Batçalanı Valeriy milletibizni tarihin tintgen alimleni biridi, arheologdu, tarih ilmulanı kandidatıdı. Busagatda Kavkaznı arheologiya institutunu direktoru nu zamestiteli bolub işleydi. Bügün ol bizni konagıbızdı. Valeriy, sen işleb turgan institutu üsünden alay köble bilmeydile. Ol kaçan, kalay kuralganın, kallay işle tındırganın aytsañ edi. Bu institut 1990-çı cıllada kuralgandı. Arı deri va anı endigi tamadası Atabiylanı Biyaslan bla men gumanitar tintivleni Kabartı-Malkar ilmu-izlem institutunda işlegenbiz.
Ne deseñ da, kesiñi ustalıgıñ, bilimiñ bla baylamlı işni koluña alıb, bütev çıga turgan problemalanı onovların da kesiñ etib tebreseñ - barısından da igisi oldu. Teñleşdirib karasak, gumanitar tintivleni institutunda işlegen zamanıbızda, anı arheologiya bölümünde 5-6 adam bar edik. Busagatda va, kesibiz ençi uçrecdeniye kuralganlı, har zat da igi canına türlene baradı. Alanı tiziminde arheologladan sora da, suratçıla, çertecnikle, arhitektorla, restavratorla, kompüterde işlegenle, dagıda başha spetsialiste da bardıla. İşibizni da cañı ilmu amallaga tayana bardırabız. Söz üçün, miyikden cerni suratha alıv, georadar, elektromagnit razvedka degença amallanı hayırlandırabız.
Batçalanı Valeriy milletibizni tarihin tintgen alimleni biridi, arheologdu, tarih ilmulanı kandidatıdı. Busagatda Kavkaznı arheologiya institutunu direktoru nu zamestiteli bolub işleydi. Bügün ol bizni konagıbızdı. Valeriy, sen işleb turgan institutu üsünden alay köble bilmeydile. Ol kaçan, kalay kuralganın, kallay işle tındırganın aytsañ edi.
Bu institut 1990-çı cıllada kuralgandı. Arı deri va anı endigi tamadası Atabiylanı Biyaslan bla men gumanitar tintivleni Kabartı-Malkar ilmu-izlem institutunda işlegenbiz. Ne deseñ da, kesiñi ustalıgıñ, bilimiñ bla baylamlı işni koluña alıb, bütev çıga turgan problemalanı onovların da kesiñ etib tebreseñ - barısından da igisi oldu. Teñleşdirib karasak, gumanitar tintivleni institutunda işlegen zamanıbızda, anı arheologiya bölümünde 5-6 adam bar edik. Busagatda va, kesibiz ençi uçrecdeniye kuralganlı, har zat da igi dcanına türlene baradı. Alanı tiziminde arheologladan sora da, suratçıla, çertecnikle, arhitektorla, restavratorla, kompüterde işlegenle, dagıda başha spetsialiste da bardıla. İşibizni da cañı ilmu amallaga tayana bardırabız. Söz üçün, miyikden cerni suratha alıv, georadar, elektromagnit razvedka degença amallanı hayırlandırabız. Ol işni da kuru kesibiz bardırmay, Moskvada, Sankt-Peterburgda, Krasnodar, Stavropol kraylada emda Şimal Kavkaznı respublikalarında caşagan spetsialistle bla kelişdire, bir-biribizge boluşa, kengeşe, birge işlerge küreşebiz.
Da sora cetişimlerigiz da aña köre bolurla?
Ayhay da! Ozgan 15 cılnı içinde biz tintgen esgertmeleni sanasak, aladan em ertdegileri mından 6 miñ cıl alga caşagan halkladan kalgan zatladıla. Bek keç kuralganla va X\\\\L1-çi-X\\\\Lİ-çi ömürleden dcetgen şıyakıladıla.
Ala bizni milletni tarihi bla baylamlı esgertmelemidile?
Kuru biznikile tüldüle, alay a biz ata-babalarıbızdan kalgan esgertmelege aslam es bölürge küreşebiz. Söz üçün, Alanladan kalgan kabırlanı alıb karayık. Alaga arheologiyada katakombala deydile. Ala, biz bilgen, körgen kabırlaça bolmay, terenlikleri 5-6 metrge cetgen, cer tübünde işlenñen dorbunlaga uşaydıla. Alanı kazgan bek kıyındı, bir sezonña toguzun-onusun kazsak, ol alamat cetişimge sanaladı. Katakombalanı tintiv canı bla işle başha respublikalada kalay bardırılganları bla teñleşdirsek, biz bek artha kalıb turganbız. Sovet Soyüznu zamanında bizde 100 katakombadan köb kazılmagandı, tintilmegendi.
Bügün a ol canı bla iş kalaydı?
Toguz-on cılnı içinde kazgan katakombalanı sanı bir miññe dcete keledi. Kıshası, 100 cılga etillik işni 10 cılga etib boşaganbız. Ol katakombala Çerek kaskadnı kuruluşu bara turgan cerde tabılganları sebebli, biz alanı terk oguna tintib boşamasak, buldozerle, ekskavatorla oyub, buzub keterikdile deb, korkub, caşla ne zamanların, ne küçlerin, ne savlukların ayamay, cay issi, kış suvuk demey, 9-10 aynı içinde, ol maganalı işni ahırına cetdirdile.
Burun zamanlada işlenñen kalaladan, keşeneleden, az bolsa da, sav kalganla bardıla. Alanı va tintemisiz?
Bu art 2-3 cılnı içinde alanı tintivnü kolga katı alganbız. Mından alga va alanı kaçan, kaysı ömürde işlenñenlerin tıñılı belgilerge amal tabalmay, alimle arsarlı bola turgandıla. Busagatda va alanı içlerinde tabılgan zatlaga: koşun sınñanlaga, savutlaga köre, ol soruvlaga cuvab tabarga kolubuzdan keledi. Anı bla da kalmay, kalalanı, keşeneleni bir kavumun cangırtırga deb aylanabız. Aña Moskvadan, Stavro-poldan, Krasnodardan, Pyatigorskeden da spetsialistle katışa, federal programmaga köre bardırıladı iş. Ol kesi da Şimal Kavkazda birinçi kere başlanadı.
Andan sora ertdegili sın taşlanı üslerinden aytırga izleyme. Aladan Cılı-Suvda (Miñi Tavnu tiyresinde) 5-6-sı tabılgandı. Ala uzundula, miyiklikleri 2-3 metrge cetedi. Birbirlerini başlarında va adam surat işlenibdi. Atabiylanı Biyaslan, tintivle bardırgandan sora, ala cañı eraga deri \\\\L1-çi ömürde İskitle işlegendile degen oyumga kelgendi. Bek seyiri nedi desegiz, burunñu Greklileni: «İskitle kuru özenlede ogay, bir kavumu tavlada da caşaydıla», - deb cazganlarına alimle iynanmay turgandıla. Endi va ol kerti bolganın kesibiz da körebiz. Alimleni aytıvlarına köre, ol halknı bir kavumun bizni ata-babalarıbızga sanarga bollukdu. Andan sora Töben Kurkucinni tiyresinde bir obanı kazganıbızda, uzunlugu 6 metr bolgan ullu şiyakı tabhanbız. Ol cañı eraga deri 3-çü ömürde işlenñendi. İçinde va sarmat degen halknı bir kavum baçaması asıralıb edi. Ol da İskitlege uşagan halk bolgandı.
Kıynagan zat a, ol şiyakını burun zamanda oguna kim ese da tonab ketgenidi. Alay bolsa da bizni kolubuzga tüşgen zatla: koşun savutla, mınçakla, sadak okla, at kerekle, kılıçla, ilmu canı bla alıb karasak, bek maganalıdıla. Em seyiri nedi desegiz a, ol şiyakı taşladan işlenñendi. Alanı içlerinde mından 6 miñ cılnı alga işlenñenleri da bardı: İskitleniki, Kimmerleniki da. Dagıda bir esgertmeni sagınmay bolmayma. Kaşhatavnu katında, kuruluş bara turgan dcerde, 23 şiyakı tabılgan edi da, alanı da kuruluşçula buzub ketmez üçün, terkoguna tinterge tüşdü.
Şiyakıla barısı da X\\\\Lİ-çi ömürde işlenñenleri açıklanñandı. Alada tabılgan zatladan eki tişirıv belibavnu üsünden ençi aytırga süyeme. Ekisi da kümüşden işlenñen, bek ariuv, alamatladıla. Allaylaga tavlula kamar belibav deydile. Allay eski belibavla Şimal Kavkazda birinçi kere tabılgandıla. Busagatda muzeylede bolgan neda bir-bir üydegilede saklanñan belibavlanı aslamısı va X1X-çu ömürde işlenñen zatladıla. Keslerini da köbüsü Dagıstanlı ustalanı kollarından çıkganladıla. Biz tabhan zatlanı va Tavlula kesleri işlegendile. Anı sebebli Tavlulanı suratlav canı bla hunerlikleri bolganları açık körünüb turadı.
Sav ayla bla colda-kolda kalıb, duniya bla bir cerni kazıb, burunñu esgertmeleni tintib, dagıda ol işleni tıyınşlısıça kagıtha tüşürüb, ahırına cetdirib çıkgan kıyın bolganına, köb zaman, karıv-küç da alganına da ne söz. Alay a arheologiya tintivleden tışında da siz Malkar halknı tarihi bla baylamlı başha işlege da tiri katışasız deb eşitgenme...
Ho, başha zatlaga da es bölmezge caramaydı. Bu art cıllada Malkar halknı tarihi, kulturası, etnografiyası bla baylamlı bir kavum kitab çıgarılgandı da, ala barısı da bizni institutnu tamadası Atabiylanı Biyaslannı açha boluşlugu bla basmalanñandıla. Alanı içlerinde K. Çheidzeni «Strana Prometeya», Küçüklanı Zuhranı «Ontologiçeskiy metakod kak yadro etnopoetiki» degen kitabları, Tavlu suratçılanı suratlarını «Vremya i prostranstvo» degen albomları da bardıla. Köb bolmay a Nalçikde bolgan arheologiya konferentsiyadan materiallanı kesibiz çıgarganbız. Sora Moskvada «Malkar X-çu-XV-çi ömürlede» degen kitab çıkgandı da, anı tirajın bügün-tambla iyedile deb, saklab turabız. Region, Bütev Rossiya, halkla arası konferentsiyalaga da koşuluvçanbız, allay konferentsiyalanı kesibiz da kuray turuvçanbız. İlmu kadrla hazırlavga da ullu es bölünedi. Busagatda biz aspiranturaga iyerge deb 5-6 caşnı hazırlaybız da, ala da okuvların boşab, igi fahmulu spetsialistle bolub kaytırla, deb ışanabız.
