду!  Дин джаны бла къарасакъ а -  джамагъатны сыныф къауумлагъа бёлюу эм уллу гюнахладан бириди.

Хазырлагъан, тамамлагъан, англатма сёзню джарашдыргъан 
Лайпанланы Н-М.О., философия илмуланы кандидаты

Англатмала:

1.*Бюгюн бизни бир къауум алимибиз, джазыучубуз бу эски тарих джырларыбызны авторлугъун «табхандыла»… Джангы  чыкъгъан «Къарачай поэзияны антологиясын (XVIII-XX  ёмюрле)», М, 2006 дж., (джарашдыргъанла Байрамукъланы Ф., Акъбайланы А.) сейирсиниб окъуйма: тарих-джигитлик джырла бёлюмюнде «Хасаука», «Умар» джырланы табмай, тинте барсам, китабны ичинде Байрамукъланы Кючюкге (Дебо улугъа) ол джырланы авторлугъу берилиб тура (авторлукъ атрибитация этилиб тура).  Илмучу-фольклорчу болуб, аланы халкъны ауузундан биринчи джазыб алгъан Дудаланы Махмут  ол джырланы автору Байрамукъланы Кючюк (Дебо улу) болгъанын къалай билмей къойгъанды экен?   «Къаллай бир излеген эсем да, ол джырланы авторун белгили этген бир документге тюбемегенме, бир адамгъа тюртюлмегенме» - Махмудну бу сёзлерине къаллай джууаб берирге керекди? Сёз джокъду, Дебо улу Кючюк белгили адамыбызды, алай а, аны авторлугъуна ийнандырырча керти илму тинтиу, деменгили тарих шагъатлыкъла керекдиле.  Алай болмаса, Ёзденлени А.М. джазгъан «Пушкин бла Къарачай» дегенча  чыгъармала чыгъыб тебрейдиле. Айхай, Альберт джазгъан мистификация керти болса, бек кёб затлагъа джууабла тууар эдиле. Фахмулу джазылгъанды, алай а, илмугъа келишмеген затла бла не этерге боллукъду? Андан миллетге, адабиятыбызгъа, тарихибизге не хайыр?  Ма аны ючюн, бютеу фольклорубузгъа, Махмут айтханча, джангыдан  къаралыр заман джетгенди.
 
2.**Дудаланы Махмутха шагъатланы заман кеси чыгъарады: Белгили историк В.Полянны «Не по своей воле… (история и география принудительных миграций в СССР)», М., 2001 г., ОГИ-Мемориал, китабыны 124 бетинде былай джазылады: «…Завершив операцию с чеченцами и ингушами, Берия и его свита не торопились покинуть Кавказ. Нет, не случайно кабардинец З.Д. Кумехов (1-й секретарь Кабардино-Балкарского обкома) 25 февраля 1944 года ездил в Грозный, где встречался с Берией, И.Серовым, Б.Кобуловым. Следующими на очереди была Кабардино-Балкария, вернее ее горная южная половина – Приэльбрусье, где проживали балкарцы. В вину этому народу Берия не нашел ничего лучшего как вменить неспособность защитить Эльбрус и намерение объединить Балкарию с Карачаем. После освобождения Эльбрус на некоторое время был даже переименован в Иалбузи (груз.) 2 марта Берия в ( в сопровождении Б.Кобулова и С. Мамулова) и сам пожаловал в Нальчик, съездил к Эльбрусу. Он «сообщил» З.Д. Кумехову о намерении выселить балкарцев, а их земли передать Грузии, чтобы та могла иметь оборонительный рубеж на северных склонах Большого Кавказа; Кабарде же это бы «компенсировано» землями Карачая…Освободившиеся от балкарцев земли  указано было заселить «колхозниками из малоземельных районов Кабардинской АССР», то есть кабардинцами…»    Къарачай-Малкъар халкъны джояргъа  «кимни  къаллай бир  ууу джетгенин»  тарихчи П.Полян билсе да, бюгюн да ол къауумдан башын сакълай, «Нет, не случайно кабардинец З.Д.Кумехов… ездил в Грозный…»,  заселить «кабардинцами», -деб, бираз джумшатыб, селеке халда чертеди.

3. ***Лайпанланы Оразны джашы Хамит – Ёмюрбекни къауумундан, Сынтычы; бир къауумлары –  алгъын Айдынлары деб джазылгъандыла. Бизни Лайпанланы сыйлы къартыбыз Хаджи-Меккяр (Джагъалары атауулдан) айтханнга кёре, Хамидни уллу атасы Ёмюрбек бизни атауулну атасы Бектемирни ёсдюрген джашы болгъанды. Аны ючюн болур, кесини джашына Темирбек атагъаны, ёсдюргенине да Ёмюрбек, - деб.  Артдан Тебердиге кёчюу болгъан заманда Ёмюрбекни юзюгю Хурзукдан ары кёчгенди. Ол заманда огъуна аланы кёбюсю Айдын тукъумгъа кёчгендиле. Бир къаууму, Хамидникиле да аланы ичинде, Лайпан тукъумда къалгъандыла. Бюгюн да алайыракъ болур… Ана джаны Хамитни, унутмагъан эсем, Къууатладанды. Глоуланы Рамазанны да джууукъ адам этиб сёлеше эди. Хамит 20-чы джылланы аягъында – отузунчу джылланы аллында рабфакны, артдан Ростовда университетни тарих факультетин бошаб, Къарачай автоном областха къайтады. 1936 джылда тутулуб кетиб,  Соловкалада юч джыл олтуруб къайтады. Реабилитация этилиб, «НИИ истории, языка, культуры КАО» деген институтну директору болады. Къазауат башланнганлай, Къарачай обкомну кадровый резервинде болуб, къазауатха болушмакълыкъ ишледе турады, немчаланы заманында «Мститель» партизан отрядны комиссары болады. Немчала кетгенлей, Къарачай обкомну 2-чи секретары болады. Къарачай  депортациягъа кетген кёзюуде, Хамид къазауатда болады, къазауат бошалгъанлай, юйдегисин излеб Фрунзеге джыйылады. Ол заманнга ол тарих илмуланы кандидаты, доцент, келгенлей огъуна – партиягъа керти адамгъача  къуллукъ бередиле – Фрунзе пединститутда тарих факультетни деканы болуб ишлейди. Анда Къарачай таурухланы чыгъарады. 1957 джыл ызыбызгъа къайтханлай, Карачай-Черкес кърал пединститутну биринчи ректору болады, аны ызына джарашдырыб кюрешеди. Артдан Москвагъа ашырылады. Пенсиягъа чыкъгъынчы, анда «Московский технологический институт мясомолочной промышленности» ВУЗ-ну илму джаны бла проректору, парторгу болуб ишлеб турады, джазыучу ишлерин да бардырады («Таулуну тангы» -  къарачайда революцияны юсюнден повесть, д.б.).  Мен 1978 -83 джыллада аны бла тюбеше тургъанма, ахыр кере 1996 джыл тюбеб кетген эдим, ол заманда Отрадное районда джашай эди.  Махмутну юсюнден сёлешген заманда – бир бирибизни ангыламагъан эдик.  (Мени анамы къарнашы Къазийлени Ю.А. Махмутну атасыны къарнашындан туугъан Дудаланы Шамаханны кюеу болгъаны амалтын, мен Махмутну джашаууну юсюнден иги хапарлы эдим, кесини да радио «Свобода» бла бериулерине, ауазына кёб тынгылагъанма 1970-чи джыллада).   Хамид дуниягъа къуру сыныф-класс кёзден къарай эди.  Аны юсюнден, юйдегисини юсюнден мен билген хапар былайды: бир джашы Алибек Ярослав мединститутну  кёб джылланы фармакология кафедрасыны тамадасы болуб ишлеб тургъанды, профессор эди, ауушханды, бир джашы Халит Москвада «Институт цветных металлов»-ну доценти эди. Аланы аналары малкъар тиширыу болгъанды, кёчген заманда ауушханды. Джашланы да Хамитни адамлары, ол келгинчи  аскерден, ёсдюргендиле. Бусагъатда Халитден хапарлы тюлме.

Хамид, мен аны бла танышхан заманда, меннге, «Лайпанланы бандитлеринденмисе?» - деб, соргъан эди. Айтханымда Хурзукчуларындан болгъанымы, ангылагъан эдим, ол Акъ-Къалачылагъа – Къазий-Хаджи Граждан къазауатны заманында Акъ-Къалачы Лайпанланы  Совет властгъа къаршчы этгени ючюн – алагъа айта эди «бандитле» деб.  Оруслула айтханча, Хамид «сложный» адам эди. Анга Москвада тюбей тургъан Лайпанланы Билал да, менича айтады аны юсюнден. Ахыр кюнюне дери – ол коммунист партияны идеологиясындан джанламагъанды. «Къарт болгъанса, джуртха къайтыргъа не деб тураса десенг, «мени джуртум марксизм-ленинизмди», - деб, чам этиб къоя эди. Партияны идеалларына ол берилмеклиги, бегимеклиги, джашауну къуру акъ-къара бояуларын кёрюую, джашлары бла арасын да сууукъ этген эди, ала джашаугъа башха, джангы кёз бла къарай болур эдиле… Бу затны меннге ол заманда къатыны Т.М. Компаниец  айтыб эшитгенме. 

Махмут, Ыйылмаз Наурузгъа Америкадан джазгъан къагъытында, Хамит бла бирге илму ишле бла кюрешген заманын эскере, Хамитге - «асыулу алим», «иги адам» дейди. Хамит а – мени кесиме, Махмутну юсюнден сагъыннганлайыма, анга:  «Он предатель, враг, зачем ты этим интересуешься?», - дегенни айта эди. Хамит 1982 джыл  «Ленинское знамя» газетде «Не всегда  молчание -  золото» деген статьясын чыгъаргъанлай, мен биринчи къарачайлы болуб, анга миллетни реакциясын  айтхан джашма, аны юсюнден арабыз тик болуб, талай джылны ол сагъынмай мени, мен да аны джокъламай тургъан эдим. Артда, ол заманда джашагъан къатыны Компаниец Т.М. ёлгенинде (Сталинни джылларында ол заместитель министра мясомолочной промышленности СССР болуб ишлеб тургъан адам эди), къартлыгъы да келиб, джангыз болгъан заманында талай кере кеси конгурау къакъгъан эди да, барыб, талай джумушуна къараб кетген эдим. Артдан распределения бла  Калинин облатсгъа кетдим, артдан аскер къуллукъ, Кавказгъа джыйылыу. Ахыр кере къарнашым ауруб Москвагъа 1995-96 джыллада баргъан заманымда да къайтыб кетген эдим, эсенлигин соруб. Андан сора тюбемеген эдим.

Ёлген заманыны юсюнден Билалдан хапарлыма. Джашы Халит дыгалас этиб, Тебердиден да эгечинден туугъанла барыб, Тебердиге келтириб асрагъандыла. Хамит, мен ангылагъандан, политиканы къоюб, къуру илму бла кюрешиб турса, кесини артдасына алай иги эди. Аны джазгъан илму ишлери, къарачай фольклорну, Махмут бла бирге биринчи болуб,  чыгъаргъаны - бюгюнде да магъаналы илму джараджалыдыла. Махмут да аны ючюн эскерген болур аны «асыулу алим» деб.

Мени бек сеийрсиндирген затла да барелле Хамитни юсюнде: 1978 джыл Хамитни дачасына Валентиновкагъа кёб къарачайлы джюрюучен эди. Анга 70 джылдан ол заманда да кёб болур эди. Танышы-кючю да бар эди. Джай болса  дачада тура эди. Къарачайлыла балаларын институтлагъа салыргъа бир себеб деб бара эдиле. Хамит «бериу-алыу» дегенча затланы унамай эди. Къайтарыб айтама, мен анга шагъатма, талай адамгъа аны ючюн къыджырагъанын да  кёргенме. Джашагъаны да алай эди. Ол, оруслула айтханча, «таза коммунист» эди. Болушхан а – эте эди. Аны ючюн, миллетин  чыртда сюймей эди, деб, бир къауумла бусагъатда айтханча, алай айталлыкъ тюлме. Неге да ол къуб-къуру партияны кёзю бла къарай эди. Мен  сагъыш этгенден, 1982 джыл  «Не всегда  молчание -  золото» деген ол  статьяны Хамит джазмагъанды, аны аты бла чыкъгъаныны да  бир ангылатмасы барды: Хамитни аллай ортодокс коммунист болгъанын билиб, органла андан разылыкъ алыб, басмалагъанла аны. Ол алай болгъанына мени бир шагъатлыгъым барды ол замандан: 1982 джыл джайда Хамит Нарсанагъа «Кавказ» санаторийге келген эди. Мен аны вокзалда аллына къарагъан эдим, такси бла санаторийге элтген эдим. Алайгъа барыб, чемоданын палатасына джыйгъынчы, Ставрполдан В.С.Мураховский ийгенди дегенни айтыб, бир келечиле келиб, аны ары алыб кетген эдиле. Мен да ол заманда каникуллада юйде эдим. Хамит ызына Москвагъа джыйылгъан эди августну аягъында. Мен сентябргъа – окъуугъа. Ол заманда мында статьяны мен окъуб, миллетни анга чамланнганын да билиб эдим. Кесим да – алай ачыулу болуб тура эдим. Дачасына  да аны айтыр ючюн къайтхан эдим. Джаш эдим ол заманда. Къатыны Тамара Михайловна башлагъан эди статьяны юсюнден сёзню.

«Светлейший, как карачаевцы отреагировали на статью Хамита?» - деб, соргъан эди. Меннге  атым Нюр-Магомет болгъаны ючюн, чам этиб, алай айта эди. Мен да артха салмай, тюзюн айтхан эдим: «Народ расценил статью как предательство и очернение родного народа. Я лично считаю, что в КЧАО идет специальная кампания дискредитации карачаевцев. Хамит Оразович не должен был этого делать. Люди так и говорят, что по народу ударили руками карачаевца…». Хамит, меннге не джууаб берирге билмей, симсиреб къалгъан эди. Къатыны джангыдан Хамитге айланыб: «Хамит, тебе больше в Карачай нельзя ехать. Тебя там убьют, судя по тому, что говорит Светлейший», - деди. «Руки коротки, а ты,  молодой человек, оказывается точно из бандитских Лайпановых… Вы, молодежь, понимаете, куда вас глупый дух наживы и пережитков, которому способствуют ваши родители, ведет? Надо жить как все в стране! Другого – кроме коммунизма ничего хорошего нет и быть не может! Что вы понимате? Именно  из-за такой глупости и темноты поплатились высылкой…» Не айтды, не къойду андан сора да. Мен да тохтамадым: «Быть как все? Вы отдохнули в санатории в Кисловодске? А  много ли вы увидели карачаевцев – отдыхающих там? Карачаевцы, когда вся страна отдыхает и пьянствует, вместо отпуска едут на стрижку, женщины вяжут, все от мала до стариков косят сено, растят скот. Образованных стало много. Люди видят обман и ложь. Ну и что, что молодые люди совершили преступление? Что это доказывает? В Москве за одну ночь в одном квартале столько преступлений и насилия, что в Карачае за год не бывает! Что  же, население этого квартала не шельмуют, чтобы они повинились за преступников? А в моем родном селе летом этого года согнали всех стариков в клуб и заставляли выходить их на трибуну, чтобы они повинились за молодежь. Это позор Советской власти, и нарушение ленинской национальной политики, о которой вы твердите! Вы своей статьей выступили вместе с ненавидящими нас заодно – народ этого не забудет! Вам нужно думать о том, как вернуться на родину, с каким лицом! А не статьи против собственного народа писать!»- деб, ахырында да муну беклеб, кесим да туруб, дпломатымы да алыб чыгъыб тебреген эдим.  Ол да къатынына: « Ты посмотри, Тамара, кого страна учит на гуманитарном факультете, вот такие антисоветчики потом воспитывают детей, настраивая против нашей страны! … Убьют они меня, руки коротки!», - деб дагъыда, менге бир затла айтыргъа тебреб, тохтагъанлай, мен да: « Тамара Михайловна, до свидания, я поехал,» - дегенни айтыб, Хамитге да андан сора джукъ айтмай, чыгъыб кетген эдим… Айтханымча, талай заманны, кеси къонгурау къакъгъынчы, бармай да тургъан эдим…

Муну барын тизгеним, Хамитни юсюнден Махмут  сагъыннганы ючюндю. 2007 джыл, ёлюрюне бир-эки ай къалыб, Махмутну Первомайскийде джашагъан къызы Замира да сагъыннган эди Хамитни юсюнден: «КГБ мени бла кёб кюрешгенди ол джыллада. Хамит ректор болгъан заманда Къарачай шахарда, заочно студентка болуб окъугъан заманымда  ала мени бла кюрешиб тебреген эдиле. Чакъырыб, атанг «Свобода» радио бла нек сёлешеди, сеннге сагъыш этмеймиди, таша письмо-баш иймеймиди, сен аны сёлешгенине тынглаймыса, письмо джаз, сёлешме радио бла деб, биз анга аны табдырайыкъ… дегенлени  да айтыб. Хамит мени кесине чакъырыб, адамча сёлешиб, общежитие, ачха болушлукъ да этиб, бек джарагъан эди. Сау болсун! Кёремисе атамы меннге этгенин. Неге керек эди аны радиосу да, тыш къралы да? Миллетге? Миллет ол совет властны заманында сагъынса уа атамы?! Не мени?!  Мен аны къызыма дерге, миллетден къоркъуб, алай ёсгенме. Анамы анасы болмаса, анам да ёлюб, атылыб къалгъан эдим. Сау болсун, Хамит иги адам эди. Мени аланы къолларындан (КГБ) ол алгъан эди – ансы къоймай эиле!..» - деб, болгъан тарыгъыуларын айтхан эди меннге.

Артда, мени бек сейирсиндирген, «Джамагъатны» заманында Къарачай шахарда – ол мен аны дачасында кёргенле – чыгъыб трибунадан сёге эдиле Хамитни. Андан болушлукъ табханла да. Мени сартын, талай заман кетгенден сора Хамитни юсюнден, юйдегисинден, тарих, джазыучу ишлеринден, илмугъа келишген объектив  иш джазылыргъа керекди.  Хамитча, бюгюн хыртха урулгъанланы, бырыны юсюнден да. Игилерин, аманларын да ачыкълаб. Заман кеси миллетни джаулагъан-къатышдыргъан да этгенди. Алай а, ала бары да бизни миллет тарихибизге киргенле, тарих а – ётюрюкден артылыргъа керекди, Махмут айтгъанлай. Аны ючюндю  Х.О.Лайпан улуну юсюнден билгеними ангылатханым да.