Filologiya ilmulanı doktoru, cazuvçu Kagıylanı Nazifa 1957 cıldan beri, Karaçay 14 cıllık sürgünden Kavkaz curtuna kayıthandan beri, halkıbıznı burundan kelgen tin baylıgın izleb, tabıb, tintib, saklab, caklab küreşedi. Bu zatda anı kıyını alay ulludu, aña tıyınşlı baga berirge da koldan kelmezçadı. Caş tölünü kölün Nazifaça költürgen bolmagandı. Sovet kommunist rejim bizni dinibizni da, tilibizni da, curtubuznu da, tarihibizni da bizden sıyırıb küreşe edi.

Halknı Nazifaça adamları bolmasa, biz mankurt bolub boşar edik… Krallık cürüte kelgen eski oñlu halk bolganıbızga bizni tüşündürgen cazıvçu, ol Kagıylanı Nazifadı. Anı «Kürenli Cazuvla» kitabı bizni buruññu cazuvçularbız bla tanışdıradı. Kimlelle ala? Mikail Baştu – 835-900-çü cıllada caşagan Kara Bulgar ata-baba cırçıbız. Tram Han - 10-12-çi ömürlede caşagan kral başçıbız, şayırıbız. Zurum Biyçe – 1396-çı cıl Ashak Temir bla kazavatda ölgendi. Akbilek Biyçe – 1396-çı cıl Ashak Temir bla uruş ete ölgendi. Goşayah Biyçe – 16-17-çi ömürlede caşagandı.

Kagıylanı Nazifa, añña deriçi tintivlege, cazılganlaga da karab, barın da teñleşdirib, 50 cılnı içinde kacıkmay küreşib, burunñu tarihibizden, kulturabızdan, adabiyatıbızdan köb zat cıygandı. Ol ullu kıyınnı bir kesegi bla – Goşayah Biyçe bla – tanışdırırga izleybiz okuvçunu. Nazifanı Goşayah biyçeni üsünden tintivü em artda aytılgan, em kerti söz bolganına işek cokdu.

Goşayah Biyçe [16-17 ömürle], aytılgan sıylı kızlarıbıznı içinde bizge em belgili, tarih-kultura canı bla kesine belgi-eskertme  koygan Karaçay-Malkar halknı sıylı kızı, aytılgan cırçısı Goşayah Biyçedi. Goşayah Biyçeni cazıvu, caşavu, çıgarmaçılık hurmeti terendi, tahsalıdı. Goşayah Biyçeni haparın tüzetib aytıv, anı caşavun, çıgarmaların tintiv, açıklav kuru bir tölünü cumuşu bolub kalmaz: har tölü anı üsünden kesini ençi sözün aytır deb turabız. Hatersiz, ayavsuz zaman da Goşayah biyçeni sıylı sıfatın halknı esinden cok etelmegendile. Alay a, köb zatı alkın taşadadı. Ala barı halknı koluna tüşerge, esin uyatırga, añısın tazalarga tıyınşlı zatladıla. Ol sebebden, bizni oyumubuz bla, halkıbıznı sütün içib, gırcının aşab ösgen har biribizni borçu - bıllay işlege halal açık cürek bla, kolundan kelgenni ayamay küreşirgedi. Öñelegenle da tüberle, halknı haznasın halkga kızganıb, zarlık eterge izlegenle da çıgarla. Aymısına. Bara-barsala, sokuranırga da bolurla, kim biledi. Kayaga öşünün urgan, kayanı çaçdı deb eşitmegenbiz. Tüzelirge izlegenñe – Allah boluşsun. Biz da bılayda sıylı kızıbıznı üsünden halk esinde  tügenmey turgan zatlanı üsünden aytırga küreşeyik...

*   *   *

Goşayah Biyçe Karaçay-Malkar halknı ülgülü kızı, aytılgan cırçısıdı deybiz bügün. Bu oyum Karaçayda, Malkarda Goşayah Biyçe Kanşavbiyni üy biyçesi bolganlay oguna algan edi kesini tıyınşlı ornun halknı arasında. Andan beri bu zatha işekli bolgan, ne tarihibizden haparsız bolub, ne da kimge bolsa da betsinib aytadı. Bılay aytırga çurum bolganmıdı? Bolgandı. Kallay? Goşayah Biyçe bütev Şimal Kavkazda aytılıb turgan üydegini - Kırımşavhallanı Bekmırzanı  kelini bolgandı. Bekmırza Karçanı kızından tuvgandı. Goşayah Biyçeni carsıvlu cazıvu anı Bekmırzanı üç ulanına üy biyçe etdirgendi: Kamgut biyge, Kanşavbiyge, Elbuzdukga. Kamgutbiy birinçi nekahlı keçesinde [braçnaya noç] karaçeçekden öledi. Kamgutbiyni keşenesi Goşayah biyçeni kalasını tüz tuvrasında Bashan suvnu oñ carasında bügün da turadı [başı içine bolub, içi ozgan ömürde oguna tonalıb]. Kamgutbiy halkı süygen, ötgür, ariuv sıfatlı, ulan bolgandı. Halk anı duniyadan ketgenine kıynala, anı acalsız eterge izley, bıllay aytuv casagandı: «Halkga cav çaba tebrese, Kamgutbiy keşenesinden çıgıb, kümüşça cıltıragan karatoru acirine minib, cavnu ızına ıhtırıb, cumuşun tındırsa, kaytıb keşenesine kirib turgandı». Ayhay da, bu aytıv bla halk kesini kölün bashandan özge cuk etalgan bolmaz, tölülerine va sıylı ulanın bagalathanın bildirgendi. Belgilisiça, Kamgutbiy Hurzukda Biybertleden bir üyürde emçekde bolgandı. Goşayah biyçe da Biybertlanı Tohtar biyni üydegisinde tuvgandı. Bu zatnı Goşayah biyçe kesini küvünde da sagınadı:

Han Kanşavnu katınıma, carlıma,
Biybertlede tuvub, ösüb bolmagan,
Biy  Kırımşavhallada canım oñmagan.
Ana karnaşım Botaş uludu:
Bu Elcoruk - cırnı taza kuludu.
Küvlerimi bir taraltıb cırlaydı,
Eki  közü bla teñ da cılaydı,
On barmagın kobuzunda oynata,
Tañların da alay bla atdıra...

Bu eki-üç tizginde Goşayah Biyçe kesini carsıvlu cazıvun açıklaydı: Han Kanşavnu üy biyçesi bolganın, Biybertlede tuvganın. Belgilisiça, Goşayah biyçeni ceti cılında Kamgutbiy urlab ketedi. Kamgutbiy Hurzukda Biybertlede emçekde bolgandı. Goşayah Biyçeni alıb barıb, kesini emçek anasına – Biybertlege – amanat etib koyadı: «Cer üyde tut, kişige körgüzme. Meni üretgen zatlarıña üret, meni asıragança asıra» deb tileydi emçek anasından. Kamgutbiyni emçek anası obur katın bolgandı. Kızçıknı ol köb zatha üretib, ariuv karab ösdürgendi. Ol tal çıbıkça, nazik, kün tayakça nürlü bolub ösedi. Künleni bir kününde, obur katın zamnı cetgenin sezib, caşnı çakıradı. Caş bla kız bir-birin caratıb, ışaradıla…

Kamgutbiy kıznı ata arbazına – Bashanda kalalarına alıb baradı. Alayda alaga nekah etedile. Alay a dertli cazuv Kamgutbiyni nasıbın ol keçe oguna çaçadı. Otovuna kirir-kirmez, karaçeçek tiyib oñsuz bolub turgan Kamgutbiy, kızlay tul kala başlagan Goşayah biyçeni kolunda can beredi… Goşayah biyçeni kalasını tuvrasında Kamgutbiyni keşenesini üsünde – terezesini eki canında – Goşayah biyçeni eki kol ızı. Aşhı umutları bla birge ol eki kol ızdan özge Goşayah biyçeden Kamgutbiyge cuk buyurulgan bolmaz edi…

Halkda cürügen aytıvga köre, Karaçayda, Malkarda sabiy tuvsa, köget terek ornatıb turgandıla. Sabiy, terek ornalmaz zamnada tuvsa va, anı bla baylamlı bir kuvançnı terek ornathan zamanda etgendile. Söz üçün, caşçık atnı kesi cerleb, sekirib üsüne minse, kara tanısa, kız kobuz sogarga, oka tigerge ürense degença. Ol kün terek da ornathandıla, tuvgan künlerinde ornatırga madar bolmagan tereklerin da.

Kanşavbiyge, aytuvga köre, tuvganında terek ornatılmay kalgandı. Ceti cılında ol cılkıdan atnı saylab tutub, kesi cerleb, kesi sekirib at beline minñendi. Bu adet ulan tuvganña teñ kuvançha sanalgandı. Bekmırzanı arbazında Kanşavbiyni atha minñen kuvançı bara turganlay, Karaçaydan, Biybertleden «süyümçü!» deb ak atlı kalanı arbazına kirgendi. Alayda konakda Biybert ulu Tohtarbiy da bolgandı. Ak atlı aña kelgendi. Biybert uluga kız tuvgandı! Krımşavhalları süyümçü beredile. Biybert ulu, kelgen atlı bla ızına kayıtıb ketmey, bir-eki künden Hurzukga kayıtadı, adebni buzub, ayıb almay. Eki biy sabiylerine alayda söz tavusadıla. Kanşavbiy bla Goşayah Biyçege. Başında bildirgenibizge köre va, cazıv ol «söz tavusulganña» alay ceñil amin demegendi. Kanşavbiyge Goşayah biyçe, Kamgutbiy ölüb, ortadan tıyınşlı zaman ötgenden sora baradı…

*   *   *

Kanşavbiy tavruhlada aytılgança, taza cürekli, teren akıllı, duv cana turgan tış karamı bolgan ulan, kimni da közün karatmay koymagandı. Kanşavbiy, Yusuf faygambarga uşaydı sıfatı, cazıvu bla da. Yusuf faygambarga zaranı cetgen – özürnü üy biyçesi, Yusufnu analıgı. Kanşavbiyge zaranı cetgen – süt karnaşını katını, Kabartı biyçe. Uşamagan cerleri – Yusuf, talay carsıvdan ötüb, Misirge patçah bolub, altın tohanaga olturadı. Kanşavbiy – osal katınnı amanlıgı bla coyula ketib, kazavatda öledi. Añña cılay, süygen üy biyçesi – Goşayah Biyçe – tarıgıvların cer cüzüne sıyındıralmay, bütev Kavkazga belgili şayır boladı…

Orus alim Tulçinskiy 1903 cıl basmalagan işinde Kanşavbiyni bılay körgüzedi: «Tabigat Kanşavbiyge miyik boy, keñ cavorunla, iñiçge bel, kemsiz erkişi arivluk bergendi… Ayhay da, allay cigit bla Atajukin biyni katını tosluk cürütürge izleydi. Alay a Kanşavbiy, adamlıgı bolgan namıslı kişi, aña ayıb etib, eriñe tüz tur deydi.».

«Kuturgan» Kabartı biyçe Kanşavbiyge dert cetdirirge izleydi: «Kanşavbiy süt karnaşlıgın, bütev üydegibizni aña süymekligin unutub, betsizlik iş eterge izleydi.  Meni kesine tos eterge izleydi betsiz» deb, erine aldavuklanı aytıb, anı Kanşavbiyge üsdürürge küreşedi. Atacuk ulu Girkok biy Kanşavbiyni asıl, taza adam bolganın bile, katınını sandıraklarına es burmaydı. Ol zamanda, cüregi carılgan Kabartı biyçe, Kanşavbiyge ot içirib, öltürür akıl aladı.

Hadagujuklanı kelinlerini kılıgından haparlı Goşayah biyçe erinden tileydi: «Barma alaga. Ol assı katınña ışanma. Ol bir zatdan artha turluk tüldü». Alay a, Kanşavbiy süt karnaşını üyüne barganın koyalmaydı. Ahırı anı aman bla boşaladı: Kabartı biyçe ot içirib, Kanşavbiyden boşaydı – anı sakalı-mıyıgı tüşüb, sanları çirib tebreydi.

Başına madar izley, Kanşavbiy Persiyaga, Şemahaga ketedi – anda bir bagıvçu bardı deb, eşitib. Anda bir kartkurtha erşi katın Kanşavbiyge «meni kesiñe üy biyçe ete eseñ, avruvuñu sav eteyim» deb tohtaydı. Amalsızdan Kanşavbiy razı boladı. Birazdan Kanşavbiyni curtuna barıb kelirine da ogay demeydi, alay a üç cıl bolcal beredi. Üç cıl ötse, bu darmannı iç, ansı cañıdan avrub kallıksa deb, obur katın bir darman da beredi. Kanşavbiy anı içgenley, biyagı halga tüşüb, ızına kayıtırça hıylalık etedi. Obur katın aythança bolub, Kanşavbiy ızına kayıtırga kerek boladı, bu col Goşayahdan ömürlükge ayırıladı. Şemahada Kanşav ullu kızın – Kantinni – hanña beredi, gitçe kızın da – Kumuklulanı baş biylerine. Tulçinskiyni cazganı da alaydı.

Bir-bir aytuvlada, Kanşavbiy ol Kabartı biyçe içirgen uv avruvdan kıyınlaşa ölüb ketedi. Bir-bir aytıvlada va «gavurla Erivannı salgan zamanda tob urub öledi».

Goşayah biyçe Karaçay-Malkar halknı tin haznasını em sıylı, em asıl, em bagalı nakut-nalmaz taşıdı. Goşayah biyçeni  çıgarmaçılık haznası seyirdi. Anı Kara Taşı – buşuv bla tözümnü belgisidi, otda küygen süymeklik bla ömürlük cılıvnu uyasıdı. Ol Goşayah biyçeni acalsız etgen ömürlük poeziya eskertmedi. Karaçaç bla Kara Taş anı poeziyasını eki kanatıdıla. Karaçaç bla Kara Taş bolmasala, ol – nasıbı küygen otda küyüb, uçhun bolur edi. Karaçaç – tayançagı, Kara Taş – acalsız umutu, küç bergen kadamasıdı ullu şayırnı.

*   *   *

Endi bir kavum tuthuçsuz davga da bir es böleyik.

Goşayah biyçeni küvleri, cırları caratılgan zamanda, Kırımşavhalları Bashanda El-Curt degen elde caşagandıla, Bashan suvnu sol cagasında. Alayda, kayala tübünde, bügün da Botaşnı kalası, Karçanı kalası, Goşayah biyçeni kalası [oyulub] turadıla. Suvnu oñ cagasında, Goşayah biyçeni kalasını tuvrasında va – Kamgut biyni keşenesi. Keşeneni terezelerini eki canında Goşayah biyçeni kol ızları…

Tulçinskiy da bılay cazadı: «Tavlula kesleri aytıb da, esgertmelege köre da, ajımsız zat: Bashan avuzda – Gijgit elden Bashan suvnu başlanñan cerine deri – Karaçaylıla caşagandıla. «Kanşavbiy» poema kuralgan zamanda Kırımşamhalları El-Curtda caşagandıla…»

Goşayah biyçeni sabiy zamanında Kamgutbiy urlab ketib, emçek anasına berib asıratadı. Ol zamannı adetine köre, Kamgutbiy Biybertlede [Hurzukda] emçekde bolgandı. Ata üyü va – aythanıbızça – Bashanda.

Halkda cürügenñe köre, Kanşavbiyge atnı cılkıdan kesi tututub, cerleb, üsüne minñen kün – tuvgan kününde etillik terek ornatıv kuvançın – ete turganlay, süyümçülükge Ak atlı, kolunda da ak çille cavlugu bla El-Curtha, Kırımşavhallaga keledi, Bekmırza, adetdeça, süyümçüge kelgen caşnı nohta bavun beredi. Ak çille cavluk belgige kaladı. Biybertlanı Tohtarbiyni cañı tuvgan kızçıgı bla Kanşavbiyge söz tavusub koyadıla alayda. Zamanları cetse üylendirirbiz deb. Alay a Kırımşavhal ulu Bekmırza bla Biybert ulu Tohtarbiyni balalarına Teyri başha türlü onov buyuradı.

Biybertleni tukumdan da talay söz aytayık. Biybertleri [Biy berdi] eki Karaçay sözden kuralgan, burundan kelgen belgili Karaçay biy tukum.  Bügün bu tukum – Karaçay tamırlı – Adıglada, Abazalada da Biberd deb cürütülünedi. Akbaş, Tram, Tambiy, Hubiy, Özden, Canıbek, Aci, dagıda başha tukumlaça. Bu zat Goşayah biyçeni üsünden bir talay Kabartı, Abaza comaknı caraşdırırga sebeb bolgandı. Ayhay da, anı çurumu Adıglanı, Abazalanı arasında caraşıb, alaga siñib kalgan bir bölek Biybert tukumlu üydegide tüldü. Ogay. Goşayah biyçeni bütev Şimal Kavkazga belgili sırı-fahmusudu, anı kişige uşamagan seyir buşuvlu cazıvudu, anı zamanında Kavkazda andan baş tişirıv bolmaganıdı. Bizni ceribizge, tarihibizge da iye bolurga küreşgenle, oñlu adamlarıbıznı da keslerine tartarga küreşedile. Alay bolsa da, Kabartılıla keslerini prezidentleri Kokovnu avuzu bla – Goşayah biyçe bizniki tüldü, Abazalanıkıdı degendile. Abaza alimle da Abaza tukum Biberd - Biybertleri degen Karaçay tukumdan bolganın esgertgendile. Goşayah biyçe va – Biybertleni Tohtarbiyni kızıdı, Hurzukdan.

Goşayah biyçe ösüb, altı-ceti cıl bolgan kızçık, üylerinde oka tigerge, kara tanırga, tepserge, kesin tıyınşlı dljürütürge ürenedi. Bıllay zatlaga karıvları bolgan üydegile ullu es bölgendile. Biyni kız sabiyine – artıksız da.

Bu kuvançlanı biri Biybertlanı arbazda da boladı. Goşayah biyçeni toyga koşarga hazırlaydıla. Ol ullu kuvançda – bir türlü bir seremoniyada – Biybertleni bir üyürlerini emçek ulanları Kırımşavhal ulu Kamgutbiy da boladı. Allay seremoniyalanı köre kelgen cañı cete başlagan Kamgutbiy, eşta, sabiy Goşayahnı kuvançına koşulgan bolmaz edi, ol akırtın bargan kız oyun, kanı kaynay başlagan ulannı esin bölgen bolmaz edi…

Alay a, toydan kutulub, sabiy oyunña siñib, çabıb aylanñan Goşayah, teñ kızçıkları bla birge, arbazlarından uzak barmay, kökenle tübünde kesi caravuna çögedi. Alaytın, cuk da bilmey, ötüb bargan Kamgutbiy anı körgenin esleb kızçık, başında oka börkçügün alıb, çökgen cerçigin cabıb, uyalıb, simsireydi. Sabiyni bu asıllıgı ulannı cüregin kozgaydı. Ol anı katına cuvuk barıb, at allısına alıb, camçı tübüne bugundurub, alıb ketedi. Eltib emçek anasına bergenin algarak aythanbız, emçek anası Biybertleden bolganın da çertgenbiz.

Bılayda dagıda bir esgertillik zat bardı: Kırımşavhallanı birgelerine tuvgan kününde söz tavusulgan kızçıknı toyga koşulgan kününde ol üydegiden [Kırımşavhallanı Bekmırzanı üydegisinden] biri ençilegeni, eşta, Biybertlege köb zamannı tahsa bolub turgan bolmaz edi. Alay bla altı-ceti cıldan Kamgutbiy Goşayahnı El-Curtha alıb baradı. Ay medet, alaga, bir üy bolub caşarga buyurulmaydı – Goşayah biyçe Kamgutbiyden kızlay, tul kaladı… Goşayah biyçe artda Kanşavbiyge barganın, alanı nasıbları uzak barmaganın, anı çurumun da aythanbız.

*   *   *

Goşayah biyçeni üsünden haparlanı 19-çu ömürnü ayagında çıgarıb başlagandıla. Ol zamanda anı atı, Kanşavbiyge süymeklik epopeyası bütev Şimal Kavkazda belgili bolgandı. Allay kızı, allay cırçısı bolurun kaysı millet süymez?

Goşayah biyçeni üsünden cazganla barısı da tışından kelgen adamla bolgandıla. Alaga hapar aythanla va – kavkazda honşu caşagan, bir-birine katışa, teñlik-cuvkluk cürüte turgan halkladan bolgandıla. Şimal Kavkazda halkla arası til – Türk til [Karaçay-Kumuk variantı] – 20 ömürnü al süremine deri sıylı kullugun etgendi. Anı sebebli, Karaçay-Malkar tilde aytılgan söz bütev honşulaga cayılıb turgandı. Goşayah biyçeni kesi, cırı da belgili bolganını da bir çurumu oldu.

Goşayah biyçeni cazıvun alimle, institutla tinterge tıyınşlıdı. Ol – adam ulu cer cüzünde bolub, tügenir zat tüldü. Ömürlükdü. Acalsızdı. Köb problemalıdı. Anı üçün biz bılayda Goşayah biyçe Karaçay-Malkar halknı kızıdı degen oyumubuznu caklay, halkıbızda aña şagatlık etgen talay zatnı esge salırga izleybiz.

Birinçisi – Goşayah biyçe Biybertlanı Tohtarbiyni kızıdı. Anı üsünden ne aytırga bollukdu? Biybertları Karaçaylıladıla. Añña dav izlegenle bardıla: Kabartı, Abaza Biberdovları. Bu ne Adıg, ne Abaza-Abhaz tukum bolmaganın söz kesi aytıb turadı - «biy - berdi». Goşayah biyçe cırında kesi da bılay aytadı:

Kanşavumu gence tayı kişnered
Atam Tohtar caññı kala işlered...

Belgilisiça “Tohtar” degen adam at burundan - magiya ışandan kelgen - «Ölmez», «Caşar» zat degen atlanı biridi, Karaçaylı Biybert ulu Tohtar biy – Goşayah biyçeni tuvgan atasıdı.
Endi Goşayah biyçeni avuzundan çıkgan sözleni keltireyik:

Han Kanşavnu katınıma, carlıma,
Biybertlede tuvub, ösüb bolmagan,
Biy Kırımşavhallada canım oñmagan.
Ana karnaşım Botaş uludu:
Bu Elcoruk - cırnı taza kuludu.
Küvlerimi bir taraltıb cırlaydı,
Eki  közü bla teñ da cılaydı,
On barmagın kobuzunda oynata,
Tañların da alay bla atdıra...

Bılayda da biyagı traditsion Karaçay-Malkar atla. Atasını atını üsüden aytdık. Ana karnaşı Botaş ulunu atı Elcoruk - El-kral, coruk, adet degen maganada. Ana karnaşı Botaş ulu Elcoruk, Biyçeni cırların, ayhay da, ana tilinde - Karaçay tilde cırlaydı.

Bu zatladan özge şagatıbız bolmay kalsa da, Goşayah biyçe halkıbıznı tuvgan kızı bolganına bir kişini da davu bolluk bolmaz edi. Alay a, biyçebizni cazıvu bla baylamlı zatıbız köbdü. Aladan biri da anı ençilerge izlegenlede cokdu. Alaga karayık.

Hurzukda, tuvgan elinde, kalasından başlayık. Aña Mamiya kala [Mamu uya] deydile. Kartla va - Goşayah kala. Aliy ulu Umar «Karaçay» degen kitabında da Goşayah kala deb cazadı kalanı suratını tübünde.

“Koş ayak” degen atı ullu biyçe, ullu biyli, onovlu tamada biyni üy biyçesi, onovga koşulurga erkinligi bolgan biyçe degen titivl at bolur deb, keledi kölübüzge.

Miñi tavnu tübünde Karaçaynı eski ellerinden Kobannı eñişge aylanıb, suvnu sol cagasında «Karaçaynı Kadav Taşına» cetib tohtaybız. Aña sırtıbıznı burub, suvnu sol carasından örge çıksak - «Kara Taş». Bu taş Goşayah biyçeni küvlerini şagatıdı. Küvle Karaçayda etilgenlerin, Kanşavbiyge ol tuvgan cerinde taralganın körgüzedi. Söz üçün, nazmuları Eltarkaçda da etilgendile. «Kara taşdan» ozub - Cögeteyde - «Kızıl kalası». Anda - «Goşayah sırtı». «Biyçe sın» - kölü kanmagan süymekligini belgisi... Kanşavbiyine salgan sını - «Biyçe sın». Hurzukdan arı avub, Bashanña enebiz - El Curtda Goşayah kalası, Bashan suvnu sol cagasında - Botaş kala, Karça kala, Goşayah kala... Karçaga, Botaşha teñlik etgen adam bolmasa, alanı katlarında aña kala işlenirmi edi?.. Bashan suvnu oñ cagasında, Goşayah kalanı tuvrasında – «Kamgut keşene». Goşayah biyçeni birinçi erini keşenesi. Keşeneni terezesini eki canında - Goşayah biyçeni eki kolunu suratı, keşeneni sürtgen zamanda biyçe eki kolun topurakga [tıldanña] basıb, ızın koygandı.

Entda Karaçayga kaytayık. Kart Curtda Camagat kabırlada Goşayah biyçeni keşenesi bügün da turadı. Anı üsünden G.S.Petrovnu 19-çu ömürnü ayak süreminde cazganlarına karayık. Alanı professor Şaman ulu İbragim kommentariyala bla köçürüb, kesini kitabında beredi. 1879 cıl G.S.Petrov «Kubanskiye oblastnıye vedomosti» degen gazetde «Karaçaynı aytıvları [legendı] bla esrertmeleri» degen işin basmalaydı. Başında aythanıbızça, Şaman ulu anı köçürüb, tintib beredi. Biz Şaman ulunu basmalaganı bla hayırlanabız.

Cüyüshan Petrov, patçah çinovnik, ayhayda, Karaçaynı bay, burundan kelgen tarihinden bek haparsızdı, alay a, antı bolgan adam, başha, endige deri anra belgili bolmagan halknı bay, köb türlü tin haznası bolganın sezib, anı aytıvlarını, esgertmelerini maganalıklarına teriledi.

Bu statyada bizni esibizni bölgen - Goşayah biyçeni üsünden aytılgan zatladıla. Kertidi, ol aña deri aytılganlanı da hayırlandıradı, bir-birde va alanı oyumlarına tolusu bla cesirlenib da kaladı. «Karaçaylıla köb zamannı Kavkaz tavlada, Ullu İncik bla Bashannı ortasında cer almaşdıra, Koban özenni başında üç ullu elde: Kartcurtda, Uçkulanda, Hurzukda - ornalgandıla. Kazavatha uçunñan honşula bla küreşde köb kıyınlık çegib kelgendile…»

Bılaylada bizni esibizni bölgen Kamgutbiy Goşayah biyçeni İncikde bir Abaza elden urlab ketgendi degenidi: «Kamgut bir colda Zelençukde [İncikde] bolganı bla Abaza elleni birinde sabiyle bla oynay turgan bir gitçe kızçıknı seyirlik arivlugun körüb, tamaşa bolgandı, anı süyüb, bu ariv insanña iye bolayım deb talpıgandı...» Bu barısı tavruhdu. Atlı bolub aylanñan cigit tavlu ulan, aytılgan tukumdan çıkgan, kızçıknı atasından coruk bla tileb alırga bazmaydı. Atasına «calçı» bolub, tab tüşgeni bla, urlab ketedi. Tuthuçsuz comaklanı biri.

Keligiz, başha adamga Kabartılı informatornu aythanına da bir karayık. «Caşlıgında, ol zamannı adetine köre, Bekmurzanı ekinçi ulanı Kamgut, Kabartıda Bibertleni biylede ösgendi. Ol üyürnü sabiy kızçıgını ariuvluguna erib, anı urlar akıl algandı…» Kamgut Goşayahnı urlaydı. Cer üy etib, anda bir kart katınnı koluna berib karatadı.

Abaza bla Kabartı haparlanı birçalıkları - Kamrut Goşayahnı sabiyley urlab ketedi. Başhalıkları – Abaza aytuvda bir elde aylana barıb, ariuv sabiy kızçıknı körüb, anı urlar üçün calga kirib, artda urlab ketedi. Kabartı aytuvda - emçek egeçin Goşayahnı - emçek anasını üyünden alıb ketedi.

Belgilisiça, Kamgut Biybertlede, emçekde bolgandı. Tohtarbiyni [Goşayahnı atasında tül], tukumunda. Emçek egeçin alıb kaçmazı va hakdı. Karaçayda, Malkarda süt kandan ulludu. Bizni halknı aytuvlarına köre, Karaçay haparlanı Kabartıla, Abazaladan ese igi bilgendile. Karaçaylıla – [Kırımşavhalları] Bashanda tuvganları, turganları sebebli. Bügün Kabartıla keslerini prezidentlerini avuzu bla cüyüshan Valeriy Kokovnu - Goşayah biyçe Kabartı kız tüldü deb begitgendile. Abaza aytıv a - suv üsünde kömükleydi.

Ne avtor [Petrov], ne anı Abaza informatorları bir zatnı esgermegendile. Kızçık alkınçı ginci oynay aylanñan sabiydi. Ekinçisi, Biberdovla [Abaza bolgan Karaçaylıla] Kırımşavhalladan ne canı bla da çirkerik tül edile. Kırımşavhallaga emçek atalık ete aylanñan Biybertleri kızların alaga bergenni sıyga sanarık bolur edile.

Bılayda bir aytırıbız. Abaza bolgan [assimilyatsiyaga tüşgen] Biberdovlada Goşagah deb comakçı [skazitel] kız bolgandı. Ol Nogay caşha bargandı, 18 ömürde caşagandı deb aytıv bardı. Biybertleni Tohtarbiyni kızı Goşayah biyçe 16-17 ömürde caşagandı. Ayhay da, öçeşmeybiz, Abazalanñan Biberdovla Karaçay tamırların unutub boşagan bolmaz edile [bügün da esgeredile], kızparına Goşayah atagan bolur edile. Artda Abaza tilni corugunda Goşayah [Koşayak] - Goşagah boladı.

Endi bir zatha es böleyik. Petrov kesi bılay çertedi: «Goşayah ölgenli, anı keşenesi işlenñenli 250 cıl boladı,- deydile». Petrov statyasın 1879 cılda basmalaydı. Bu cılladan [1879 c.] 250 cılnı alsak, Goşayah biyçeni avuşhan cılı çıgarga kerekdi. 1879 - 250 = 1629. Alay ese, Goşayah biyçe, 1629 cıl avuşadı. Halkda aytıvga köre, Goşayah biyçe cüz cıl caşagandı, Ereseyni bir patçahı bla bir cıl tuvgandı. Alay ese, 1629 cıldan cüznü alabız. 1629 - 100 = 1529 cıl. Belgilisiça, İvan Groznıy 1530 cıl tuvrandı. Alay bla, Karaçay-Malkar halknı aytılgan kızı, ullu cırçısı Biybertlanı Tohtar biyni kızı, Kırımşavhallanı kelinleri onaltınçı ömürnü al süreminde [1529] tuvadı, oncetinçi ömürnü al süreminde [1629] avuşadı. Abaza Goşagah  - ol 18 ömürnü adamı, Nogay caşha bargan bargan Abaza tavruhçu, Karaçay-Malkar Goşayah biyçe bla tübeşgen da etmegendi.

Belgilisiça, 1636 cıl Kırımşavhallaga Bashanña Orus patçahnı keleçileri kelgen zamanda da - Fedot Yelçin bla Pavel Zaharev - ne Kamgutnu, ne Kanşavnu, ne Goşayah biyçeni atı aytılmaydı. Bılayda bir zatha es böleyik. Petrov Kanşavbiyni namıssız adam etib körgüzedi. Ol kesini süt karnaşını - Kabartı biyni Hadagjuk ulu Gürkokanı katını bla aylanadı deb. Kanşavbiyni üsünden ne halkda, ne Goşayahnı cırlarında biz allay zatha colukmaganbız. Bu da Abaza informatornu tavruhlarındandı.

Endi Goşayah biyçeni em maganalı esgertmesine – keşenesine - karayık. Anı üsünden Petrov bek demeñili cazadı. Başında aythanıbızça, Goşayah biyçeni esgertmesine, ölgenine 1879 cıl 250 cıl bolgandı, deydi. Keşenesi bügün da turadı, Kartcurtda. Anda Petrovnu oçerkine köre, sıylı kızıbız 1629 cıl asıralgandı. Goşayahnı akılı, sıfatı-çırayı Şimal Kavkazda ülgüge aytılıb turgandı. Uzun, subay, çımmak ak betli, tabanların cabhan kara kutas çaçı, kerme kaşları, karagannı kesine ileşdirgen közleri, kimge da kaygıra, carsıy bilgen halal cüregi bolgan biyçe ömürleni içinde ülgüley, kanatlılay kalgan süymekligin  tav curtuna esgertme etib, seyir sıfatın keşenege tecegendi. «Goşayahnı keşenesi kerkilmegen hırşı taşladan tıtır bla törtgül salınñandı. Başı taşdan uzununa togay cabılıbdı, uzunlugu  7,75 arşındı, keñligi 5 arşın, miyikligi 8 arşın bardı. Kıblaga aylanñan uzun kabırgasında 1,25 arşın miyikligi, 0,75 arşın keñliri bolran, tereze ayırılıbdı... 1896 cıl bılayda birinçi arheologiya işleni Koban oblastda ustaz bolub işlegen V.M. Sısoyev bardırgandı. 1910 cıl Toklanı Nanı - Koban oblastnı muzeyini Karaçaydan tıyınşlı kullukçusu - Goşayah biyçeni keşenesinden talay zatnı muzeyge, savgaga cibergendi».

1958 cıl, Abay ulu Misostnu kızı Fatima, Kırımşavhallanı tıyınşlı kelinlerini biri, aytılgan Karaçay skulptor Kırımşavhal ulu Hamzatnı anası, okuvu-bilimi bolgan, 1917 cılgı bolşevik revolütsiyara deri cazganların basmalab turgan ustaz tişirıv bizge bıllay hapar aythan edi Nalçikde: “Goşayah biyçeni kiyimlerinden curunla, anı kolu tiygen, ol tuthan zatla Kırımşavhallada sıylı zatlaga sanala edile. Aladan alay köb adam ülüşlü bolmay edi. Üyürnü onovu bla, alanı kuru kelinlerine bere edile Kırımşavhalları. Nasıbıma, menñe da cetgen edi anı hurmetinden ülüş. Goşayah biyçeni sıylı taşçıkla bla casalgan oka kınçıgı bla altın kalamın menñe bergen edile... Anı bla men kaçhınçı cıllarıbızda [otuzunçu cılla da - avtor] Hamzatnı canın kaldırgan edim...»

Endi Goşayah biyçeni süymekligini, bizge koygan tin küçünü, anı miyik, asıl incivlerini üsünden bir-eki söz aytırga küreşeyik. Duniya zavukga-nasıbha, baylıkga adam ürene bolur. Ullu carsıvga va - tözerge kerekdi. Ol küç a ullu, miyik insanlada bola bolur. Goşayahnı cazıvu allından başlab ayagına deri bu ullu tözümge kadama col işleydi.

Seyirdi adam degen: taş carılır, cer cılar carsuvra töze biledi. Amalsız-madarsız bolubmu? Tüşünübmü? Ogese bir tukum bir küç tabıbmı? Nedi anı atı? Kaydan tabıladı ol adamga?.. Alkınçı ilmuga boysunmagan fenomen bolurmu bu küç? Sıylı, Asıl sezim.

Goşayah biyçeni cazıvu allından ayagına deri ol ülgü bla baradı. Bir belgili üydegide «Algışlada aytılgança, tuvub, tuvganlay nekyah etilgen, üyü-üydegisi da anı nasıbına aşıgıb turganlay, sabiyliginde oguna «abınadı». Kanşavbiyni ornuna Kamgutbiyge «cetedi». Ayhay, «Teyri eşigi» açılmaydı. Düldür ulan nekah keçesinde kara çeçekden öledi. Goşayahnı duv cana turgan, Kamgutha cüreri ileşgen kölü mugur boladı. Mugurlugunu belgisi - kalasını tuvrasında Kamgutnu keşenesi, anı üsünde - amalsız cerni tırnagança - eki kolunu ızı. Alay demeklik - Kamrut bla birge anı da bir tılpıvu, bir ökünñeni körge kirgendi. Aña - cüregi sınñan dey bolurla...

Sınñan gırcın cabışmaydı, ezilgen cürek ömürlükge tirilib ketele bolmaz. Kim biledi? Kanşavbiy bla, köznü cumub açhınçı, nasıblı boladı. Kallaydı ol nasıb? Kamgut keşeneni üsünde kol ayazlada titirey turgan nasıb. Uyasından bügün tül ese, tambla belrisiz duniyanı keñine uçarık nasıbha kıyınlık Kabartı biyçe saladı. Goşayah biyçe ekinçi kere abınadı. Bir abınñan miñ sürünür, deydile da...

Kanşavbiy bla nasıbı, kök caşnagança, adargı boladı. Ekisi ayırıladıla, can bla töñek ayırılgança. Alay a biri da körge kirib kara töbe bolmaydı. Bılayda Goşayah biyçeni başha cazıvu başlanadı. Tözgen töş aşar degen aytıv bılayda maganasızdı...

Carsıvlu cazıvnu caklagan süymeklikdi. Taza, miyik süymeklik: ketgenñe, aman közden, aman koldan carsıganña, günahsız incilib, kerti amalsız bolub, körge kirgenñe – ömürlük süymeklik. Bu sezim Goşayah biyçege ekisini - Kanşavbiy bla kesini – ornuna da küç beredi. Bu küçnü avazı - bürün karaçay-malkar halknı tin haznasını altın çapıraklarını biridi. Alay demeklik - Goşayah biyçeni çırarmaçılık cazıvudu. Anı altın tohanası - Kanşavbiyge taralıv, aña süymekligini ölümsüzlügüdü.

Küvlerini eki şagatı bardı: cumuşçu kızı - Karaçaç, tözüm belgisi – Kara Taş. Tintib karasañ, küvleri - kesini cazıvudu. Ala bir talay uşaş cırdıla, alay a özekleri birdi. Alanı keslerin keltirginçibizge, üç küvnü üç maganalı zatına esibizni böleyik. Birinçisi: erke, eri tışına ketse, bagalı savgala alıb kelivçüsüne ürenñen biyçe, andan ayırılganın seze, anı başhalaga kızgana, bılay aytadı:

Kel, Karaçaç, Kara Taşha barayık,
Kanşavbiyim kele ese, karayık.
Kele ese, keleçisin iymeymid da,
Kelmey ese, kolu caza bilmeymid da?

Biyçe alkınçı tüñülmegendi. Ogay, ol bir cerde da tüñülüb tohtamaydı: ışanñanlay turadı. Oy kalay seyir sezimdi ışanmaklık, kallay kadama dagandı...

Ekinçisi: biyagınlay erkedi biyçe. Kelir deb ışanadı. Alay a Kanşavbiyni cañız bir karab körürüne sav duniyanı da berlikdi.

Kel, Karaçaç, Kara Taşha barayık,
Kanşavbiyim kele ese, karayık.
Altın-kümüş alıb kelse, seni bolsun,
Kanşavbiyni bir körürüm - meni bolsun.

Ay, kalay hatersizdi cazıv, kalay kızgançdı caşav. Kuru bir karab körürge da madar bermeydi. Cokdu. Tavuşu çıkmaydı han Kanşavnu. Barıb, anı körünü uzununa bavurundandan kablanır madarı cokdu taralgan biyçeni. Cazıv aña Kanşavbiyni kesin koy eseñ, kabır topuragın da kızganadı.

Biledi biyçe, Kanşavbiyni cer cüzünde körmezin. İynanırga va - unamaydı. Entda çakıradı Karaçaçnı, entda baradı Kara Taşha. Bütev caşavu, sezimi da alaydadı: Kara Taşdan Kanşavbiy kelivçü collanı birine karab, taralıv.

Kel, Karaçaç, Kara Taşha barayık,
Kanşavbiyim kele ese, saklayık.
Kele ese, sen kuvançın eterse,
Kelmey ese, men cılavun eterme.

Akılman biyçe biyinden boşaganların biledi. Alay a, duniyada seyir zatla bolmazgamı kerekdile? Teyri tiriltib, allına süeb koysa va? Alay bolsa, biyçe anı Karaçaçha berirge hazırdı. Caşasın ansı. Alay tül ese, cazıv hatersiz ese, ne eterikdi? Cılavun…

Köresiz bu sezim Goşayah biyçeni küvlerini özegidi, ara baganasıdı. Tavlu biyçeni ullu poet etgen asıl küçdü. Ol, zamanına köre, bu küçnü kanatında Şimal Kavkaznı avlab çıkgandı. Bügün sıylı kızıbıznı ullu haznasından kalgan nakut-nalmaz tizginleni tin haznabıznı törüne ötdürürge, burunñu poetibizni atın duniyara cayarra har biribizni da sıylı borçubuzdu. Kim da igi zatnı başına tartırga izlegen zamanda, biz kanı-canı bla da ata-bababıznıkı bolgan sıylılarıbızdan nek öñelerge kerekbiz?!

Bu problema bizni intelligentsiyabıznı işidi. Anı eslemegença etib koyarga kerek tüldü. Ençi cuvab eter künle kele turadıla. Ne üçün deseñ, bir kavumubuz kimge ese da betsine, tin baylıgıbıznı arı-beri çaçarga küreşedi. Halknı haznası hurcunuñda açhañ tüldü. Kalay süyseñ, alay coyarga…

Aythanıbızça, bu problemaga ençi söz kerekdi, ansı tambla bügünden tirile çıgıb kalırga bollukdula... Bir söz bla aytırga izlesek, kıyındı duniyada süymeklik poeziyanı terk-teñiz terenliginde bıllay inciliv, bıllay talpımaklık, bıllay arıy-tala bilmegen asıl küç tabry. Goşayah biyçe izlemegen madar, ol cürümegen col cokdu. Erke biyçe ayaklarına gön çarıkla kiyib, koluna tayak alıb, Kanşavbiyni izley, köknü karmaydı, cerni tırnaydı bügün-bügeçe da.. Karaçay-Malkar halknı ullu poetini, tuvgan kızını odasından başlayık bılayda sözübüznü. Ol odanı poet Karçaga atagandı. Anı bir variantın bereyik.

Karça

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
Kırk baytalnı terisinden camçısı bar edi,
Kandagaynı kuyrugundan kamçisi bar edi.
Oy-tay-tay, canım,
Kandagaynı kuyrugundan kamçisi bar edi!

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
El Curtunda Kökge cetgen Ak Kalası bar edi.
Menme degen toguz da tulpar balası bar edi.
Oy, tay-tay, canım,
Menme degen toguz da tulpar balası bar edi.

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
Kaya ıranda buruv teşmez taş kadavu bar edi,
Ullu tüzde çeriv ötmez Beş da Tavu bar edi.
Oy, tay-tay, canım,
Ullu tüzde çeriv ötmez Beş da Tavu bar edi.

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
At belinde cankılıçdan ak cayası bar edi,
Simsiretgen, köz kamathan takıyası bar  edi.
Oy, tay-tay, canım,
Simsiretgen, köz kamathan takıyası bar edi.

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
Kün tayakdan bek tartılgan kıl sadagı bar edi.
Kara taşdan baga cetmez sıylı tahı bar edi.
Oy, tay-tay, canım,
Kara taşdan baga cetmez sıylı tahı bar edi.

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
Belin teşib taña deri catmay edi,
Kölün kesib atlar taşın basmay edi.
Oy, tay-tay, canım,
Kölün kesib atlar taşın basmay edi.

Karça degen atam kallay kişi edi?
Karça degen atam allay kişi edi:
Cavnu sermer kurç bilegi bar edi,
Curtuguznu saklagız deb, osiyatı bar edi.
Oy, tay-tay, canım,
Curtuguznu saklagız deb, osiyatı bar edi.

Köresiz, kallay suratlav küç, kallay sezim pafos bardı fahmunu avuzunda. Karçanı Karaçayga maganasın kuru bir söz bla da bildireledi.

Bıllay çıgarma halknı allında örge turub aytılır üçün caratılgandı: köl eterge, küç berirge deb.  Biz umut etgenñe köre, «Karça» degen mahtav cır Kanşavbiy sav zamanda cazılgandı, poetni kölü sınmagan közüvde. Ayhay da, nesi da miyik Cırçı kaçan da cazarga bollukdu allay çıgarmanı.  «Karçanı» okusañ, Kanşavbiyni Goşayah biyçe sezgen sıfatı körünüb kaladı közüñe.

Bu zat İbrahimni ol biz başında aythan kitabını [Şamanlanı İbrahim, Koban başında, Çerkessk, 1987] 95 betinde basmalanñan [Orus tilde - podstroçnik] «Kanşav bla Biyçeni cırı» degen nazmuga esibizni böldüredi.

Anı Hurzukda bolgan İtaliyaçı suratçı Korrodi Orus tilde beredi. Ol da, körgenigizça, Goşayah biyçe bla Kanşavbiyni atları bla baylamlıdı. Cırnı suv cagada onüç-ontört cıl bolgan kızçıkla, karılgaşçıklaça, uçub kelib, tögerek olturub, koltuklaşıb, cırlaganların eşitedi tış kralçı adam. Cırnı ariv makamı, kızçıklanı ariv, adebli halileri, kesçiklerin tuta bilgenleri suratçını canına caraydıla. Ol, cılamsırab, cır kaygılı boladı. Bügün anı küçünden biz Kanşavbiyni, anı teñlerini da cigitliklerini üsünden başha milletni közü bla kerti hapar alabız.
Ma ol cırnı orus tilde tizginleri Karaçay tilde:

Kuvgun! Cav çabhandı bizge.
Bashan asker cıyının ciberedi.
Azavgu suvnu cagasında soluydula.
Keçe arasında sansız-sanavsuz cav
Avuşdan endi.
Ölüm uruş başlandı
Azavgada kan sarkdı suv ornuna.
Tonovçulanı-murdarlanı
Nek alıb keldiñ?
Nartühçü! Sabanlarına nartüh salıvçu
Erke ulanı Dudarukanı
Bılay kıçırala açıvlanıb Bashançıla
Dudarukanı caşı maramay şkok atadı
Bedişlik, kızbay.
Canı çıgıb
Kaçadı uruş tüzden
Cañız Muhammed ulu Açahmat
Sermeşedi, kayaça körüne.
Özge cañızdı ol.
Kum tüzden kumça
Avuşdan kuyulduguz bizge.
Alay a bek azıgız
Kayıtır artha.
Ertden bla ayaz
Tubannı çaçhanında
Ayak üsünde cok edi cav.
Cañız kan, buku cugu bashançılanı
Horlam kıçırıkları çıga edi.
Sen da kuvan, Bashan,
Tüzün da ayt,
Seni suvuñdan içerge tıyınşlıbız biz.

Bu cırnı baş süreminde bizni esibizni bölgen dagıda bir zat bardı: «Biyçesında ol taşnı da biyçe saldırgandı»,- deb cazadı avtor.

Bu esgertmeni üsünden da, Goşayah biyçeni atın unutdururga izlebmi, ogese, çırtda haparsız bolubmu – bilmeybiz – tavruhla casalgangandıla. Alay a bügün da ne kış kıyama, ne cay issilik tügendirmey, Miñi tavnu tuvrasında, aña teñlik etgença,süeledi karaçay-malkar halknı sıylı kızı Goşayah biyçe  halkını  cigit ulanına salgan esgertmesi. Ol halkıbızga da etedi ömürlük esgertmelik.

Professor Habiç ulu aythanña köre, bügünñü Biyçesınnı Ullu Karaçay canı tabada üç şahar bolgandı: Tohanalı, Ara Tohanalı, Töben Tohanalı. Kanşavbiyge tamadalık cetgeninde, Tohanalılanı atları Ogarı Kanşavbiy kala, Ara Kanşavbiy kala, Töben Kanşavbiy kala boladıla.

Goşayah biyçeni küvlerinden başharak, alay a aladan uzak bolmagan, nazmularını birine es bölürge izleybiz.

Kızıl Kalam,
Kanşavbiy bla ak otovum,
Kanşavbiysiz bir cuguma caramadı.
Kara kanlım içki sözümü sezdirtdi,
Aman keleçileden carlı canımı bezdirtdi.
O bara eseñ - bar,-dedile,
Barmay eseñ, büsürevsüz zltirbiz.
Sırtnı karaltıb atlı asker keltirirbiz,
Ak bilekleriñe kara bugovla salırbız,
Seni üsüñe hanıbızga entda bir katın alırbız,
Dedile maña Elbuzdukdan kelgen tişsiz kartla.
Dedile da, başsız katınnı tahsaların bildile.
Tañ atarga atlı askerleni iydile.
Sarı sadakları temir terezeni teşdile.
Kutas çaçımı kündeşlerim eşdile,
Elbuzduknu menden suvuturga izlelle.
Eşmey edile –
Çaçlarımı culkub-culkub üze edile,
Elbuzduknu nesin menñe kızgana edile?
Kanşavbiyge bir da uşamay edi Elbuzduk,
Boyu üzülüb, butlarından ashay edi.
Meni körüb bavurundan buzulluk.
At belinden uzalıb, tutalmayed belimden,
Kanşavbiyim cer kabhannın bildire,
Oyulgan kölümü capısına küldüre,
Citi-citi karay edi közüme,
Başsız katın bla kazavat etdi, ayamay,
Endi alıb baradı, cesir etib, iynanmay,
Katın bla, oy, kazavat etdi Elbuzduk.
İçi-başı, bavuru katış buzulluk.

Bu nazmuda, sınab okusañ, bütevduniya carsıvnu körese, «hanña da keled hariblik» degenley, tünene el baş urran biyçe bürün «tişsiz kartla» kelib, ak bileklerine temir bugovla saldırıb, duniya seyirlik kutas çaçın ayavsuz adamlaga eşdire, unukdururga izleydile, bara eseñ - bar, oray deseñ, senñe onov sorub kim aylannıkdı, deb.

Ariv sıfatına-çırayına köre ötü da, oyumu da bolran biyçeni sındırırga küreşgenle, tünene anı ayak ızın ba etgenlerin unutmay, bügün «dert» kaytaradıla. Bu betsizlik biyçege küç beredi. Ol mugur bolub karıvun tas etse, açıb, kaynay turgan cüreginde Kanşavbiyni tunçukdursa, Karaçaç bla Kara Taşha kim barır, kim saklar han Kanşavnu üyüne kayıtırın? Kim cılar, Karaçaynı kadama taşların cara, kiriş  tavlanı ömürlük buzların erite, kim cayar duniyaga em açık, em kirsiz sezimni - Süymeklikni?..

Artıklık kerti adamga artık, cañı küç beredi, başha künlede etelmez işni etdiredi. Bu, bir karış bolmagan nazmuda allay bir tragediyalı küç bardı, asker bolub örge kobsa, tavnu-tüznü cabarça, cavum bolub cavsa duniyanı başın suv alırça. Anı üçün bolur ol çıkgan cürek kuvuş  bolmaganı, açıvdan dert cetdirirge izlemegeni da...

Küvleri bla bu nazmusunu arasında birçalık köbdü, Kanşavbiyge taralıvun tışına çıgarsak da. Ala tarih çıgarmaladıla barısı da. Har birinde halknı bolumun, caaşavunda körgen zatın esleyse. Söz üçün, «Kanşavbiy bla Biyçe» degen orusça berilgen nazmuda karaçay ellege kızılbekle çabıb turranlarını bir keçesin körebiz, tavlu ulanla [halk cırladaça] ellerin saklay bilgenlerin, alanı öhtem, canların ayamay küreşgenlerin da açık körebiz. Anı bla birge nazmuda Biyçesında tarihli sın taşnı üsünden da keskin
tüz hapar alabız, dagıda bılaça başha zatla…

Kanşavbiyni Küvü

Kanşavbiyim tas bolgandı,
İzleyme da tabalmayma,
Ol ketgenli belimi teşib catalmayma,
Arkam sınñand, ne eterimi bilmeyme,
Kanşavbiyim kelivçü colnu
Karayma da körmeyme,
Başsız bolub, ne eterimi bilmeyme.
Oy, ne eteyim, börü bolub,
Kara agaçha kaçmasam,
Şaşıb elge çıgar edim,
Oy-oy, canım, kelligine da bazmasam.
Oy, ne deyme, carıllık,
Başsız bolgan Goşayah.
Kanşavbiyim tura bolur,
Cesir bolub, tutulub...
Endi ekibiz caşarbızmı
Tar Avuzda, bu palahdan kutulub?
Hadagjuklanı biyçege,
Sarı çaçlı kahmege,
Neçik iynanñan bolur edi Han Kanşavum,
Bilmeymi edi da anı halisin?..
Kanşavbiyni izley-küsey,
Kan çabhandı zki közüme.
Amalsızma, ne eterimi bilmeyme.
Karayma da, kelir colun körmeyme...
Kel, Karaçaç, Kara Taşha barayık,
Han Kanşavnu biz alayda saklayık.
Kele ese, çaçıbıznı tarayık,
Kelmey ese, cılay-cılay Kara Taşnı carayık.
Carılama men da, sen da carıl, Kara taş,
Andan arı colovçulaga sorayık,
Han Kanşavnu körgenñe süyümçüsün berirme,
Keledi deb, aythannı va, aldasa da,
Canım kibik körürme, oy, körürme.
Kesi kesimi alday aylanama,
İzleyme da, Kanşavumu tabmayma,
Carılama da kara cerni kabmayma.
Ayım-künüm Kanşavum bla bathandı,
Menden igi Kanşavumu tabhandı.
Ogay, canım, Kanşavumu ötgür ala közleri,
Cerni teşib, kaytırıkla kesime.

Bılayda, kalgan küvlerindeça, añılatır zat bek azdı. Kıshası bla aytayık desek, teren akıllı, oyumlu tişirıv , bile, seze turran zatına iynanıb, Kanşavbiyni karab körüründen tüñülürge unamaydı. Ol sezimni anı öşününden çıgıb, bütev duniyasın basıb turgan süymeklik tılpıvu tunçukdurub koyadı. Ol sebebden ışanıvmu, ogese ömürlük caramı poetni kozgab, söleşdirib turadıla. Alay bla küvleni ızları suvumaydı, biyçeni cılamugu kurumaydı.

Oy, Karaçaç

Oy, Karaçaç, Kanşavbiyim ketgendi,
Kete barıb, Tav Artına ötgendi.
Oy, aña bir kargış cetgendi,
Ol betsiz katın bir kara hıynı etgendi.
Kanşavbiyni sav-salamat tabmasam,
Caşarmamı kara cerni kabmasam,
Oy ne deyme, ne derimi bilmeyme,
Karayma da men hanımı körmeyme?
Esen kelsin, gence tayın oynata,
Oynay-küle caşar kibik elinde.
Han Kanşavum avub kelir kök tavdan,
Altın, kümüş alıb kelir, köb savga.
Kel, Karaçaç, Kara taşha barayık
Kanşavbiyim kele ese, karayık.
Kele ese, keleçisin iymeymid da,
Kelmey ese, kolu caza bilmeymid da?
Kelmeymidi, unamaymıdı kelirge.
Kelmey ese, amal dljokmud körürge?
Kelmey ese, sav-salamat kalıgız,
Kabırımı siz Kartcurtda salıgz.
Col tuthanla kuvanç bla kalıgız,
Kanşavbiyim kelgen bolsa, aytıgız:
«Goşayahıñ aman bla ölgend» deb,
Seni amaltın köb kıyınlık körgend»,-deb.
Karaçaynı ariv şorka suvları,
Karaçaynı kiriş, ala tavları,
Keşeneme salkın iyib tururla,
Miñi Tavdan ariv celle ururla.
Meni ızımdan örge turub cılarla
Karaçaynı ak sakallı kartları.
Mıdah bolub süelirle nartları.
Anaları kara kiyib çıgarla.
Nıgışlada şurgu tarthan batırla,
Kanşavbiyim kelgen bolsa, aytırla:
«Seni amaltın tar kabırga kirgend»,- deb,
Seni amaltın küyüb-bişib ölgend,-deb.
Keşenege sıyınmagan çaçımı,
Betin salıb, kolu bla sılasın.
Ogay dese, kayıtıb barıb ızına,
Men çekgenni ol da menley sınasın…

«Kanşavbiyim kelgen bolsa, aytırla: / «Seni amaltın tar kabırga kirgend»,-deb, / Seni amaltın küyüb-bişib ölgend,-deb. / Keşenege sıyınmagan çaçımı, / Betin salıb, kolu bla sılasın. / Ogay dese, kaytıb barıb ızına, Men çekgenni ol da menley sınasın...». Kuru bılayda teceydi Kanşavbiyge kesi körgenni sınatırga. Küyrenini ölçesin avuzu bla aytalmazlıgın, köründen kobub, tansıgın alalmazlıgın bilib, aytadı. Cılay-sarnay, «atılıb» kalgan tişirıvça aytsa da, ömürlük culduzlu bolganın biledi.

«Meni ızımdan, örge turub, cılarla / Karaçaynı ak sakallı kartları, / Mıdah bolub süelirle nartları. / Anaları kara kiyib çıgarla,» - deydi Karaçaynı sıylı kızı, körge kirse, taşnı-tavnu da birden cılatırın bile.

Kanşavbiy

Oy-oy künüm, oy-oy künüm, oy künüm,
Unutulub kalganmıdı toy künüm?
Ayagıma gön çarıkla kiyerme,
Belime da kara cavluk tüerme,
Koluma da temir tayak alırma,
Cılay-sarnay, tört duniyaga barırma.
Kiyik bolub aylanırma collada,
Çavullada, özenlede, kollada.
Kanşavbiyim ölgen cerni tabarma.
Oy, men carlı, alayda cer kabarma.
Cılay-sarnay, men ol cerni carırma,
Han Kanşavnu katınıma, carlıma.
Biybertlede tuvub, ösüb bolmagan,
Krımşavhallanı kelinleriyem, carıllık,
Ana karnaşım Botaş ulu Elcoruk,
Meni bla birden cılab turadı.
Küvlerimi bir taraltıb cırlaydı.
On barmagın kobuzunda oynata,
Sarı tañın meni bla atdıra.
Kart kabanña baylasın deb caşavun
Kalayy osiyat eter edi Kanşavum?
Cılkıların keçe arada sürür deb,
Halal teñin haram etib külür deb,
Korkgan işmi etgen edi Kanşavbiy,
Üsümde bolmagan bedişimi
Bilemi edi Kanşavbiy?
Ogese, han Kanşavnu atından
Meni bla oynargamı izleyle?
Ov, men carlı, andan ese kara cerge kireyim,
Kart kabannı oy kanla kushanın köreyim…
Ay ataña goliya, sokur kaban, gırt derik edim,
Senle kibiklege kalgan bolur artı Goşayah biyçeni!
Han Kanşavnu katının allık ediñ sora sen,
El Curtha iyelik eter akılıñmı bar edi?
Ov bolgun sen, oy künümü maragan,
Han Kanşavnu ullu mülkün sanagan!
Kanşavbiyni han sıyınmı caratdıñ,
Çille sanlarıma, oy, sokur közüñümü karatdıñ?
Gırt derik edim! Karın avruvñ aman karnıña,
Çökdürmey a, seni kibikni Han Kanşavnu ornuna!
Ho senñe! Karaçaynı erib kuyulur edile tavları,
Seni bla kazavat eter edile
Oy da Karaçaynı savları!
Başımı salırga
Senmi bolluk ediñ kuv casdık,
Oy, senden sora kişi tabılmadımı men barlık?

Goşayah biyçe bu küvünde düger biyge Kaban uluga guruşhaların aytadı. Cırda añılaşınñanña köre, Kaban ulu  Goşayah biyçeni Kanşavbiyni osiyatı bla alırga izleydi. Alay a Biyçe çamlanıb, bu zat Kanşavbiyni osiyatı tüldü , sokur Kabannı han Kanşavnu ornuna çögüb, mülküne batıb, biyçesin alırga dıralasıdı deb, aygaklaydı. Cırnı ayarında Kaban uluga bıllay sözle aytıb, katına iymezligin bildiredi:

Kanşavbiyni han sıyınmı caratdıñ,
Çille sanlarıma, oy, sokur közüñümü karatdıñ?
Gırt derik edim! Karın avruvuñ aman karnıña,
Çökdürmey a seni kibikni han Kanşavnu ornuna!

Bu ullu aygaklav küçü bolgan çıgarma Elbuzduk kesini sözün [adetdeça, karnaş ölse, anı biyçesin başha karnaş alganı] aythınçınña bolgan hapardı, eşta. Ansı, Kaban ulu da coruknu buzarga çabarık bolmaz edi. Biz ol çıgarmanı [«Kızıl Kalam, Kanşavbiy bla Ak Otovum»] janr başhalıgı bla salganbız alga. Ol nazmu halda cazılgandı, küvleden ese, «Karçaga», sabiylege atalgan didaktika nazmulaga cuvukdu. Goşayah biyçeni küvleri bir talay da bardıla. Variantları da igi kesekdile. Biz bılayda har küvünü bir variantın keltirebiz. Alanı köbüsü, nazmuları katış «Miñi Tav» jurnalda basmalanñandıla. Alanı, Goşayah biyçeni küvlerin, cırların, nazmuların cıyıb, basmalagan Malkar poetlege, alimlege – Mammelanı İbragimge, Şavalanı Zamuratha, Ölmezleni Muradinñe, Tavmırzalanı Dalhatha, Begiylanı Abdullahha ullu razılıgıbıznı bildirebiz.

Kanşavbiyim

Altın kıbdımı kesim bileb, canıv etib,
Kanşavbiyime, oy, bir köb kiyim biçgenme.
Tavda-tüzde, ırıslamay aylana, oy, men carlı,
Küyüb-bişib, azık ornuna çıran suvladan içgenme.
Kiyimlerim kiyilmeyin kübürlede kaldıla,
Carlı cüregime oy, bıçak carala saldıla.
Oy, men carlı, Kanşavbiysiz kalganma,
Andan sora da Elbuzdukga barganma.
Sav segiz cılnı Eltarkaçda anı bla caşadım,
Azıgımı cılamugum katış  aşadım
Azıgımı, oy men carlı, cılamugum katış aşadım.
Eki közüm bir tohtamayın bir suv alışmak oynayla,
«Han Kanşavuñ kaydadı» deb, oy,koymayla.
Elbuzdukdan kalga edim men algınça,
Kamgut bla Kanşavbiyden kalgança.
Kanşavumu ızın ızlay barırem,
Tabalmasam ol kalgan cerde kalırem.
Ulanı cok ed biyimi, kimge başımı salayım,
Küvlerin satraç üylede tabayım.
Satraç üyleni tabmasam, oy men carlı,
Kalalarında izlerme, oy, ne eterme?
Mıllıgımı arı atıb barayım,
Haparımı mıçımayın aytayım.
Allarında tartınmayın cılarma,
Tuvdugumu kekelçigin sılarma.
Ullu tüzde Kanşavnu atı kişnese,
Gence taynı sormaganlay tanırem,
Anı allına bavurum bla barırem.
Kanşavuma «Seni ornuña öleyim» deb cılarem,
Caraların tilim bla calarem.
Tuvdukları çabarelle allına...
Oy ne deyme? Menñe kelgen kün kelmesin kanlıma...
Eltarkaçnı mırdıları sargala,
Goşayahnı kutas çaçı agara,
Ne künübüznü saklaybız biz bılayda.
Oy Karaçaç, tas bolgansa, kaydasa?
Kellik bolsa, tanımaymıdı colun,
Kelmez ese, kagıt cazmaymıd kolu?
Kanşavbiyden boşaranma, bileme,
Kara kiyib tüşlerimde köreme.
Kol uzatsam, ov, men kolum kururuk,
Söleşmeydi, ketib kalad, burulub,
Men carlıdan kölü kalgan bolurmu,
Ogese, ol hıynıçını hıynı ogumu
Andan ozub, oy, men carlıga da cetgen bolurmu,
Arabızda kara tüşle ol kahme obur bolurmu?
Alay ese, kel, Karaçaç, barayık,
Tavnu-tüznü birden avlab çıgayık.
El-ellege aylanayık, sorayık,
Kodan belli Kanşavumu tabayık.
Atı kişneb kelirmedi allıma
Maña kelgen künle kelmesinle kallıma.
Caş Gilyastan barmazmı edi birgeme,
Ogese it bolub turayımmı kesim cañız erige?
Oy, oy, anı Elbuzduk Tav Artına aşırgandı,
Bir zat sezib, anı menden caşırrandı.
Dadiyandan kim çakırsın anı beri,
Keleçilik onov etsin deb iygendi menden keri.
Anda-sanda kelgen bolsa Gilyastan,
Bir çıdamsız bolub kalad Elbuzduk.
«Turma,-deydi,-üyde olturub boşuna»,
Olsagatlay aşıradı Terk Başına.
Gilyastan a sabiydi alkın, ne deyim,
Kel, Karaçaç, nögerge seni elteyim.
Amal cokdu Kalabızda bugarga,
Allıbızga, o, Karaçaç,
Tişlerinden mucurala eterme,
Kesim cañız Tav Artına keterme.
İymeyme deb bir körsünçü Elbuzduk,
Başın taşha urub körsün Elbuzduk.
Bek kıyındı bilgen munu akılın,
Kna salıb kızartırma sakalın.
Ulanları tanımazça eterme.
Onovuna sıyınmazma, keterme.
Şemahada satraç üyge barırma,
Biyle arasında han Kanşavnu tanırma.
Kirib barsam, çaçım-başım tozurab,
Tanırmı eken Kanşavbiyim biyçesin?
«Kimdi bu?» deb, sorganın eşitsem da hanımı,
Berir edim anı üçün bu çıgalmagan canımı.
Kimdi bu? – deb, işekli bolub karasa,
Sanlarımdan carlı biyçesin tanısa,
Sora, cuvub, casandırıb sal etse,
Menley küyüb, darman-darı tabalsa,
Olsagatlay tirililirem, turur edim men örge,
Kirmez edim, toba bolsun, men körge.
Olsagatlay açar edim tahsamı,
Kanşav bla kaçar edim Bashanña,
Bir kesekni Tohanada caşarek,
Andan sora Kızıl Kalabızga barırek,
Balık bolub Bashannı örge cüzerek,
İlyaçin bolub ceti kökge çıgarek,
Uçub ketib Karaçayda konarek.
Kanşavbiyimi Gence tayı kişnered,
Atam Tohtar cañı kala işlered.
Kalabıznı ceti asker küçlered,
Asker başçı ak atından tüşered...
Oy, koy-koy, tüş degen haram cukunu şohudu,
Aña iynanñan adamlanı cogudu
Mayna Elbuzduk, kayrı süyse, arı baradı,
Ne da zabaga çögüb, iñirge deri baş kagadı.
Carsıvuv cok, incilgenni bilmeydi,
Küymegendi da, küygenleni körmeydi.
Oy-oy, Gence taynı kişnegenin eşitmeyme,
Kanşavuma men karamı teşmeyme,
Turama men üsüm-başım tozurab,
Oy caşayma, kesi allıma kozula,
Kaygıladan kutulurmamı, men carlı,
Akılımdan şaşhan bolurmamı, men carlı?
Alay ese, gön çarıkla kiyeyiim,
Han Kanşavga ozgun kuvgun iyeyim.
Çabıb barıb, otovuna kireyim.
Erkin-erke söleşib bir köreyim.
Colovçuma, han Kanşavnu izleyme,
Anı körüb, söleşirge küseyme.
Alay desem, iymezmelle kalama,
Cüregimi bilmezmelle, hadaga
Oy, ne deyme, Kanşavbiyim kaydan kelsin,
Otda küygen ırıshını Teyri bersin,
Eltarkaçdan kaçıb, tahsa bermey
Ata üyüme kelirem, kişi körmey.
Hurzuk başında eski kalabızda bürüldüm,
Tahlık hanım Kanşavumdan tüñüldüm.
Ala çabak tül, oy, tül edim, oy, künüm,
Men cañılgan bir cur edim, ay künüm,
Bir abınıb, minr sürünüb aylandım,
Carsıvumda sav duniyanı avladım.
Kaytıb kelib, kara azabla çegeme,
Umut üzüb, Kara taşda çögeme
Cılab turdum, közlerim tot bolgunçu,
Colga karab turlukma men ölgünçü,
Çıpçık uçmaz, han Kanşavum kelginçi.
Kel, Karaçaç, Kara Taşha barayık,
Han Kanşavum kele ese, karayık.
Kele ese, sen kuvançın eterse,
Kelmey ese, men cılavun eterme...

Goşayah biyçeni bu küvü caşavunu ahır cıllarında etilgen bolur. Beri Biyçe kesini Kanşavbiysiz caşavunu bütev açısın sıyındırgandı. Han Kanşavga, süe-kölkaldı bola, guruşhaların da aytadı. Alay a sıylı biyçeni baş iyesine, teren, kirsiz, kerti süymekligin muthuz eter zat cokdu duniyada.

Ömürü erkelenib ösgen, sıyga-süymeklikge tıyınşlı, tanıganlanı kesine suklandırthan, haparın eşitrenleni kesine bir karab körürge termiltgen Biyçeleni Biyçesi Goşayah biyçe, Kanşavbiyni kuru bir karab körür üçün, nakut-nalmaz bla casalgan altın başmakların teşib, ayaklarına gön çarıkla kiyib, koluna tayak alıb, tav-tüznü kıdırırga hazırdı. Balık bolub, suvda cüze, ilyaçin bolub, köknü avlab, izleydi suvurga unamagan, künden künnre kızıb bargan süymekligin sıylı, kerti sezimine kertiley turgan tişirıv. Bılayda ullu suratlav küç bla körgüzedi poet közbavlu umutların:

Balık bolub Bashannı örge cüzerek,
Şorkaların ızıbızdan tizerek.
İlyaçin bolub, ceti kökge çıgarek,
Uçub ketib, Karaçayda konarek.
Kanşavuvmu  gence tayı kişnered,
Atam Tohtar cañı kala işlered,
Kalabıznı  ceti asker küçlered,
Asker başçı ak atından tüşered...

Akılman biyçe bıllay künü bolmazlıgın bek ariv biledi. Künü koy, sabiy kayının - Gilastannı - birgesine alıb, Kanşavbiyin izler künü da cokdu. Elbuzduk Goşayahnı başhalaga koy, kesini kölekkesine da kızranadı. Anı sezgen biyçe Elbuzduknu körüb bolmaydı. Talay çırarmasında anı açık samarkav etedi.

Ullu poet, süye-küye da bilgen tişirıv, umutun üzerge unamaganın, tüz hapar bilib, adetin eterge izlegenin koşadı. Añılagandı biyçe han Kanşavun körmezin. Adam körür madar bolsa,  anı kuvançın - Kanşavunu kesin - başhalara berirge da hazırdı. Bılayda allay igilikni kesi bla teñ aylanıb, birgesine küe-bişe caşagan cumuşçu kızına teceydi:

Kel, Karaçaç, Kara taşha barayık,
Han Kanşavum kele ese, karayık.
Kele ese, sen kuvançın eterse,
Kelmey ese, men cılavun eterme…

Bılaydı duniya poeziyaga alkınçı belgili bolmay turgan, anda va em miyik taphada ornu bolran karaçay-malkar süymeklik lirikanı tragika sıfatı. Ol sıfat onaltınçı ömürden beri halkıbıznı esinde Goşayah biyçesini, sıylı kızını, ullu poetini atı bla aytılıb keledi. Kesiñi kaysı taphaga salsañ, ol taphadan uzalıb allıkdıla, deydile halkıbızda. Ayhay da, caşavda kesin törde çıñ miyik taphara tecerenle köb tübeydile. Alay a calgan zat kalayda da belgili bolub kaladı. Tavlanı ortasında Tav bolgança, suvlanı arasında Suv bolgança, taphalara konñanlanı ortasında da asılı, bozu da tübeydi.

Goşayah biyçe, kuru biz bügün bilgen zatı bla oguna kalsak da - ornu Altın taphadadı. Bügünnre deri biz aña tıyınşlısıça karamaganıbıznı da ayıbı kesibizdedi. Kellik tölü bizden esli da, madarlı da bolur. Allah aytsa, ol halkını bu sıylı adamını altın haznasından bir bürtüknü da cerde koymaz...

Süye-küye da bilgen ullu şayırıbız Goşayah biyçe ullu üretivçü, alim da bolganın anı kuru «Miñi tav» jurnalnı 1994 cıl törtünçü nomerinde çgkgan didaktikalı nazmularında oguna körebiz. Goşayah biyçeni bu nazmuladan sora cugun bilmesek da, tecerre kerek edi miyik taphalada orunña.

«Köbnü nasıbı da köb» deydile, alay a tin haznaga agaçına köre baga berilgeni tüz bolur. Esigizge bir tüşürügüz, 19-çu ömürnü ahır onbeş cılını içinde poet Nadson 25 nazmu kitab çıgargandı. Tütçev da caşaran ömüründe - kuru eki nazmu kitab. Alanı da birinçisi Turgenevni küçü bla, ekinçisi - Tütçevni caşı çıgargandı. Goşayah biyçeni ızından cüzle bla cıllanı ullu incivleni sınagan asıl halkı - Karaçay bla Malkarı – kaygıradıla. Goşayah biyçeni uvak şedevrlerin jurnaldaça bereyik.

O Karaçaç, kayda ediñ, kururuk?
Ceti künnü tirmen taşda burulluk.
Zink koyanlay, otovumdan nek kaçdıñ,
Kara kanlıma eşiklerimi nek açdıñ?
Tahsabıznı tişsizlege bildirdiñ,
Lapiyan salıb öşünümü küydürdüñ.
Başımdagı kara cavlugumu teşdirtdiñ,
Kutas çaçımı kündeşime eşdirtdiñ.

Kanşavbiy tas bolgandan sora, üydegini içinde kuru eki adamga ışanadı Goşayah biyçe: cumuşçu kızı Karaçaç bla gitçe kayını Gilyastanña. Gilyastannı canından, anı atı bla cuk aytılmaydı. Ol adetni küreninden tışına çıgıb, bir cerde da Goşayah biyçege boluşhan tavkelligin körmeybiz. Kanşavbiyden sora onov Gilyastanña ceterge kerek edi. Alay a ullu karnaşları Elbuzduk, endige deri sakatlıgı üçün, onovçulugun tas etib turgandı. Kanşavbiyden sora va kesi onovçu biy bolgan sagatda tögereginde adamlanı cıyıb, onovnu kolga aladı. Elbuzdukga boluşhan adamlaga Goşayah biyçe «tişsiz keleçile» deydi, coruksuzla derge izleb. 

Karaçaç - ayhay da - Biyçeni, barmagında cüzügüça, taymazdan birgesinedi. Ol anı nesin da köredi, nesin da biledi. Alay a okuvçu Karaçaçnı üsünden sıñar ol biyçesini birgesine aylanñandan özge bir zat da bilmeydi. Karaçaç - Biyçeni fonudu, kölekkesidi. Anı başha maranası cokdu. Ol zatdan taysa, biyçesine borçun buzadı. Bu başında nazmuda biz ol zatnı esleybiz. Goşayah biyçe cumuşçu kızına guruşhasın keskin aytadı:

O Karaçaç! Kayda ediñ, kururuk?
Ceti künnü tirmen taşda burulluk...

Karaçaç kalanı cañı iyesine boluşa, Biyçesini canına tiyedi. Alay a, igi esleb karasañ, Biyçe guruşhasın karagan közge deb etedi. Cumuşçusuna kerti kölü bla çamlanmagança körünedi. Bu nedi? Amalsızlık? Başka madarı bolmay, cazıvuna sıyınırra izleb, beti üçünmü söleşedi? Bilmeybiz... Belgilisiça, Kanşavbiy bla Goşayah biyçeni eki kızları bolrandı: Kantin bla Kaz. Kantinni Şemahanı hanına bergendile, Kaznı - Kaziy kumuknu ullu biyine. Dagıstanda, Karaçaydaça, Kaznı zri kesini halkına, üy biyçesine süymekligin çerte Kaz-Kumuk degendi.

«Kaz-Kumukdan keleme,
İt kabhand da, öleme»,

degen tizginle da Kaznı üsünden etilgen nazmudandıla.

Goşayah biyçeni nazmularında Şelebeyni üsünden köb za aytıladı, Ol şemahaçı printsdi, han ulu. Şemahanı hanı bla Kantinni ulanları, Kanşav bla Goşayahnı tuvdukları. Ol Goşayah biyçeni Kanşavdan kanmay kalgan süymekligini açık carasıdı. Bir canı bla da ol sotur bolurga unamagan ömürlük carara caragan balhamdı. Ol bolmasa bir zat suvutalmaydı ullu cürekni küydüre-bişire turgan süymeklik otnu. «Suvuthan» degen söznü ülgüge aytmaybız. Şelebey kart anasın allay bir asıl kozgaydı, allay bir sılaydı anı ömürlük açıvun, allay bir «soluv» beredi.

Alay a, aşhamda bathan Kün tañ alasında cañıdan çıkgança, Şelebeyni körgeni sayın - Kanşavbiyni da cüreginde-esinde - köz allında tiriltib turadı akılman Goşayah biyçe. 

Bilebiz, Elbuzdukdan talay sabiyi bolgandı Goşayahnı: caşları, kızları. Kızlarını biri 17-çi ömürde Şimal Kavkazga atı belgili bolgan din-camagat deyatelni, ullu poetni Dudalanı Aysandırnı -  Abdullah Şıyıhnı - üy biyçesi bolgandı. Ol ekisini kızları da Karaçayda birinçi Aliyleni - analarıdı. Bılayda aytırga izlegenibiz: Goşayah biyçe ne üydegisini, ne başha tuvduklarını atların sagınıb küreşmeydi, ol kaz-kumukdagılanı üsünden aythanın esgermey koysak.

Biyçeni, amma bolgan, kutas çaçı agargan tişirıvnu kızlık süymekligi Şelebeyde «uyanadı». Nek?

Şelebey Kanşavbiyge uşaydı:
Kanşavuma şaşmay uşayd Şelebey..

Şelebey - Goşayah biyçeni tügenmegen süymeklik otun ışırıb turgan Teyri ciltindi. Şelebey nrintsni tüz atımıdı, orese kart anası atagan erke atımıdı? Bu da literaturovedlege «Goşayah» tahsalanı biridi.

Şelebeyim Konakdı

Şelebeyim konakdı,
Üsü-başı - omakdı.
Kesi altın tokmakdı,
Ayılların teşedi,
Özenñisin kesedi,
Teriligi tayıb ketib,
Top deb cerge tiyedi.

Bal tuvdugun erkelete, «hataların» ayta, anı ekinçi alay etmezge üretedi. Köre-köre barırsız, Şelebeyni atı bla baylamlı nazmulada bıllay pedagogika lagımla az tüldüle. Ol canı bla [üretiv] nazmulanı formaları, stilleri, tilleri da bir-birin kadama tuta «biledile».

Tansık Kagıt

Şelebeyge tansık kagıt cazama
Tañ athınç, kelligine bazama,
Hatasına bir bek tansık bolganma,
Cete bolur deb aşıgıb kobhanma.
Beşigine kamasın böleb tebreteme,
Saklay-saklay, künümü keç eteme.

Bılayda bizni esibizni böllük eki maganalı zat bardı. Ekisi da bek açık aytıladıla. Goşayah biyçe tuvduguna tansık kagıt cazadı. Alay demeklik - Şemahada kızı bla kagıt cürütüb turadı. Barıb-kelib turganlarına da söz cokdu. Ekinçisi - halkıbızda ırıslanı birin çertib körgüzedi: kuru beşikni tebretirge bolmaganın. Beşikde sabiy cok ese, anı bir zatın salıb tebretgendile. Tansık bolgan kart ana beşikge tuvdugunu kamasın saltb tebretedi.

Tav Artından urgan cel,
Şelebeyni ala kel.
Şelebeyge - cel ayakla,
Teñlerine kün tayakla...

«Şelebeyge cel ayakla» degeni - ceñil kelsin, colu bolsun. «Teñlerine - kün tayakla» - ala da sav-esen, carsıvsuz kalsınla degen maganada aytıladı.

Şelebeyim keled deb, uyanıb seskeklendim.
Kala başında culduzlanı erkeletdim
Kelmeyd, kelmeyd Şelebeyim.
Anasındanmı öpkelegendi hanbalyatdü,
Çarsladamıd, toyladamıd hanbalyatdü,
Eltarkaçha bir köbmü keledi,
Tansıgımı alırga zamanmı beredi?
Bayrarı bla kelsin aşıgıb,
Toylarından konakların aşırıb,
Hora tayların tüzde-kolda oynata,
Esirik zamanın tansıgıma horlata.
Şelebeyim keledi deb, kala başında saklayma,
Çıpçık uçmayd, tört canıma boşuna karayma.

Bu nazmuda poet tuvduguna tansık bolranın ayta, caşlıgında kesi zamanın kalay aşırranın da bildiredi: toylada-çarslada. Sıylı konakları bla cubana, alanı aşıra...

Ayhay da, poet añılaydı, ana kölü kuru da balada bolranlıgına, allay zamanında balanı kölü «agaçda» boluvçandı. Biledi, kalanı başında culduzlaga kesin «kozuthanın».

Bal Aşatırma Balama

Çın ayakdan
sarı sıra içirirme,
Şemşer kaşık bla
bal aşatırma balama,
«Oy, anam!»deb, çabıb kelse allıma.
Kuçaklarma,«suvuk-suvuk» iynaklarma,
Tansıgımı tamagımda caşıra.
Subay sanlı, ala közlü tal çıbık;
Tav Artından uçub kelgend tañ çıpçık.
Sakalına kar katıb, mıyıgına buz buzlab.
Şelebeyden toguz kız kalsın hoy,
Toguzuna toguz kala atarma,
Etek bügüb, ulanlaga kararma,
Kelinleni barın birden sınarma,
Istım toyda konaklanı sıylarma, oy.
Şelebeyni kişi bolub köralsam,
Ulanına Kanşavbiy deb atasam,
Toylarına tavdan avub baralsam, hoy.
Duniya duniya bolmaganın bilalsam,
Karaçaç bla Kara Taşdan ketalsam,
Duniya duniya bolmaganın bilalsam, hoy.
Şelebeyden toguz ulan köralsam.
Bavurumu cılıvvndan, bölüb-bölüb,
Har birine oyunçak deb beralsam, oy-oy.
Duniya duniya köreme deb aytalsam, hoy-hoy ..

Köb türlü oyumu, köb türlü sarışı sıyınñan bu nazmu tışından nakırda-çam nazmuga uşaydı. Alay a suvugan koy, söl bolurga unamagan, öşünün talab turgan sezimleni Şelebeyge aythan çamlarını-nakırdalarını eteginde bugunduralmaydı...

Kayrı karasañ da - Kanşavbiyni körese. Köre bilmegenñe va - açık aytadı. Tuvdugunu, Şelebeyni, bir kün tuvgan toguz ulanını birine - Kanşavbiiy deb atasam deb talpıydı. Karaçayda, Malkarda tişirıvla kna bla erkin hayırlanıb turgandıla. Ol bizni mifoloriyabızda da körünedi. Söz üçün, kına sakallı kızıl Fuk. Erkişileribiz sakalların boyagandıla, tişirıvlarıbız çaçların, kol ayazların, tırnakların, tabanların...

Karaçayda bıllay adet bolganın Goşayah biyçe «Şelebeyim ketgenli...» degen nazmusunda aytadı.

Bu nazmuda sınamı bolgan okuvçunu esin bölmey koymazlık bir detal bardı. Tişirıv, ana, kart ana, ırıslabmı etedi, ogese, poet-filosof, tabigatdan pedagogika alimligi bolgan adam, bile-bilemi çertedi da, kertisi bla da, ne kaygılı kününde da, ogur, carık ışanla, aşhı corala köb cerde tübeydile. Yemürü birgesine sarnay-cılay, anı bla teñ küyüb aylanñan Karaçaçnı okuvçu aman betli körmesin deb, anı «türlendirirge» küreşedi avtor: Karaçaç da kart bolgand da, añılamaydı.

Şelebey kelirge kesin «omak» etib, burunça, agaç ayakga turub, tuvdugunu közün arivluk bla bulcuta turganın bıllay tizginlede esleybiz:

Şelebey ketgenli kna salmayma tabanıma,
Cüzüklerim teñ bolmayla barmagıma.

Bılayda Şelebeyden kalganlanı istemegeni da seziledi Em seyirligi va nedi deseñ - Goşayah biyçeni buşuv sözünü «şagatı», «esgertmesi» «Kara Taş» bu nazmuda «Ala Taş»deb beriledi. Ala Taş - kuvanç, caşlık, süyümçü, süymeklik ışanları bolgan belgi.

Ma bılay türlenedi poetni suratlav ölçesi, psihologiyası baldan tatlı tuvduguna aythan sözlerinde. Ayhay da Karaçaç Goşayah biyçeden kiçi bolgandı. Karavaşı ese da, kesinden ullunu cumuşçu etib tutarık bolmaz biyçe. Birgesine aylannıb turgan, vuak cumuşçuklanı tındırgan kız sabiyge tıyınşlı bolgandı. Bügün a ol - Karaçaç - kart bolgandı. Nek? Har kimge da berile bolmaz caşav, ömürlügü cüz cıl bolub.

Eşta, cüz cıl caşagan poet alay ceñil kart da bolgan bolmaz edi. Karaçaçha va bılay aytadı, guruşha ete:

Altın cüzük berlik tülme Karaçaçha,
Tüşge deri çögüb turmaz Ala Taşha.

Alay, erikgenden aytılgan sözleça cazılgan, sabiyge atalgan tizginlede, sınab karasañ, allay nazik, allay teren bugunub turgan sezimle allıña çıgıb, birde tartınasa, birde ezilese. Üsleri bla dürgen atlab ketseñ a, cuk da körlük tülse...

Kaytayım dese va ızına biyagınlay,
Kün balamı, mıdah bolub, aşırırma.
«Unutub koyma, kalam!»-desem, ol, küle-küle:
«Kalañ tülme - balañma!»-der bile-bile,
Közümden-kaşımdan bay eter,
Biyagınlay koyub keter...

Har tizgini «söleşe», «oylaga oylaşdıra» biledi. Har birini tübünde ozgan künlerine tansıklık bugunub, okuvçunu sınab karaydı. Bütevley nazmu bılaydı:

Şelebey ketgenli kna salmayma tabanıma,
Cüzüklerim teñ bolmayla barmagıma,
Aytır sözüm sıyınmaydı artmagıma,
Bir bölegin koyarmı edim artdagıma.

Karaçaç da, kart bolgand da, añılamaydı,
Şelebeyni bir cuguna caramaydı,
Altın cüzük berlik tülme Karaçaçha,
Tüşge deri çögüb turmaz Ala Taşha.

Kaytayım dese va ızına, biyagınlay,
Kün balamı, mıdah bolub, aşırırma
«Unutub koyma, Kalam», -desem, ol, küle-küle:
«Kalañ tülme - balañma»,- der, bile-bile.

Közümden-kaşımdan bay eter,
Biyagınlay koyub keter...

Goşayah biyçeni «Altın kala» degen nazmusuna baga bergen tınç tüldü. Anı ilmu-didaktika küçü Şayırnı küvlerini tragika küçlerine teñlik eter deb keledi kölübüzge. Ekisinde da kerti poeziyanı tilinde eki ullu zat suratlav til bla açıklanadı. Biri - taşdan avur, cılamukdan açı cazıv «kara» taşnı üsüne ak cibek atılgança, ekinçisi da – Alamnı birden tuvdugunu koluna oyunçakla etib bergença. Birinde adamnı, kün çıkgan bla kün bathannı arasında körgen künün, birinde ösüb kelgen ulannı cer bla köknü arasında - Alamda bolgan zatnı añılarga, bilirge kerek bolganın. Eki cerde da - başında çertgenibizça - poeziyanı küçü bla. Nazmu [«Altın kala»] bılay comak-hapar «tilde» kuralgandı. Kompozitsiya arhitekturası - bir sözü bla bir sözüne daran, bir tizgini bir tizginine tamal bola «işlenñendi».

Ullu pozziya kuru da alay bolur: har tölüge, har adamga, har zamanña da kelişgen bir zatı, bir özegi, bir tutururu bla ölümsüz boladı. Aña ne zorçunu adebsiz küçü, ne zamannı birde şedevrleni sansız-atsız zte bilivünü tamgası tüşmeydi. Ol alanı ayavsuzluklarını tübünden caz başında buzlab, sal bolub turgan cerni öşününde cılıv tabıb, künñe çıkgan nazik cankozça çıgıb keter küç taba biledi.

Allay bolum, allay küç cetdirgendi bügünñe deri talay kere genotsidni sınagan duniya bagası çıgarmalanı: burunñu türk poetni Mikail Şamsi Baştunu [836-900] «Şan kızı» degen poeması, Tram hannı [12-14 ömürle] çıgarmaları, Goşayah biyçeni [1530-1629] küvleri, cırları - kıshaça aytırga - zaman zamandan öksüz-iyesiz bola kelgen bütev kulturabız da...

Bu zat bıllay oyumra böledi esiñi: kerti suratçını, kerti fahmunu horlar duniyada kuru bir zat bolur. Halknı, tüzü bla va - halknı intelligentsiyasını - kesini tarihine, kulturasına at başından karav, alanı bagasın añılay bilmev...

Allahha şukur, halkıbıznı ullu poetini - Goşayah biyçeni çıgarmalarını bir talayı ol ayavsuz tabannı tübüne tüşmegendile. Halk alanı asıray bilgendi. Bügün ala bizge, kökde culduzlaça, tahsalıdıla, bagalıdıla. Ma alanı biri, ol biz başında sagınñan nazmu.

Altın Kala

Şelebeyge işletirme altın kala,
Müyüşüne aynı tagar,
Kün - içinde duv canar,
Temir Kazak - tirev bolur,
Cetegeyli - cöñer bolur,
İlker saklar arbazın,
Mırıtla da sabanların sürürle,
Gidala da otun-suvun eterle,
Koyçu culduz sürüvlerin küter da,
Çömüçle bla sıraların içerle,
Çolpan Culduz otovunda kubulur,
Şelebeyim, oynay-küle, oñ canında olturur,
Oy-hoy, zavugunda kart anasın unutur...

Kıyındı bu tukum çırarmaga tıyınşlı baga beriv: har tizgini bir ençi çıgarmanı, bir filosofiya traktatnı ornun tutadı. Bir canı bla da - bugunñan zatı bolmagança körünedi. Esleb karagız deb etgen bolur, eşta.

Karaçay-Malkar halkda «ana poeziya» - bellavla, sabiylege atalıb aytılgan çıgarmala, ayhay da, bek alamatdıla. Alanı içinde avtorlu çırarmalanı da birin aytırga izleybiz. Ol - Goşayah biyçeni «Şelebey» degen bellavudu. Anı nürüne tiyire kalamın, Batçalanı Altın-Sokur Altın - kesini emçek ulanına - Kırımşavhal ulu Azamatgeriyge «Altın terek» degen bellavun etgendi. Ol sovet redaktsiya bla anda-mında bir basmalana turgandı, culkunub, culkunub. İnformatorla aythanña köre, ol çıgarma Goşayah biyçeni «Şelebeyni» beşiginden çıkgandı. Bılayda va «Şelebeyge» karayık:

Şelebey

Tav Artından avub kelgend Şelebey,
Bavurumda kalkıb kalgand Şelebey,
Kanşavbiyge şaşmay uşayd Şelebey,
Cüregimi balhamıdı Şelebey...
Altındandı kılıçını tokmagı,
Tav Artından beri ozgand sokmagı,
Cayav-calan çabıb kelgend Şelebey,
El toylada kıznı süygend Şelebey,
Oy alayd, deyd, kesi aytad oy-hoy.
Kesi aytad, aldamaydı, oy-oy...
Aladaydan -aladaydan, hoy-hoy,
Saña katın men alırma çirik baydan,
Kiyimleriñi tikdirirme ala paydan,
Kiygen kiyimi kölüme cetmez, tonña deri,
Tay horala saylatırma, onña deri!
Lülya-lülya, baldan tatlı Şele6ey,
İçimdegi cañız canım Şelebey!
Anda-mında güttüçügüm Şelebey,
Tahsa hazna kübürçügüm Şelebey!
Cibek uçlu kamçi eterme, hoy-hoy,
Teñleriñi barın saña calçı eterme, oy-oy.
Kanşavuma şaşmay uşayd Şelebey, oy-oy,
Tav Artından avub keled Şelebey,
Uzak colda üsü-başı tozurab,
Mıyıgına kar katıb, sakalına buz buzlab,
Oy Şelebeyden da toguz kız kalsın da,
Oy, birden kozlab,
Anaçılık eterça men alaga da, oy-hoy, oy.
Madar izley, çabmazem men Sarayga da, hoy-oy
Barmagım sayın bir balam deb, ayak büge tebresem,
Şelebeyni süyünñenin, körmegenley, eslerem, hoy,
Etek bügüb, eter edim cumuşların, hoy da.
Aladaydan-aladaydan, tuvduklarım tobukdan,
Biri kelir, biri keter, hoy-oy.
Aladaydan-aladaydan, hoy-hoy,
Aña katın alırma men çirik baydan, oy...

Bu seyir «Bellavnu» bizni belili aktrisabıznı Goçiyalanı Lübanı kart anası bla kart atasından cazıb algan edik. Sözlerin da, muzıkasın da.

Kart anası Karabaşlanı Murathan [Murathan – köpürçü Duda ulu İslamnı egeçinden tuvgandı] Karaçaynı tin baylırını çaçılmaran kübürü edi. «Halkıbız saklagannı sıylay biligiz. Bügün orur sabanıñı tamblaga koysañ, kıyınıñı kızıl ögüz çöbler» ,-dey edi asıvlu comakçı, haparçı, halk tarihçi tişirıv.

Bügün, bizni nasıbıbızga, bu bellavnu Goşayah biyçe salgan makam bla Ereseyni mahtavlu aktrisası Goçiyalanı Lüba aytadı [cırlaydı]. Karaçay-malkar halknı orta ömürleden kelgen muzıka şedevrlerini biri alay bla Lübanı «avuzunda» saklanıb, halkıbızga cayılgandı.

Alaydı da, Goşayah biyçeni üsünden aşıgış haparıbıznı ayagına çıga, kaytarıb çerterge izleybiz. Ullu fahmu har ömürde da, ne tukum halkga da - halknı içinde añısı bolgan har adamga da, kesinikidi. Bir adamnı da - patçah ulu ese da ol, kesi patçah ese da küçünden kelellik tüldü adamdan süygen-carathan poetin, cazıvçusun, suratçısın, kompozitorun sıyırırga. Alay a carathanıñı semenlerge va erkinligiñ bolmaganın bilirge kerekse. Ayhay da, Goşayah biyçe «Bizniki edi, sabiy zamanında, Kamgutbiy urlab ketgendi»,-deb a, suklanıb aytadıla. «Suklanma!» - derge da bir adamnı da erkinligi cokdu. Biz añılayalmagan bılayda başha zatdı.

Karaçay-Malkar intelligentsiyanı içinde bir-eki adam, «Goşayah biyçe bizniki tüldü» deb, cerni tırnarga dıgalas etedile. Suklanıbmı, zarlanıbmı? Kimge? Alanı tabıb ösdürgen halkga? Goşayah biyçeni kudretliligine?.. Ogese, kimni bolsa da aygaklab, bir-eki koşaklanır üçünmü? Alay ese, ne literaturoved bolmay, ne da Goşayah biyçeni cazıvundan teren hapar bilmey, anı çıgarmalarından bir tizginni izleb tabalmay, kından kılıç çıgarganlaga entda bir aytırıbız:

Biz Goşayah biyçe Karaçay-Kalkar halknı sıylı kızı, aytılgan cırçısı, akılmanı bolganına şagatlıkga halkıbıznı tarihinde, ençi orun alıb, türenmey turgan tarih kultura esgertmeleden bıllay zatlanı keltirebiz. Sizni va barmıdı allay bir argumentigiz?

1. Goşayah kala [Bashanda]
2. Kamgut keşenede Goşayahnı kol ızları [Bashanda]
3. Goşayah kala [Kızıl Kala - Cögeteyde]
4. Goşayah kala [Mamu uya kala - Hurzukda]
5. Goşayah sırtı - Cögeteyde
6. Biyçe sın - Karaçayda
7. Goşayah biyçeni keşenesi [Kartcurtda]
8. Kara Taş [Karaçayda, Koban özenda]
9. Kırımşavhal ulu Bekmırzanı üç caşı bla - Kamgutbiy bla, Kanşavbiy bla, Elbuzduk bla - nekahlı bolganı.
10. Çıgarmaları...

Belgilisiça, Karaçayda, Malkarda bolmasa, bu zatladan sıñar biri başha halklada cokdu. Dagıda bir eskertir zatıbız: Goşayah biyçe talay cılnı [art cılların Elbuzdukdan ketib, Hurzukda caşagandı. Tişirıvga talah salsala, ne ol kesi razılıgı bla baş iyesinden ayırılsa, ata üyüne kayıthan adetdi. Goşayah biyçe ata üyüne – Hurzukga kayıtadı. Osiyatı: ölsem Kartcurtda basdırırsız deb. Hurzukda, Kartcurtda da Kabartı, Abaza caşamaganı hakdı.

Tram han, Zurum biyçe. Akbilek biyçe, Goşayah biyçe, Abdullah şıyıh, Hıyla Hıysa, Goçiya ulu Cumaruk, Botaş ulu Adrahman, Kasbot, Appa, Sımayıl, Kırımşavhal ulu İslam, Duda ulu İslam, Akbay ulu İsmayıl, ne va Açemez, Tatarkan, Umar tuvgan Karaçay curtda entda tuvarla allay caşla, kızla. Alanı barısına da analık ete, tin tıbırıbıznı sıylı töründe sıylı kızıbız, aytılgan şayırıbız – Goşayah biyçebiz olturur.