Dangıl tüzlede, tavladaça kün aşıgıvsuz akırın çıkmay, kim ese da bir dev tebergença erlay çıgıp cerni cılıtıp koyadı.Kün alay çıgıp cerni carıtsa, Stavropol şahardan uzak bolmay burungu şaharnı tübün aruv körgüzedi. Ol şaharnı atı Macar edi, deydile endigile. Anı burungu atı va Kırk Macar bolgandı. Burun zamanlada, Karaçay degen başçını üyürleri ol şaharnı tögereginde caşagandıla. Kırk Macar aları ara şaharı bolgandı.Ol üyürleni adamları alamat atçıla bolgandıla. Atda çaphan zamanda at bıla bir bolup kalgandıla. Anı üçün alaga şohları “carım adam-carım at” dep atagandıla. Anı üçün sanalgandıla ala kün çıkganda em usta atçılaga. Tuvar mal da tuthandıla ala.

Dangıl tüzlede, tavladaça kün aşıgıvsuz akırın çıkmay, kim ese da bir dev tebergença erlay çıgıp cerni cılıtıp koyadı.Kün alay çıgıp cerni carıtsa, Stavropol şahardan uzak bolmay burungu şaharnı tübün aruv körgüzedi. Ol şaharnı atı Macar edi, deydile endigile. Anı burungu atı va Kırk Macar bolgandı. Burun zamanlada, Karaçay degen başçını üyürleri ol şaharnı tögereginde caşagandıla. Kırk Macar aları ara şaharı bolgandı. Ol üyürleni adamları alamat atçıla bolgandıla. Atda çaphan zamanda at bıla bir bolup kalgandıla. Anı üçün alaga şohları “carım adam-carım at” dep atagandıla. Anı üçün sanalgandıla ala kün çıkganda em usta atçılaga. Tuvar mal da tuthandıla ala. Taş mekâmla işlerge küreşgendile. Atların östürüp, alanı üretip, kiyiklege uvga avlanıp, tuvar kütüp, köp zamanlanı tınçlıklıcaşağandıla. Alay a cıllanı birinde suvuk kelivçü canından bir ullu halk kelgendi. Tışından kelgenle alanı keslerine boysundurğandıla, casak salgandıla. Bir kereni koy, eki kere casak cıyganları bolgandı bir cılga.

Bir cıl, kaçhı künleni birinde patçahnı kullukçusu kelip:

- Köp turmay sizge Obadiy Han kesi kellikdi. Casaknı hazır etip turuguz, dep ketgendi.

Küçlü açuvlangandıla macarçıla. İgitda deyse: ekinçi kere casak izleydi Obadiy bıyıl.

- Bizni tonap koyarga tebregendile bıla, caman zatla, degendile bir kavumla.

- Keteyik bılaydan. Ala bizge caşav berlik tüldüle, degendi, ekinçi kavum.

- Uruş açayık. Uruşsuz bolluk tüldü, degendile üçünçüle.

- Ala bizden üç-tört kere köpdüle, casak bereyik. Alay tınçlıklı bollukdu, dep küreşgendi bir kavum da.

- Tavladagılaga keteyik. Anda alkın cer köpdü. Ala ogay derik tüldüle. Men colnu bileme, degendi Karaçay.

- Artıklıkga tözmeyik, uruş etmey ketmeyik, dep kadalgandıla cengilligi ozgan cigitle.

Köp davlaşıp, ingirde, keç bolganlay, ol kün oguna caşırtın tavlaga keterge begim etgendile macarçıla. Alay a tolmagandı ol begim. Ala ketginçi, kündüz Obadiy Han askeri bıla kelgendi, casaknı tonagança cıygandı. Askerçile köp üynü tonagandıla. Bir kavum üyde cuk da koymagandıla.

Karşçılanı öltürüp tebregendile,
Algı burun kesleri kan tökgendile.
Macarçıla da sora köl kengdirgendile.
Uruşha, kuşça Karaçay cetgendi,
“Obadiyni koyçuguz menge!”  degendi.
Birinçi ullu cigitligin
Bılayda etgendi, şıbılaça urup,
Obadiyni uzununa eki etgendi.

- Birin ıçhındırmagız. Bizni izley, askerin keltirlikdi, degendi Karaçay. Anı buyrugun tolturgandıla macarçıla. Ol kün alaydan bir zorçu da ketalmagandı.

İngir bolgandı ol zamanga. Sora macarçıla terk zamanda hazırlanıp colga çıkhandıla. Cav bilip ızlarından cetginçi. tar özenlege kelgendile.

Ol zamandan keledi: “Obadiy Hança soyulgun”, degen kargış.

Aytuvnu Maganası:

Belgilisiça, sav cüz cılnı Karaçay-Malkar halknı kaydan çıkganını üsünden cazılganla 1896 cıl Canközlanı M. aythan aytuvnu keltiredile. Ol aytuvga köre, karaçaylıla Koban başına 600 cılnı mından alga kelgendile. Andan alga sav 90 cılnı cazılgan aytuvla va Karaçay-Malkar halknı ata-babaları Mingitavnu tögeregine, Koban başına VIII-çi ömürde kelgendile, dep aytıladı (töbenirekde karagız).

Nek boladı ol alay? Alay cazganlanı bir kavumu iş etip keltiredi ol aytuvnu. Ala; Mingitavnu tögereginde, Koban başında XIII-XIV ömürlege deri tegeylileni ata-babaları bolgan alanla caşagandıla, Karaçay-Malkar halknı ata-babaları va alayga XIII-XIV ömürde kelgendile, degen hipotezni begitirge küreşedile anı bıla.

Ol aytuvnu begitirge küreşgenleni ekinçi kavumu teren, keng, köp türlü bilimge tayanmaydıla, oyumları uçharadı, iynamlı tüldü. Ol kavum, birinçilege karşçı barırga da süymeydi. Anı amaltın kesin kıynap, izlep, kazıp da küreşmeydi.

Bu aytuvnu Orus İlmu Akademiyada işlegen, 1807-1808 cılda Kafkazda (Narsanada, Kabartıda, Terek başında) aylanıp, maganalı materiyal cıyıp ullu kitap çıgarğan Ü. Klaprot, Malkarlılanı avuzlarından cazgandı (Alman tilden köçürülgendi aytuv).

Karaçay-Malkar tilge köçürsek, ol bılay boladı: “Alanı kartları aythanga köre, Gum tüzleden Donga deri ala köp zamanlanı caşagandıla. Alanı ara şaharlarını atı Kırk Macar bolgandı. Ol bek alamat bolurga kerekdi. Kırk Macar atı, alanı tilinde “Kırk taş mekâm” ne da “Kırk tört çarhlı arba”dı. Bılayda alanı türlü türlü biyleri biylik etgendile.

la hiciranı II-çi ömürünü allında ( “Hicira” arapça cıl tergevdü. Ala, bir kavum arapla 630 cıldan tergep tebregendile, deydile) honşuları bıla taymazdan tik bolgandıla, emda ahırında honşuları alanı kıstap cibergendile. Ala alaydan Ullu Kabartıga kelgendile. Artdarak alanı çerkesle alayladan ıhtırgandıla. Anı üçün, bir kavum tukum em miyik tavlaga, Kobannı, Bashannı, Çegemni çıkgan cerlerine barıp caşarga ornalgandıla.

Alanı bir kesegi va Malkarda kalgandı. Alay a ol da keçirerek, Çerekni çıkgan cerine bargandı. Ol Malkarda kalgan üçün, anga Malkar ne da Balkar degendile. Cangı ornalgan cerlerinde ala köp zamannı tınçlıklı caşagandıla. Gürcüde Tamara patçah bolgandan sora, ol basiyanlanı (bir kavum avtor aythança, Klaprot da malkarlılaga ‘Basian’ deydi. -B.A), alanı honşuları tegeylileni em da kalgan Kafkaz halklanı boysundurup , Hıristiyan dinni cayıp küreşgendi. Ol dinden tatarlada (bılayda Klaprot, ol közüvdegi bir kavum avtorça Karaçay-Malkar halkga ‘Tatar’ deydi. - (B.A) bügünge deri ız em da kilisala saklangandıla. Gürcünü mongolla algandan sora, basiyanla cangıdan başlarına boş bolgan edile. Art zamanlada va ala Kabartılılağa boysungandıla.

Tüzleden tavlaga Karaçay-Malkar halknı Türk tilli ata-babaları talay kere kirgendile.Birinçi kere bizni eraga (İsa’dan sonraki dönem) deri bolur. Ekinçi kere bizni eranı birinçi ömürlerinde, üçünçü kere IV-çü ömürde. Bu aytuvda aytılgan kesegi kertisi bıla da IV-çü ömürde (asır) kirgen bolur. Anga şagatlık etgen talay zat bardı.

1. Arkeologla aythanga köre, VIII-IX ömürlede Alan kabırla Karaçay-Çerkessyanı teritoriyasında (cerinde) mardadan artık köp koşulgandıla, artık da bek kayalada kabırla (E.P. Alekseyeva. Drevnaya  i  srednevekobaya istoriya Karaçayevo - Çerkessii, M., 1971. 86 b.). Biz ol zatnı alanlanı cangı kavumu kelgeni üçün bolganga sanaybız.

2. Künbathan Alanyanı ara şaharını atı Macar bolgandı (burungu atı). Anga XIX ömürde da Macar degenley turgandıla. Anı üsünden P.D. Şestakov (P.D. Şestakov. “Napominaniye  o drevnem gorode Macar “Trudı IX arkedlogiçeskogo sezda  v  Rosii”, t, l, Kazan, 1971, 194 b.), V.A. Kuznetsov da cazadıla. Çerkesle anga Macar üyle (Macar ovne) degendile (V.A. Kuznetsov. “Alanya  v  X-XIII vv., Orconikitze, 1971, 194 b.) Aytuvda va Karaçay-Malkar halknı tüzledegi ara şaharını atı Kırk Macar bolgandı. Eşta, Alanla cangı şaharlarına eski şaharlarını atın atagan bolurla.Ol zat köp halklada, alanı içinde Türk halklada da bolup turgan adetdi.

Stavropoldan uzak bolmay Macar dep burungu ullu, alamat taş mekâmları bolgan şaharnı kim da biledi. Busagatda ol arkeologiya esketmedi. Macar degen atnı cürütgen şaharla va Şimal Kafkazda VI ömürde oguna bolgandıla. Alanı birini atı Kiçi Macar bolgandı (E. V. Rtvelatze K. “İstorii goroda Macar”. Jurnal “Sovetskaya arkeologiya”. Nr. 3. 1972, 149). Ol şaharla 720 cılda da sagınılgandıla (ol kitapda).

Aytuvda eskertilgen başha şaharla, tüz kertisi bıla da bolgan zatladıla. Gürcünü XI. ömürnü ayağında XII ömürnü allında caşağan patçahı Tamara (Alan patçah Durgulelni egeçini, Borenanı kızı bolgandı) tahtada zamanlada Gürcü, Hıristiyan dinni cayıp küreşgendi; adıglanı (kabartılıla) ne ertde bolsa da XV. ömürnü birinçi carımından alga alaylada caşamaganları ajımsız belgilidi. Adıgla mongollaga deri kelgendile (köçgendile) beri, degeni-ol sıngar tarihge kelişmeydi. Adıgla (kabartılıla) XV ömürnü arasında da Karatengiz bıla Azovtengizni (Azak ) cagalarında caşaganları, XV. ömürde salıngan italyan kartadan (harita) belgilidi (ABK, 407).

Bu cerlede gürcülüleni  hıristiyan dinni cayıp küreşgenlerine Malkarda, Tegeyde, Kabartıda gâvur kaçnı atı Gürcü söz bolganı şagatlık etedi (dzuvar. cor, cora).

Ol zamanlada bu cerlede caşagan üyürle Karaçay-Malkar halknı ütü-babaları bolganına köp türlü belgili materyal cıygandı avtor. Ol materyalnı bir kesegi “Aktualnıe problamı karaçaevo-balkarskogo  i  nogayskogo yazıkov”  degen, 1981 cıl Stavropolda çıkgan bıla 1982 cıl Çerkesskede çıkgan “Şorka” degen kitapda basmalangandıla.Kalganı da basmalanır degen umut bardı.

Bu aytuv Malkar kartlanı avuzlarından cazılgandı. Anı amaltın mında “Karaçay” degen kişini atı sagınılmaydı, Malkarda unutulgandı anı atı. Anı çurumu, “Karaçay” nı Koban başında caşaganıdı.Anga şagatlık etgen talay zat bardı.

1. Hurzuk elni burungu atı “Karaçay” bolgandı. XIX. ömürnü al cıllarında da anga “Karaçay” degendile (ABK. 246, 254).

2. Halk aytuvlanı birinde “Karaçay bıla Frankla” degen aytuvdaça Karaçay, Koban başında biylik etgendi, dep aytıladı. (Caşavnu Oyuvları, Bayramuklanı. A., b. 13).

Bu aytuvnu karaçaylılanı avuzlarından cazılgan varyantında zaman körgüzülmeydi (ol Orus tilge tüz köçürülgen ese) Halk a Karaçaynı başçılıgı bıla köçgendi tavlaga.

Obadiy. Bu at XIII. ömürde caşagan Hazar patçahnı atıdı (M. İ. Artamanov. “İstoria Hazar”, L., 1962. b. 278, 285). “Obadiy soyulgança soyulgun”  degen kargış, karaçaylılada XX ömürnü arasında da cürütülgendi. Anı avtorga (Bayramuklanı Ahmat) Çerkeskede caşagan  Hasanlanı Nazir aythan edi.

Basian, Basiani. Ullu seyirligi emda maganası bardı malkarlılanı Çerek özende caşagan kavumunu Basian degen atını. Birinçisi, Kafkazda caşagan alanlanı bir ullu üyürünü atı Basiani  bolgandı (A. V. Galdo. Etniçesya istorya Severnogo Kavkaza IV-X vv., L. 1979. b. 67). Ekinçisi; Kabartıda, Tegeyde, Gürcüde aylanıp materyalla cıyıp kelgen Orus İlmu Akademiyanı  çileni (üyesi) İ. A. Goldenşted, gürcüle Malkarın em ullu üyürüne / Çerek özende caşagan kavumuna emda anı cerine Bazianı, Baziana, Baziania degenlerin çertedi (ASK. Adıgi, Balkartsı  i  karaçaevtsı  v  izbestiah evropeyiskikh avtorov XIII-XIV vv., Nalçik, 1974. b. 206, 208). Belgilidi dagıda, Basian Malkar biyleni bir kavumunu tukumu bolganı (ABK. 207). Üçünçüsü, Malkarlılaga Gürcüle XIV ömürde da Basiani degenlerin L. İ Lavrov körgüzgendi (L. İ Lavrov. “Karaçay  i  Balkariya do 30-x godov XIX v.”  ‘Karaçayskiy etnografiçeskiy svornik’, IV. M., 78-79).  Törtünçüsü, burungu bulgarlanı (Türk Bulgarla) Batbay degen patçahını tukumu da Basian bolgandı. Anga Batbay Basian (grekça Batbay Basianus) degendile (Venelin Ü. “Drevnie  i  nıneşnie bolgarı  v  otnoşenii  k  Rossianam”, t. l., M., 1829. b. 29-32).

Alay bıla, aytılgan zatla malkarlılanı Basian degen üyürü Alan üyür bolganına, bulgarlanı da Batbay degen patçahını tukumu Alan üyürden çıkganına şagatlık etedile.

Basian kesi da Türk-Alannı sözü bolurğa bollukdu. Teňleşdirigiz, alanlanı caşağan cerlerini eki başha cerde eki atı da başha zamanladan tavuşlaga boşaladıla: Alanlian-Kazakhstanda III-IV ömürlede alanla caşagan cerni atı; Alania-VII ömürde Koban başında caşagan alanlanı cerini atı, bolgandıla (alanı üsünden basmağa ençi iş hazırlanıpdı). Budian dep, dağıda anga uşaş Karaçay-Malkar atla bardıla.

Ol Aytuvnu Karaçay Kartlanı Avzundan Cazılgan Variyantı

Anı, 1829 cıl Mingitavnu tübünde Venger (Macar) profesor J. de Sess cazgandı. Ol Orus tilge bılay köçürgendi : “Men ala bıla ekspedisyanı (izlem üçün aylanganla) tilmaçı turganlay uşak etgenme (ol, Çerkes bolsa da, orusça, türkça, karaçayça da bile edi). Meni igi seyirsindirgen edi alanı, men Macar bolganımı bilgenlerinde kuvanganları... Kaçan ese da bir zamanlada ala, bu kıralnı aytuvuna köre, bitimli cerlede, Don’dan Derbentge deri caşagandıla. Ala dagıda koşhan edile: ol millet Kobannı arı canında, busagatda kazakla-karatengizçile caşagan cerde caşagandı. Ol zamanlada ala ullu, küçlü halk bıla honşu bolgandıla. Ol zalimlik etip turgandı. Har üydegiden cıl sayın kara başı bolgan bir ak iynek davlagandı.Allay iynegi bolmasa va, anı ornuna üç iynek berirge kerek bolgandı. Anı amaltın ala Kobannı sol canına barırga begim etgendile. Anda miyik tavlada kişige da boysunmay caşar üçün, ala Karaçaynı (Karaçay degen başçını) başçılık etivü bıla busagatda caşagan cerlerine kelgendile. Anı atın algandı halk kesine atha, anı tukumu kurup kalgan ese da, ol atnı saklaydı. Bizni lagerden (kamptan) üç künlük colnu barsang, beş el ne da beş halk bardı. Ala barısı bir Macar tamırdan çıkgandıla. Ala Oruspie, Bizingi, Huliam, Balkar em da Duğurdula. Bu halkla Kafkazda caşagan halkladan çırtda başha tilde söleşedile. Ala em miyik tavlada caşaydıla, honşu tegeylile, imeretinle (ebzele) bıla baylam tutadıla.

Biz, karaçaylıla bıla uşak etgen zamanda, alanı cüreklerine cararga süyüp, ‘Macarda da allay atnı cürütgen üydegi bardı’, -Karaçay- dep bir inaral a bizini busagatdağı cüyüshanıbızdı, Avusturyanı patçahını askerinde kulluk etgendi. Eşta, ol Macar üydegi alanı burungu başçışı Karaçay  degen kişi bıla et cuvukla bolurla, degen edim.

Ol sözleni aythan zamanda alanı birbirine kaygılı bolup karaganların esledim. Sora ala, bilmey turganlay, alaydagılaga ‘savkalıgız’ demegenley, bizni koyup, ketip kaldıla. Bir talay sagatdan bildim, men alanı kaygılarını çurumun”. (ABK. 330-331).

Ala va, J. de Bess “Macardagı karaçaylılaga bildirirge burungu Karaçaynı tübün izlep kelgendi” dep korkgandıla. Eşta ala Karaçaynı eki kavumu da et cuvukla bolganların algın bilip turgan bolurla. Alanı kaygıları J. de Besss, “men anı üçün kelmegenme” degenden sora tohtagandı.
_________________________________________________________

Caşavnu Oyuvları - İstorya Haparla - Bayramkullanı Ahmat,
Stavropol, atlı kitapdan, Kartcurt sayı : 7
_________________________________________________________