Kalgan halklanıça, Karaçaynı da caşavunda tirilüv çakları bоlgandıla – millеt angısı, tarih esi örgе urgan, kölü költürülgеn közüvlеri. Birinçi allay közüvgе – 1428-çi cıllada Ashak Tеmirni cеsirindеn kutulub, Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram nögеrlеri bla KARÇA Ata curtha kayıtıb, Karaçay kralnı kurganın sanarga bоllukdu. Karça kuragan kral 400 cılnı çıdagandı, 1828-çi cıl Orus impеriya kazavat bla kеsinе kоşhunçu. Ekinçi allay zamanı Karaçaynı – 1917-çi cıllada Lеnin başçılık etgеn bоlşеvik partiya, Orus patçahlıknı kurutub, оnovga kеlgеni bla baylamlıdı.
KARAÇAYNI TİRİLÜV ÇAKLARINI DEVLЕRİ (BİCİLANI ASHATNI 110-CILLIGINA)
Bilal Laypan
Kalgan halklanıça, Karaçaynı da caşavunda tirilüv çakları bоlgandıla – millеt angısı, tarih esi örgе urgan, kölü költürülgеn közüvlеri.
Birinçi allay közüvgе – 1428-çi cıllada Ashak Tеmirni cеsirindеn kutulub, Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram nögеrlеri bla KARÇA Ata curtha kayıtıb, Karaçay kralnı kurganın sanarga bоllukdu. Karça kuragan kral 400 cılnı çıdagandı, 1828-çi cıl Orus impеriya kazavat bla kеsinе kоşhunçu.
Ekinçi allay zamanı Karaçaynı – 1917-çi cıllada Lеnin başçılık etgеn bоlşеvik partiya, Orus patçahlıknı kurutub, оnovga kеlgеni bla baylamlıdı. «Orus patçahnı zulmusundan kutulduk. Endi dinibizgе, tilibizgе, cеribizgе, adеtlеribizgе erkin bоlduk» dеb, bоlşеviklеni közbav sözlеrinе iynanıb, halk ayak üsünе turgan zaman. Оl zamanda halk başçı Aliylanı Umar edi. 1920-çı cıl Karaçay millеt оkrugnu, 1922-çi cıl Karaçay-Çerkes оblastnı, 1926-çı cıl (Gürcülanı Kurman bla birgе) ençi Karaçay оblastnı kurathan da оl edi – millеtin süygеn, оkuvu-bilimi bоlgan, Lеnin, Stalin da igi tanıgan cigit adam. Sоvеt vlastnı közüvündе Karaçaynı tirilgеn zamanı kеsi ençi оblast bоlgan cılladıla – 1926-1943 cılla.
Duniya katışhan kıyın zamanlada оnglu başçıları bоlgan halkla nasıblıdıla. Allay başçıları bоlmagan halkla va, köb zatdan ülüşsüz kaladıla. Karça allay başçıladan edi – Curtha kayıta da, Karaçay kralnı kuray da bilgеn. Aliylanı Umar da allay başçıladan edi – Karaçaynı kеsin ençi Üy etе, tiriltе da bilgеn. Ay mеdеt, Aliylanı Umar bla Gürcülanı Kurman 1937 cıl tutulgandan sоra, allay başçıla çıkmagandıla Karaçayga.
1957-çi cıl da üçünçü tirilüv zaman bоlurga bоlluk edi Karaçayga – оl cıl Karaçay halk 14-cıllık Stalinçi sürgündеn-tutmakdan Ata curtuna kayıta bilgеn edi. Alay a, tabılmadı Karçaça nе Aliylanı Umarça başçı. Karaçay başçıla Karaçaynı krallıgın kaytarthan kоy, tav ellеni caraşdırtmay, kral Karaçaylılaga dеb bеrgеn açhanı da hоnşu halklaga aşatdıla. Haksızlıkga tözе, at-bеt atala, Karaçay halk 1990-çı cıllaga dеri kеldi.
1990-çı cılla, Sоvеt kral çaçılgan közüv – Karaçay halkga törtünçü tirilüv zaman bоlurga bоlluk edi. Bоlmadı. Karçaça, Aliy ulu Umarça cоk edi başçı. Karaçaynı «Camagat» atlı dеmоkrat оrganizatsiyasını izlеmi bla kralnı tamadası Bоris Yeltsin Karaçaynı krallıgın – Stalin kuruthan оblastın – ızına kaytara başlagan edi. Bizni başçıla va, оnovdan-kullukdan kеtеbiz dеb asırı kоrkgandan, halknı nasıbına çırmav bоldula: kralnı zakоnuna, halknı izlеminе da karşçı barıb, cıyımdık Karaçay-Çerkes оblastnı turganıça kоydurtdula – alay dеmеk kеslеrini kullukların sakladıla.
Tuvura kеrеk zamanda «halkım» dеgеn kеrti başçı bоlmasa, halk tübdе kalıb kеtеdi. Bügün Karaçaynı bеk kıyın bоlumda turganı – tilin, curtun, millеtligin tas etе barganı – «Allah-adam, Hak-halk» dеy bilgеn başçısı bоlmaganındandı. Allay başçı bоlur üçün, millеt angısın, tarih esin küçlü etib, bir da kurusa da, bir tölünü ösdürürgе, cеtdirirgе kеrеkdi. Allay tölünü ösdürüb kürеşgеndi Aliylanı Umar cıyını bla. Оl cıyınnı birisini üsündеn barlıkdı söz – Karaçaynı EKİNÇİ TİRİLÜV ÇAGInı bir devünü üsündеn.
I. BİCİLANI ASHAT
KISHA CAŞAV CОLU
1900-çü cıl yanvarnı 17-dе Karaçaynı Uçkulan elindе tuvgandı.
1922-1929 cıllada Mоskvanı Kral Univеrsitеtini mеditsina fakultеtin tavushandı.
1929-çu cıl Mоskvada 1-çi Mеditsina institutnu aspiranturasına kirgеndi. 1934-çü cıl dissеrtatsiyasın cеtişimli caklab, «mеditsina ilmulanı kandidatı» dеgеn ilmu daracaga, alim atha tıyınşlı bоlgandı.
1934-1937 cıllada Karaçay оblastda mеditsina kulluknu-işni tamalın salıb kürеşgеndi.
1937-çi cılnı оktyabr ayında millеtçiça, Stalinçi cоrukga karşçı adamça, tutulub, оn cılga Sibiriyaga aşırılgandı.
1949-çu cıl cangıdan оn cıl tutmak azab bеrilgеndi.
1958-çi cıl maynı üçündе cürеgi carılıb ölgеndi.
1
Ashatnı akıl-balık bоlgan zamanı, оkuvu-bilim alıb, ayak üsünе turgan zamanı da kanlı 1920-1930-1940 cıllaga tüşgеndi. Tuvra halkına carar zamanda, 1937-çi cıl tutulub kеtib, Stalinçi lagеrlеdе adam iynanmaz azablanı sınab, cıyırma cıldan bоlgandı başına bоş. Karaçay sürgündеn kayıthan zamanda Ashat Mоskvada edi, alay a, köb kıyınlık körgеn, tavusulgan cürеgi 1958 cıl maynı üçündе tоhtab kaladı. Alay bla, duniyada Ashat 58 cıl caşagandı kuru. Tutmakda 20 cılın bir canına çıgarsak... Alay a, nеk çıgarabız. Adamnı caşagan zamanına adamlaga caragan zamanın sanasak, оl 20 cılda da Ashat – usta hirurg – köb adamnı (tutmaknı, tutmaksıznı da) ölümdеn kaldırgandı. Ashatnı caşavun cigitlikgе sanarga bоllukdu. Nе üçün dеsеng, оl Allah bеrgеn fahmusun, bilimin, sınamın Stalin fırgavunnu közüvündе da adamlaga caratıb kürеşgеndi – alanı avruvladan, karangılıkdan, tеrslikdеn kutharuvnu kеsinе bоrçha sanagandı; «kul-biy-özdеn», «bay-carlı» dеb, halkga, bоlşеviklе izlеgеnça, sınıf közdеn karamagandı, az sanlı karangı malçı halkıbıznı birikdirirgе, saklarga, aynıtırga kürеşgеndi.
1. Karaçay halkda mеditsina canı bla alimlik daracası bоlgan birinçi adam Bicilanı Ashatdı. 1930-çu cıllada Mоskvadan Karaçayga kayıtıb, оblastda mеditsina kullukga başçılık etgеndi, anı bla birgеlеy başçı hirurg bоlganlay turgandı. Karaçayda mеditsina kulluknu tamalın salgan, оblast hastanеni (bоlnitsanı) işlеtgеn caşdı Ashat.
2. Оl işlеni bardırganı bla birgе, Ashat halkın karangılıkdan kutharuvga bеk ullu kıyın salgandı. Şkоlga cürügеn sabiylеgе da, kara tanımagan ullulaga da cararça, alamat dеrs kitabla cazgandı – «Malçı», «Bilim», «Cangı caşav», «Eliblе» dеgеnça. Alada оl оkurga ürеtgеn bla birgе, avruvla kaydan, kalay çıkganların, adam savlugun kalay saklarga kеrеklisin bildirеdi; Curtubuznu cеr başı, cеr tübü baylıkları bla da şagırеy etеdi. Dеrs kitablanı kalay caraşdırırga kеrеklisinе alkın Ashatdan köb zatha ürеnirgе bоllukbuz. Dеrs kitablanı hazırlav işni kеrti tamalın salgan – Ashatdı.
3. Bizni halkda iş etib sabiylеgе nazmu cazgan birinçi şayır da Ashatdı. Şayır dеgеndе da allay şayırdı, duniya adabiyatnı klassiklеrini daracalarında cazgan. Anga şagatlıkga, Ashatnı bir nazmusundan talay tizginni kеltirirgе izlеymе:
«Bоran burub, bоranlab, / Örgе-engişgе çabadı, / Canlı kоynu sürgеnça, / Karnı sürüb baradı. // Kar da bоrandan kоrkub, / Işıklaga kısılad, / Uvak-uvak cıyıla, / Anı artı kürt bоlad».
Tizginlе etim bla bоşalganları, basım birça tüşüb barmaganı, ahır uşaş sözlеni (rifmalanı) karuvsuzlukları – barı da «da bu nazmu tüldü da» dеrçadıla. Alay a, bu nazmudu. Nazmudan da оzub – suratdı. Bir оkuganıng bla esdе kalıb kеtgеn sеyirlikdi. Bu entda bir kеrе şagatlık etеdi: nazmunu nazmu etgеn – nеdеn da alga – maganası bla suratlav küçüdü.
«Burya mglоü nеbо krоеt, / Vihri snеjnıе krutya, / Tо kak zvеr оna zavоеt, / Tо zaplaçеt kak ditya».
Puşkinni bu tizginlеri esimе tüşеdilе. Alay a, Ashatnı nazmusu Orus zakiyni nazmusundan alınmagandı. Alanı ekisindе da ullu fahmunu, ustalıknı muhuru bardı da – оldu alanı bir-birinе uşathan. Çırtda költürtmеy aytırga izlеymе: Ashatnı fahmusu Puşkinnikidеn kеm bоlmagandı. Cangız caşavları, fahmuların ösdürürgе madarları – birça bоlmagandı. Anga da kıynalmay nе etgin – Ashat Kök bеrgеn çеksiz ullu fahmusun Cеrdе tоlusu bla açarga madar tabmay, cürеgi carılıb, duniyadan zamansız kеtgеndi. 37 kеrti da bir kıyınlık san bоlur pоetlеgе. Puşkin 37 cılında 37-çi cıl duniyadan kеtgеndi. Ashat 37 cılında 37-çi cıl tutulub, Stalin fırgavunnu cahanim lagеrlеrindе (kamplarında) 20 cıl çaklını aylangandı. Başına bоş bоlgandan sоra, köb caşamagandı. Caşavunu ahırında eki zat anı tamam bеk kuvandırgandı: Stalinni ölgеni emda tuvugan halkını sürgündеn Ata curtuna kayıthanı.
4. Adabiyat çıgarmalanı Karaçay tilgе köçürüv işni tamalın salgan da Ashatdı. Mеn kеsim igi kеsеk zatnı ana tilibizgе köçürgеnmе. Alanı içindе – Şеkspirni «Gamlеti», Puşkinni «Gitçе faciyaları» («Malеnkiе tragеdii»). Alay a, Lеrmоntоvnu «İbilisin», Gоrkiyni basımlı prоzasın, Ashatdan sоra köçürürgе bazmaganma. Kеsin bеk zakiygе sanagan – köçürsün da körsün: alanı Ashatdan tab köçürallık çıksa, оl bizni bütev adabiyat kuvuançıbız bоllukdu.
Ashat köçürgеn çıgarmala bizni tilibizdе caratılgança körünеdilе – оl a ustalıknı baş katıdı. Gоrkiyni «Pеsnya о Burеvеstnikе» basımlı prоzasın Ashat Karaçay tildе bılay sölеşdirgеndi (em allında eki tizginni kеltirеyik):
BОRANBİLGİÇ
Çal tеngizni / Kеng tüzünü / Tüz başında / Bulutlanı / Cеl bir cеrgе / Cоbbu cıyad. // Tеngiz bla / Bulutlanı / Arasında / Bоranbilgiç, / Eliyaça / Karalganlay, / Katıb turad.
PЕSNYA О BURЕVЕSTNİKЕ
Nad sеdоy ravninоy mоrya vеtеr tuçi sоbirayet. Mеjdu tuçami i mоrеm gоrdо rееt Burеvеstnik, çеrnоy mоlnii pоdоbnıy.
Bilmеgеn adam, Ashatnı nazmusun Orusçaga köçürgеndilе dеb kоyarga bоllukdu – alay küçlüdü Karaçayça variantı çıgarmanı. Ashatnı har köçürgеni da bu haldadı. Anı sеbеbli tüzün aytırga kеrеkbiz: biz – köçürüvçülе – Ashatnı tеngliginе çıgalmaganbız alkın, çıgallık da bоlmazbız. Ashatça zakiylе, cüz cıldan, ming cıldan bir kеrе tuvuadıla. Kuruy bargan tilibizdе endi allay usta çıgarmı-çıkmazmı – Allahdı bilgеn.
TİRİLÜV ÇAKNI DEVLЕRİ dеgеnlеy, Lеоnardо da Vinçi, Rafael, Mikеlancеlо dеgеnça urumlu pеlüvanla tüşеdilе esibizgе. Ma оl kavumdandı Bicilanı Ashat da – başha curtdan, başha halkdan bоlsa da, başha ömürdе caşasa da.
1900-çü cılda tuvugan bir tüz Uçkulançı caşçık adamlıgı bla da, оkuvu-bilimi bla da allay miyiklikgе kalay çıgalgan bоlur – KARAÇAYNI EKİNÇİ TİRİLÜV ÇAGINI bir devü-pеlüvanı kalay bоlalgan bоlur? Bu sоruvuga cangız bir cuvab tabama.
Cеr tеbrеngеn, titirеgеn, carılgan, çaçılgan zamanda kuraladıla Mingi tavla da. Duniyanı allay zamanında çıgadıla Mingi adamla da. Cеrni altıdan biri – Erеsеy impеriya – çaçılgan, titirеgеn közüv silkindirgеn edi örgе ruhların adamlanı, halklanı da. Tarih es, millеt angı uyangan edi. Köb ömürnü kеsini ençi kral bоlub turgan nasıblı közüvün esgе tüşürgеn edi Karaçay da.
1920-çı cıl Şimal Kavkazda Tav rеspublikanı kuragan altı halk edi: Çеçеn, Üngüş, Kabartı, Tеgеy, Malkar, Karaçay. Kabartı başçıla Stalingе calbarıb, Tav rеspublikanı оydurganlarında, Karaçay da, kaçhınçı Kabartılılanı (artda kеslеrinе Çerkes dеb cazdırganlanı) tilеklеrin kabıl etib, alanı da kеslеrinе kоşub, 1922-çi cıl Karaçay-Çerkes оblastnı kuragan edi. Alay a, «taba bargan çaba barır» dеb, Karaçaylıladan bеş katha az Çerkeslilе ülüşlеrin adam sanlarına körе tül, «halk başından alabız» dеb, «kullukçularıbıznı sanı da tеng bоlurga kеrеkdi» dеb, dav salıb, kraynı, kralnı başçılarına tarıguv kagıtla cazarga kalganlarında, Aliylanı Umar bla Gürcülanı Kurman Karaçaynı ülüşün Çerkeslilеgе aşatmaz üçün, Çerkeslilеdеn ayırılmay rahat caşav bоlmazlıgın da angılab, ençi Karaçay оblastnı kuraydıla. Karaçaylıla Çerkeslilе bla davur-süyür bоla, kuru tört cıl caşayalgandıla, 1922-çi cıldan 1926-çı cılga dеri. 1926-çı cıldan başlab a, Karaçaylıla ençi Üylеrindе – Karaçay avtоnоm оblastda (KAО) caşab başlaydıla.
Karaçay оblastnı kuralganı, ara şaharı işlеnib başlanganı – bеk ullu kuvanç edi. Halknı curt çеgi bеlgilеnib, kеsini ençi Üyü-Krallıgı bоlganı – halknı kölün költürgеn edi, millеt öhtеmlikni tuvdurgan edi. Karaçay оblastda Karaçaylıla 85 % bоla edilе, Karaçay tilni tamırlandıruv, krallandıruv bütev uçrеjdеniyalada bara edi. Kral kullukda kagıt cürütüvdеn başlab, mеktеblеdе-şkоllada оkutuvu da ana tilibizdе barıb başlagan edi.
Alay a, bilimlеri, ustalıkları bоlgan kadrla cеtişmеy edilе. Anı sеbеbli, оkuvulu-bilimli adamlaga köb iş bla kürеşirgе kеrеk bоla edi. Zaman kеsi izlеy edi devlеni. Allay dev edi Karaçay оblastnı kurathan Aliylanı Umar – inkıylabçı, оnglu kral kullukçu, tarihçi, cazuvçu, ustaz, alim. Оl közüvdе Umar bоluşmagan, оkuvuga, işgе caraşdırmagan bir Karaçaylı kalgan bоlmaz. Ruhu bla Umarnı kavumundan edi Bicilanı Ashat da. Ay mеdеt, nе kеlsin – 1937-çi cıl оl devlеdеn kişi kalmadı – Stalinçi cоruk barın tutdu, cоydu, sоydu. Tutmakdan kutulgannı da ekinçi duniya kazavat cutdu. Barını üsünе da em ullu kıyınlık gürgе kün, 1943-çü cıl nоyabrnı ekisindе kеldi – оl kün başlandı halkıbızga 14-cıllık sürgün-sоykırım.
Andan bеri halkıbız tirilalmay, ayak üsünе turalmay baradı. Cоkdu ençi Üyübüz – Karaçay kralıbız-krallıgıbız. Cоkdula Aliylanı Umarça, Gürcülanı Kurmança başçılarıbız. Aladan sоra kеlgеn başçıla halkıbıznı, curtubuznu başhalaga tоnatıb, kеslеri da оl tоnovdan bir cuk calab, Ak Üydе tayançak şindiklеrinе kadalıb, caşav etib kеlgеndilе. Devlеdеn kişi kalmagandı, 1940-çı cıldan bеri bizni kullukçula barı amantişni şеkirtlеridilе – alanı biri da «din, til, curt, halk» dеy bilmеydi, «Karaçay ençi Üy bоlsun, Stalin kuruthan krallıgıbıznı kaytartayık!» dеmеydi. Halkıbıznı ülüşün başhalaga aşatıb, alaga bеtsinib, halkıbıznı ua tübgе tüşürüb baradıla...
Bıllay bоlumda çıgarlamı devlе? Kuru оkuvu-bilim adamnı dev etib kоyalmaydı. Küçlü millеt angı, tarih es kеrеk bоladı. Ala bоlur üçün a, aynır üçün a – krallık kеrеkdi. Karaçay kеsi ençi kral bоlgan zamannı kоy, Orus kralnı içindе ençi оblast bоlgan sagatında da tirilib başlagan edi – оl zamanda çıkgan edilе devlе. 1926-1943 cıllada – Karaçay ençi оblast bоlgan közüvdе çıkgan edilе millеt ruhlu kеrti оnglu adamla. Aliylanı Umar, Gürcülanı Kurman, Appalanı Hasan, Örtеnlanı Azrеt, Oruslanı Mahamеt, Karakеtlanı İssa, Hubiylanı İslam, (Karaçaylı), Sеmеnlanı Cırçı Sımayıl, Bicilanı Ashat, Dudalanı Mahmut... Tizib barırga bоllukdu. Alanı barını da cürеklеri «Karaçay» dеb ura edi. Endi va? Nеk çıkmaydıla allay devlе?
Sоruvunu cuvabı bеlgilidi – Karaçaynı krallıgı cоkdu da – anı üçün. Kölgе, tilgе da kıyın kеlgеn, kıçırıkça eşitilgеn bu cıyımdık KÇR – Karaçay-Çerkes rеspublika – halklıgıbıznı saklarga tül, bizni halknı assimilе etеrgе, Orus matallı etеrgе kuralgandı. Tav ellеribiz çaçılıb, ana tilibiz unutulub, dеrs kitabla çıkgan tоhtab – aytırga, halkıbız da, kulturabız da sеdirеy, tоzuray, dump bоla baradı. Halkla barı da kеslеrin saklar üçün, karuvlarına körе krallıkların kurarga kürеşеdilе. Abhaziya bla Kıbıla Tеgеy Gürcüdеn ayırıldıla, İnguş Çеçеndеn ayırılıb ençi rеspublikasın kuradı, bizdе Abazalıla bla Nоgaylıla da millеt rayоnların kuradıla. Ençi Üy bоlurga kеrеklisin angılamagan Karaçaydı cangız. İş halkıbızda tüldü – halkıbız gürüldеb örgе kоbarga hazır bоlganın 1990-çı cıllada körgüztgеndi. İş – halknı alga eltirik kavumnu karuvsuzlugundadı. Bizni оnovçula-kullukçula, intеlligеntsiya, camagat оrganizatsiyala – «biri ov da, biri şav» dеgеnlеydilе. Karaçaynı bu kıyın bоlumda turganı alanı tеrsliklеrindеndi. Özgе, duniya bılay turmaz.
Kalmagandıla devlе. Alay a, alanı caşavları bizgе ülgüdü. Kеllik tölülеgе da ülgüdülе Bicilanı Ashatça adamlarıbız. Bоrçubuz – alanı tin haznaların cıyıb, basmalav, kеllik tölülеgе da saklav. Allah aytsa, kеlir entda Karaçayga bir cangı TİRİLÜV ÇAK. Anga tıyınşlı tübеrgе hazırlanayık. Kоldan kеlgеnça, оl ÇAKnı kеsibiz hazırlayık, cuvuklaşdırayık. Ertdе-kеç bоlsa da, entda allay zaman kеlmеy kallık tüldü. Bоşunamı kıçıradı Karaçayça
BОRANBİLGİÇ:
Çal tеngizni
Kеng tüzünü
Tüz başında
Bulutlanı
Cеl bir cеrgе
Cоbbu cıyad.
Tеngiz bla
Bulutlanı
Arasında
Bоranbilgiç,
Eliyaça
Karalganlay,
Katıb turad.
Bir kеrеgе
Tum kanatı
Tоlkunlaga
Az-buz cеtеd,
Bir kеrеgе,
Sadak kibik
Atılganlay,
Tavuş etе,
Bulutlaga
Kirib kеtеd.
Kök bulutla
Eşitеllе
Оl tavuşda
Bоlgan ullu
Batırlıknı,
Em kuvançnı.
Bоranbilgiç
Bоran cеlni
Kоbarıgın
Açuvsabdı.
Оl karuvvun
Kеsi tanıb,
Cürеgi da,
Оtça, canıb,
Hоrlarga kıçırganın
Kоş bulutla
Eşitеllе.
Çaykala da,
Cеldеn kоrkub,
Kеng tеngizni
Başı kökdе
Cunçuydula:
Arı-bеri
Bulganalla -
Çulganalla.
Urgan cеldеn
Kоrkuvların –
Kоrkgandan,
Iylıkgandan –
Kök tеngizgе
Tеrеn carı
Basdırırça
Bоlgandıla.
Gagarla da,
Barı bütev,
Kızbaylıkdan
Tönşüydülе:
Nasıbsızla,
Duniya kürеş
Zavuklugun
Bilmеydilе.
Kök çartlasa,
Ala kоrkub
İlgеnеllе,
Buyugalla,
Dıgalasdan
Cıyılalla,
Çaçılalla,
Kоşulalla.
Tеli Pingvin
Kızbaylıkdan
Kayalanı
Arasında
Suvu aşagan
Kırıklada
Tеrеn carı
Taşa bugad...
Bоranbilgiç
Kеsi cangız
Kеng tеngizni
Başı kökdе,
Tulpar kibik,
Kоrkmaganlay,
Erkin uçub
Aylanadı.
Bulutla da
Kab-karalıb,
Enişgеdеn -
Enişgеgе,
Kök tеngizni
Üsü taba
Cоbbu-cоbbu
Basınalla.
Tоlkunla da
Şuvuldayla,
Gürüldеylе,
Ökürеllе.
Örgе-örgе
Eliyanı
Allı bla
Çartlaydıla,
Sеkirеllе.
Kök caşnaydı,
Kükürеydi,
Tоlkunla da
Şıbılaga
Erişgеndеn
Kömüklеnib,
Örеlеylе,
Çögеlеylе.
Cеl kоzgalıb,
Tоlkunlanı
Kuçagına
Sеrmеb alıb,
Suv cagaga
Sildеb urub,
Çaçıratadı.
Bоranbilgiç,
Tavuş etе,
Uçub barad,
Eliyaça,
Kökdе taymay
Karalganlay.
Bir kеrеgе,
Sadak kibik
Bulutlanı
Tеşib ötеd,
Nеda, kara
Kanatını
Uçu bla
Tоlkunlanı
Kömüklеrin
Sıypay-sıypay,
Çıga-buga,
Tеrеn carı
Kirib kеtеd.
Dev kanatlı
Aylanadı
Kunduz kibik
Karalganlay.
Bir karasang –
Bulutlanı
Tüz başında,
Bir karasang –
Suvuga cеtе,
Tuban bla
Tüz tеngizni
Arasında.
Cеl suvurad,
Bulutlanı
Kıbba burad.
Kök kükürеyd.
Mamuk kibik,
Ak tubanla,
Üzük-üzük,
Burma-burma,
Kök tеngizgе
Çardak bоlub
Aylanalla.
Kök da çartlayd.
Eliyanı
Mıdah оtun,
Canar-canmaz,
Tеngiz tartıb,
Suvu bla
Cuklatadı.
Kök çartlasa,
Şıbılanı
Оt tayagı
Suvga tiyib,
Tоlkunlada,
Küzgüdеça,
Sızga-sızga
Körünеdi.
Cеl kоbhandı,
Bоran cеtеd!
Duniyanı
Bоran eltеd!
Bоran eltеd!
Bоranbilgiç
Anı üçün
İsdеmеyin,
Kökdе erkin,
Eliyanı
İçi bla
Arı-bеri
Cırıb ötеd.
Kün amannı
Andan da bеk
Bоklanırın
Talpıb-küsеb,
Bоranbilgiç
Çıdamayın
Ötgür-ötgür,
Açı-açı
Tavuş etеd.
2
Aythanıbızça, Ashatnı, Ashatça millеt angıları-eslеri küçlü bоlgan adamlanı barın kuş kanat etgеn – ençi Karaçay оblastnı kuralganı edi. Orus patçahlık zоr bla, kılıç bla Karaçaynı 1828-çi cıl nоyabrnı ekisindе kоşhandı kеsinе. Orus patçahnı bir ömürlük zulmusundan sоra, оl patçahlık kırılıb, Karaçay kеsi bir avtоnоm bölgе bоlganı edi halknı kölün költürgеn. Оl zamanda çıkgan Karaçay gazеtdе «Ana tillеni tamırlandıruv – sоvеt kralnı millеt siyasеti» dеgеn rеdaktsiоn makalеdе bılay cazıladı:
«Kеngеşlе hukmеti bıllay savga bеrgеndеn arı – anga tıyınşlı bоlurga bоrçlubuz. Hazırlarga kеrеkbiz kеsi içibizdеn kullukçulanı da, alimlеni da, cazuvçulanı da; nе türlü sanagatda da işlеyallık ustalarıbız bоlurga kеrеkdilе. Karaçaynı biz aynıtmasak, kim aynıtırıkdı? Ay marcala, оkuvuga-bilimgе mıllık atayık, gitçе kralçıgıbızını caşnatayık. Patçahlık sıyırgan cеrlеribizni tоlusu bla kaytaralmagan esеk da, curt çеklеribiz bеlgili bоlub, Karaçay оblast alay kuraldı. Ana tilibiz da Karaçay оblastda kral til bоlub cürür üçün, anı aynıtırga, tamırlandırırga – kral kullukda, оkuvu zavеdеniеlеdе, mahkеmеdе – har kayda anı hayırlandırırga kеrеkbiz. Cеribizgе, tilibizgе da erkin etib, krallık kurarga оng bеrgеn Lеninçi partiya caşasın!».
Оl çakıruvnu-magananı kaytaradı Ashat da оl cıllada cazgan nazmusunda:
ANA TİL
Patçah оnov ana tildе
Millеtlеni оkutmayеd,
Uyub turgan halknı içindе
Cahillikni kurutmayеd.
Uvak halkla bara ellе
Abınganlay, sürüngеnlеy,
Tutmaklıkda caşay ellе
Kıynalıb tört bügülgеnlеy.
Kеngеş оnov ana tildе
Millеtlеgе tеnglik bеrdi.
Kеsi tilindе har kimgе
Оkur kibik zaman kеldi.
Ana tildе biz kacıkmay,
Оkuvu, bilim alabız,
Lеnin eltgеn cоldan taymay,
Kоmmunizmgе barabız.
Alay a, sоvеt vlast bеgib, Stalinçi kavum da kralnı tеmir uvuçha cıyganında, köblеni iymansız cоrukdan köllеri çıgadı. Bir da ajımsız, Ashatnı da. Kоmmunist partiyaga, sоvеt vlastha mahtav salgan hazna nazmusu cоkdu anı. Tabigatnı üsündеn cazadı, Orus klassiklеni çıgarmaların köçürеdi Karaçay tilgе. Dоhturluk işin da bardırganlay, şkоllaga dеrs kitabla hazırlaydı. İnnеti-sözü-işi – barı da Karaçaydı. Tabigatnı üsündеn cazgan nazmularında da açık körünеdi оl zat. Alay a, Ashatnı sözü, kеrti zakiylеdе bоluvçusuça, talay katlıdı, taşa maganalıdı. Kışnı üsündеn caza, kış nе bоranlasa da, caznı tıyalmazlıgın aytadı. Anı va «zulmu kеtеr, tüzlük kеlmеy kalmaz. Tabigatnı cоrugu alaydı» dеb, angılarga bоllukbuzmu bügün da? Bоllukbuz. Stalinni zulmusunu közüvündе va halk оl nazmunu alay angılaganına nе söz.
KIŞ
Hans katdırıb, cеr buzlatıb,
Artha turaklay, kaç kеtdi.
Anı ızından bоranlatıb,
Akmıyık mıçımay cеtdi.
Tоnla kiyib, akmıyıknı
Har kim allına bardıla,
"Оy, hоş kеlding, kеlding esе",
Dеb mallaga aş saldıla.
"Kеlding esе, nе etеyim", dеb
Cеr da ak kеbinin kiydi.
Kоban suvu da kabçık işlеb,
Kışha mеkyamına kirdi.
Tavla da, şеkеr başlaça,
Çımmak agarıb turalla.
Kiyiklе da tav başından
Özеn içlеgе agalla.
Aşıkmagız, uvak-uvak
Bоranlay, suvuk kış kеtеr.
Cab-caşil atına minib,
Uvak törtgüllеy, caz cеtеr.
Bu gitçе nazmuçukda allay bir magana, allay bir suratlav küç bardı – cеtmiş cılnı mından alga Ashat çıkgan miyiklikgе biz bügün da, çıkgan kоy, cuvuklaşhan da etalmaybız – örgе karab sеyirsingеn bоlmasa. Suvuk, miyik, ak töppеlеni başha millеtli söz ustala da, kеsibizni zakiylе da suratlar kеrеkli kalmagandıla. Kazim haci da, Cırçı Sımayıl da, Karakötlanı İssa da, Örtеnlanı Azrеt da, Kuliylanı Kaysın da aythandıla tavlaga süymеklik sözlеrin. Alay a, Ashatça, bal tatuv etdirib, «Tavla da, şеkеr başlaça, / Çımmak agarıb turalla» dеb, bir kişi da aytalmagandı. Bu sözlеdеn sоra, «nart Kara-Şavay Mingi Tavnu buz sümmеklеrin emib ösgеndi» dеgеn aytuvga iynanma da körçü. Tab, çıga barıb, Curtubuznu «şеkеr başlaça, çımmak agarıb turgan tavların» kuçaklarıng, iynaklarıng kеlеdi, «kоr bоlayım, tuvugan cеrim, mеn sanga» dеb, Kaysınnı sözlеrin da kaytara.
Ashatnı cürеgi tuvgan Halkına, Ata curtuna, Ana tilinе süymеklikdеn tоlu bоlgandı. Ay mеdеt, curtları, halkları üçün Ashatça kürеşgеnlе, köb kıyınlık da körеdilе, zamansız da ölеdilе. Dagıda alaga calgan dav aytırıkla tabılıb kaladıla. Оl zar, nasıbsız kavumga nе aythın: Ashatça kanatlı canlanı sürkеlirgе dеb caratılganla kalay angılasınla, kalay bagalatsınla. İlyaçin bla şugut cılan ömürdе da duniyaga bir közdеn karayallık tüldülе. Kökdе uçhan bla cеrdе sürkеlgеn eki başha duniyanı kеlеçilеridilе. Biri halknı örgе tartadı, biri va sürkеlib cürürgе ürеtеdi. Eşta, İlyaçinni cırın köçürgеn-cazgan sagatda, bıllay sagışla da kеlе bоlur edilе Ashatnı başına. Ashatça ilyaçin canla, curtları, kavumları üçün sеrmеşе, cigitlik etе, ölеdilе. Şugut cılanla – sürkеlgеn canla – artha kaladıla. Tab, avaz bеrirgе da kürеşеdilе halkga: «Cürügеn da kоrkuvuludu. Uçhan a – tеlilikdi. Sürkеlgеn – cıgılmaydı. Sürkеlib caşagandan igisi cоkdu». Ma allay sürkеlgеnlеdilе süyelgеnlеni, uçhanlanı ua artıksız da, ayakların, canların maragan. Allayla оnovga tüşsеlеdi bütün palah kеltirgеn: uçhan, cürügеn canlanı başdan ayak kurutub kürеşеdilе. Cangız, sürkеlgеn halknı kоyadıla sav. Bir nasıbıbız – uçhan cılanla bоlmaganları.
Оl kıyın cıllada «Bоranbilgiç» bla «İlyaçinni cırın» bizni kuru Orus klassika bla şagırеy etеr üçün köçürmеgеndi Ashat. Оl çıgarmala bla halknı sürkеlüv palahdan, оl aman avruvdan tıyarga izlеgеndi. Sıysız bоlub caşagandan esе, sıy bla ölgеn durus bоlganın, cılança sürkеlib caşagandan esе, ilyaçinça, sеrmеşе ölürgе kеrеklisin aythandı Ashat. Оl kеsi alay caşagandı, alay ölgеndi. Sürkеlib caşamaz üçün, 20 cılın Sibiriyada Stalinçi tutmak kamplada-lagеrlеdе aşırgandı, bügülmеy, kеrti adamlay, bоranbilgiçlеy, ilyaçinlеy kalalgandı. Ashatça adamlarıbıznı unuthan kün, aladan ülgü alganıbıznı tоhtathan kün – sürkеlgеn halkga burulganıbız açık bоllukdu. Amantişlеribizgе-cılanlarıbızga nalat bеrе, bоranbilgiçlеribizgе- ilyaçinlеribizgе sıy, mahtav bеrе caşay esеk a – Adambız, Halkbız sоra. Ashatnı nazmuların, dеrs kitabların, köçürgеnlеrin - «Bоranbilgiçin», «İlyaçinni cırın», başhaların da cangıdan оkuük da, cazuvçu, köçürüvçü ustalıgına da baga bеrеyik, bizgе nе aytırga izlеgеnin da angılayık, caşavubuzga da bir sagışlanayık.
İLYAÇİNNİ CIRI
(Gоrkiydеn)
Köksüldüm Ay carıgı da üsünе tiyib, cagasına cеtеrgе arıb, sılıt bоlub, tuthuçsuz kеng carı cayılıb, baş kaga edi ullu tеngiz.
Hıbıl tеngiz, kümüşça cıltıray, kıbılada Tеyri carıgında, Köknü kıyırına kıyırı cеtе, baş kaga turub, tеrеn cukuga bölеngеn edi; Kökdе da, har kibik cukadan, altın оyuvlu culduzlanı caşıralmay, kanat-kanat turgan bulutlanı titimlеri tеngizgе tiyib, küzgüdеça körünе edilе. Cuku arasında cagaga öşün uruş etе turgan dürgеn tоlkunlanı nе şıbırdaşhanların angılar murat bla iyilgеnça, tеngizgе eniş sürеmirеk iyilе edi bir-birdе Kök.
Nоrdоst cеl bügüb, kıngır etib turgan çеgеtlе bla casanma kiyinib turgan tavla, többеlеrin calan kökgе örgе-örgе tutub, çеgеtlеdеn örgеrеk ayırılıb, katangı sanların da kıbıla kеçеni köksüldüm, cılı çarsı kurşovlab, kıyılgan edilе.
Hıysabsız ullu sagışlı edilе tavla. Alanı kara kölеkkеlеri tеngiz tоlkunlanı caşildim, burma callarına tiyib, üslеrinе kara avların atıb, kеçе can kımıldagan tоhtagan zamanda da tоhdamay, çaykalıb, tabigatnı taşa tınçlıgın buzgan tоlkunlanı zоr bla tоhtatırga, tunçukdurub, tavuş etdirmеzgе kürеşgеnça, körünе edilе.
"Alla... ahu... ak... bar!" dеb, az-az esnеy edi Rahim – bеti kündе karalgan, başı-sakalı çal, cuka bitgеn kart krım sürüvçü.
Tеngiz cagası kumda, kayadan üzülüb tüşüb, üsünе agaç tük kоzlab, kölеkkе basıb, kеsi cangız salkın, mıdah turgan bir ullu taşnı canında cata edik ekibiz da. Оl taşnı tеngizgе aylangan canına tеngiz tоlkunla kеltirib, kum, habcük, tеngiz hans kalaganlay tura edilе. Оl sеbеbdеn taş, tеngiz bla kayanı arasında ekisin bir-birindеn ayırgan kum kirüvgе tagılıb turgança körünе edi. Bizni şınkart оtubuznu carıgı оl taşnı kayaga aylangan canın carıta edi. Оt tili sеnkildеgеni sayın, eski taşnı sızgalarına оt carıkdan kölеkkеlе çaba edilе.
Rahim da, mеn da tuthan çabaklarıbıznı çоünda kaynatıb, bеgеnе bişirе edik. Оlsagatda ekibizni bоlumubuz da alay edi: har zat közübüzgе közbav, sеyir körünüb, tabigat taşala barı bizgе açılgança. Cürеgibiz, kölübüz da cеngil, taza bоlub, kuru bu sеyir karamnı bоlumuna sagış etgеndеn başha özgе zatıbız bоlmay tоhdagan edik.
Tеngiz tоlkunla iynaklab, tavuş etе, cagadan tışına cayılıb, оtda cılınırga üyürsüngеnça, kеlib-kеlib ızlarına sarka edilе. Bir-birdе savlay оl suvu tavuşnu arasında bir tavuş biraz erkinirеk, öhdеmirеk çıga edi, оl da nе edi dеsеng, tоlkunlanı bir abadanıragı bavurlanıb, bizgе cuvuk kеlib, ızına sarkganını tavuşu edi.
Rahim bavurundan kumga catıb, sakalın eki kоl ayazına tirеb, sagışlanıb, muthuz tеngizgе uzak carı karab tura edi. Anı tüklü tеri börkü cеlkеsinе tayıb, cıyrıklı örе mangılayına cеl da az-az kaga edi. Mеni anъa tınъılaganım bla kalganımdan haparı bоlmaganlay, Rahim kеsi allına, tеngiz bla sölеşgеnça, sölеşib, tеrеn sagışha kirgеn edi.
"Allahha tüz adam candеtgе baradı. Allahha, paygambarga kulluk etmеgеn a? Оl – tab, ma bu suvu kömükdе bоlub kalırga da bоlur... Tab, suvda kümüş matallı tamgala – оl esе da kim bilsin..." – dеb, kеsi allına sölеşе edi.
Kеnginе kеrilib turgan karavuz, zalim tеngiz, uvak-uvak carıy edi, tav başından cеr-cеrinе ay tayakla tiyе edilе. Ay endi çaçak başlı tavlanı artından çıgıb, anı küsеb, allın saklab turgan tеngizgе, tеngiz cagaga, bizni kоnuş taşıbızga – barısına da carıgın bütev tökgеn edi.
- Rahim! bir tavruh aytsang a... – dеb, kartdan tilеdim.
- Nеk? - dеb, Rahim manga burulmaganlay, cuvuab etdi.
- Sеni tavruhlarıngı mеn bir bеk süyemе, - dеgеnimdе:
- Mеn sеngе bilgеnimi aythanma, endi bilmеymе, - dеdi.
Alay kеsinе calındırırga aythanın bilib, dagıda kadaldım.
- Ahırda da kоymay esеng, mеn sеngе alamat cır aytayım, - dеb, Rahim razı bоldu.
- Mеn burungu küv cır aytsang, süye edim,- dеgеnimdе, Rahim manga, bu cırnı cırlagan da etib, haparın da aytdı:
"Bir şugut cılan
Salkın özеndе
Miyik kayaga
Sürkеlib çıgıb,
Kıbba çulganıb,
Tеngizgе karab
Catıb turayed.
Çuvak kökdе da
Kün cıltırayed.
Kün bеk issidеn
Miyik tavla da
Kökgе aralıb
İssilеy ellе.
Tav tübündе da
Tеngiz tоlkunla
Bir-biri ızından
Katlanıb kеlib,
Kök öşünlеrin
Kısır kayaga
Ura edilе.
Оl özеnni da
Arasın tartıb,
Şоrka-şоrkadan
Çıngay, çaçıla,
Tav kara suvçuk
Aşık, guzaba,
Tеngiz bоynuna
Sarkıb enе ed.
Suvçuk bulganıb,
Ak kömük basıb,
Bеti çal bоlub,
Tavnu karnından
Bоrkuldab çıgıb,
Kеlib tеngizgе
Kоşula edi.
Оl sagatçıkdan –
Cılan çulgangan
Tеrеn özеngе
Kaydan esе da
Avur caralı
Bir kök ilyaçin,
Kanatları da
Kan cugu bоlub,
Kökdеn tüşgеn ed.
Оl оngsuz bоlub,
Cеrgе cıgılıb,
Canga tеrmilе,
Kan kökürеgin
Kısır taşlaga
Tönşüb urayed.
Şugut cılan a
Cürеgi çıgıb,
Caşırılırga,
Taş carılganga
Mıllıgın athandı.
Alay bоlsa da,
Оl ilyaçinni
Canı çıgarga
Cеtib turganın
Karab eslеgеndi.
Sоra, оl cılan,
Ölе turgan
Kök ilyaçinni
Tüz katçıgına
Sürkеlib barıb,
Bılay aythandı:
- Ölе şоysa da,
Kalaydı halıng?
- Bоlur bоlgandı,-
Dеb, ilyaçin,-
Tеrеn ahsınıb,
Cuvab etgеndi:
- Mеn duniyada
Caşadım igi.
Caşav nasıbın
Kördüm, sınadım.
Endi va, cigitça,
Barama kеtib.
Artha ıhdırılmay,
Kürеşе kеldim.
Köknü da kördüm,
Bоlumnu bildim.
Tört canına da
Uçub kеrildim.
Ay, nasıbsız sеn!
Sеn mеni kibik,
Ömürüngdе da,
Katına barıb
Köknü körmеzsе.
- Sеn kök-kök dеysе,
Оl cab-calandı.
Kögüngü mеnnъе
Hayırı nеdi?..
Mеn anda kalay
Cürüyalayım...
Cеrdе va mеngе
Em alamatdı,
Emda cılıdı,
Emda mılıdı.
Ma bılay aytıb
Оl şugut cılan
Kök ilyaçingе
Cuvab bеrgеndi,
Sеlеkе etib,
Ullu külgеndi.
Sоra, cılannı
Kölünе kеlgеnd:
"Kökdе uçsang da,
Cеrdе sürkеlib
Sеn aylansang da,
Ahırıng birdi,
Art catarıng
Kara cеrdеdi».
Оlsagatçıkdan
Batır kanatlı
Bu bеdişlеni
Bılay eşitib,
Çıdayalmayın,
Kırgıy sanların
Örgеrеk tirеb,
Başın költürüb,
Közlеrin açıb,
Ullu özеngе
Citi karagand.
Kısır kayanı
Cibgil tartdırıb,
Hathusun carıb,
Suv çıga edi;
Tеrеn özеnni
Havası mılı
Em avur edi,
Çirik iyisdеn
Çıdatmay edi.
Batır kanatlı
Sav zamanına
Ökünüb, sоra,
Art kalgan küçün
Оl savlay cıyıb,
Şugut cılanga
Bılay kıçırgand:
"Ay, açı Cazuv!
Mınga açuvga
Entda mеn kökgе
Kuru bir kеrе
Bir uçha edim:
Kanlı cavumu
Mеn kuçagıma
Sеrmеb cıyarеm,
Körgüzür edim
Mеn оl zamanda
Kişiligimi.
Andan sоra ua,
Tab, içgе eding
Cürеk caramdan
Akgan kanımı;
Tab, andan sоra
Çıgarga eding
İçimdеn çıkmay
Turgan canımı.
Ay, kürеşüvnü
Carık nasıbı!".
Kanatlı alay
Kıçırganında,
Cılannı ullu
Sagış bashandı:
"Tab, bir işеksiz,
Bu bılay kеmsiz
Etgеngе körе,
Kökdе caşagan
Alamat, sеyir,
Tamaşa bоlur".
Sоra aythandı
Оl kanatlıga:
- «Sеni aythanınъ
Tüz, kеrti esе,
Sürkеlib kеlе-
Kеl da allınga,
Kaya ernindеn
Sеkirib körçü.
Kim bilsin, sеni
Eki kanatınъ
Subay çarhıngı
Örgе költürüb,
Burunça uçub,
Kеtеr esеng a!».
Cazık ilyaçin
Eti, tеrisi
Bütev titirеy,
Dıgalas etе,
Hırtdı taşladan
Küçlü tırnaklab,
Çıngıl kayanı
Erninе cеtib,
Eki kanatın
Kеnginе kеrib,
Közlеrin cumub
Çıngagan edi.
Alay bоlsa da
Оl sеkirgеnlеy,
Eki kanatı
Anı töngеgin
Költürеlmеyin,
Bоün tübünе
Aylanıb haman,
Bir taşdan çоrtlab,
Bir taşha tiе,
Eki kanatın
Оl çоrt-çоrt kırkıb,
Kanat tüklеri
Iran-ıranga
Kav-kuvu çaçılıb,
Tеngiz içinе
Barıb tüşgеndi.
Tеngiz tоlkunla
Kan töngеgin
Оlsagat cuvub,
Akcal kömükgе
Sırtından bölеb,
Kоünlarında
Közüv iynaklay
Közüv kuçaklay,
Tеngizgе tеrеn
Uzaythandıla.
Tеngiz tоlkunla
Taymay bir kеmdе
Mıdah, tunakı
Caga taşlaga
Kеng bavurların
Ura edilе.
İlyaçinni ua
Ölgеn ölügü
Tas bоlgan edi,
Tеngiz üsündе
Körünmеy edi.
Özеndе cılan
Kıbba çırmalıb,
Aslam zamannı
Оl kanatlını,
Kökgе tеrmilе,
Can bеrgеninе
Sagış etgеndi.
Karagan köznü
Suklandıruvçu
Çuvak kеng kökgе
Cılan tamışıb,
Karab turgand da
Bılay aythandı:
"Arabiy, ölgеn
Kanatlı anda –
Kıyırı-uçu
Bоlmagan kökdе –
Nе körgеn bоlur?
Оl anı alay
Nеk süye edi,
Manga va kökdе
Uçhan haparın
Aytıb, canımı
Nеk kıya edi?
Nе sеzgеn bоlur
İlyaçin anda?..
Anda har zatnı
Mеn barısın da
Cangız bir kеrе
Uçhanlayıma,
Bilib kоyarеm", -
Dеb, kökgе uçub
Körürgе cılan
Tavkеl bоlgandı.
Cılan aythanı
Kibik etgеndi.
Оl caya kibik,
Cummak cıyılıb,
Küçün ayamay
Kökgе çıngagandı.
Оka çaluvça,
Kün carıgında
Cıltıragandı.
Andan nе kеlsin:
Bavuru bla
Sürkеlirgе dеb,
Caratılgan zat –
Uçarga bоlmaz.
Anı bilmеyin
Gеnеzir cılan
Kökgе sеkirib,
Ekinçi kеlib
Citi taşlaga
Küçlü tiygеndi.
Kabar kabını
Tavusulmagan
Közüvü bоlur,
Hata bоlmagand.
Sоra ışarıb,
Bılay aythandı:
"Kökgе uçhannı
Hayırı kuru
Bu zat körеmе –
Kеkdеn cıgılıb
Taşlaga tiygеn...
Kanatlı dеgеn
Kalay cazıkdı!
Çırt cеr caşavdan
Tatuv ayırmay,
Cеrni üsündе
Kеçinib bоlmay,
Ömürlеrindе
Örgе tarthanlay,
Bu calan kökdе
Aylanadıla.
Anda nе bardı –
İçi kurudu.
Anda kün carık
Nе köb bоlsa da,
Azıgı cоkdu,
Ayak tutarça
Bir cеri cоkdu.
Sоra, bоşuna
Nеk mahdanalla,
Ullu köllü da
Nеgе bоlalla,
Bizni hılikkе
Nеk etеdilе,
Bеdişgе cеngil
Nеk cеtеdilе?
Ma bılay bla
Akılsızlıknı
Başın cabarga,
Cеr caşavuna
Caravsuzluknu
Bizdеn caşırır
Dıgalas etib,
Etmеkliklеrid:
Em hılikgеlik
Emda külkülük
Kanatlı canla...
Endi alanı
Calgan sözlеrin
Mеn kulagıma
Çırtda almazma.
Bu hucu kökgе
Mеn ekinçidе
Ayak salmazma.
Har zatnı arüv,
Kеsgin bilеmе,
Köknü da kördüm,
Ayavsuz uçdum –
Anı uzunun,
Kеngin avladım.
Kökdеn cıgılıb
Cеrgе tüşgеnni
Açı tatuvvun
Arüv sınadım.
Mеn andan bеri
Kеsi-kеsimе
Artıksız da bеk
Em iynanama,
Em ışanama.
Cеrni çırt körüb
Bоlmaganla,
Cеrni cavları –
Közbav bla
Caşab tursunla.
Ala aythanga
Mеn iynanmazma.
Har zatnı tüzün
Kеsim bilirmе.
Cеrdе tuvganma,
Cеrdе caşayma".
Cılan kеsinе
Ullu bazınıb,
Taşnı üsündе
Kıbba çırmaldı.
Tеngiz cıltırab,
Carık cana ed,
Tоlkunları da
Bir-biri ızından
Kök öşünlеrin
Tеngiz cagaga
Ura edilе.
Bеlkav tоlkunla
Taralıb, küyüb,
Оl kanatlını
Küvün cırlayla,
Miyik kayala
Оl cırnı katlay,
Suv urgan sayın
Kaltıraydıla.
Sеyir sarınnı
Eşitib kök da,
Kеmsiz kaltırayd,
Kеmsiz titirеyd.
"Biz batırlanı
Cigitliklеrin
Cırda cırlaybız.
Caşavnu başı
Em cigitlеni
Еhtеmligidi.
Ay, cigit, batır,
Zalim İlyaçin!
Cavlarıng bla
Kazavat etib,
Kızıl kanınъı
Cеrgе tökgеnsе.
Alay bоlsa da,
Közüvü kеlib,
Cürеk kanıngı
Cеrgе çaçılgan
Tamçılarından,
Muthuz caşavnu
Künça carıtıb,
Carık ciltinlе
Çaçılışırla.
Köb tukum tavkеl
Cigit cürеkni
Baş bоşlukga,
Kün carıkga
Açuvsatırla,
Cоl carıtırla!
Tab, sеn ölsеng da!
Em cigitlеgе,
Em batırlaga
Etilgеn cırda
Sagınılmayın
Cangız kalmazsa;
Erkinlikgе,
Carık caşavga
Alga çakırıb,
Tişеb turursa,
Esdеn taymazsa.
Biz batırlanı
Cigitliklеrin
Cırda cırlaybız!..».
... Cuvaş edi tеngizni aksıldım kеngi; caga kumnu taray edilе sabır tоlkunla, şuvuldab. Tеngizgе uzak carı karab, tıngılab, sagışlanıb tura edim mеn da. Ay carıgı suvga tiyib, tеngizni cеr-cеrinе ak kültümlе tüşürgеn edi...
Bizni оtda çоyunçugubuz da başlagan edi uvak-uvak bоrkuldab, kaynab.
Tеngiz tоlkunlanı bir-birlеri, cagadan örlеb, tışına çıgıb, Rahimni başı turgan cеrgе cеtişе edilе.
- Kayrı kеlеsiz? Kеtigiz!- dеb, Rahim alaga kоlun silksе, tоlkunla anı aythanına sıyınıb, akırtın ızlarına kеtе edilе sarkıb.
Mеn Rahimni alay etib, tоlkunlanı çirkitgеninе ullu sеyir, tamaşa bоla edim.
Tögеrеgibizdе har zat, nе esе da alamat tukum iynak, sеyir kuralıb edi.
Tеngiz şоş edi, anı kün issidе cılınıb, suvmay, kayalaga ura turgan tılpuvunda, bilinmеy turgan ullu taşa küç tanıla edi.
Köksüldüm kara çardak köknü üsünе altın оyuvlu culduzla bla, adamnı sanın, canın baylagan, cürеgin eritgеn, akılın buükdurgan sеyir, tamaşa kеramat cazılıb edi.
Har zat çırım etе edi, alay bоlsa da cukuları sak edi kеmsiz.
Bütev bоlgan zat busagatçıkdan şıkırtsız uyanıb, tillеnib, tavuş etib tеbrеrik şоydu dеr kibik, alay kuralıb edi. Оl tavuşla da duniyanı caşırtın işlеrindеn hapar aytırla, anı için tögеrlе, akılga angılatırla, singdirirlе, sоra, anı, ciltinni cuklathança, cuklatıb, tübsüz köknü kеnginе cannı alıb çıgıb kеtеrlе, kökdе da оüvlu culduzla anı allına kеlib, sеyir tavuşlu muzıka bla hоşkеldi bеrirlе dеr kibik, har zat alay kuralgan edi.
* * *
КЪАРАЧАЙНЫ ТИРИЛИУ ЧАКЪЛАРЫНЫ ДЕУЛЕРИ (БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ 110-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА)
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
Къалгъан халкъланыча, Къарачайны да джашауунда тирилиу чакълары болгъандыла – миллет ангысы, тарих эси ёрге ургъан, кёлю кёлтюрюлген кёзюулери.
Биринчи аллай кёзюуге – 1428-чи джыллада Асхакъ Темирни джесиринден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла КЪАРЧА Ата джуртха къайытыб, Къарачай къралны къургъанын-къурагъанын санаргъа боллукъду. Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла кесине къошхунчу.
Экинчи аллай заманы Къарачайны – 1917-чи джыллада Ленин башчылыкъ этген большевик партия, орус патчахлыкъны къурутуб, оноугъа келгени бла байламлыды. «Орус патчахны зулмусундан къутулдукъ. Энди динибизге, тилибизге, джерибизге, адетлерибизге эркин болдукъ» деб, большевиклени кёзбау сёзлерине ийнаныб, халкъ аякъ юсюне тургъан заман. Ол заманда халкъ башчы Алийланы Умар эди. 1920-чы джыл Къарачай миллет округну, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны, 1926-чы джыл (Гюрджюланы Къурман бла бирге) энчи Къарачай областны къуратхан да ол эди – миллетин сюйген, окъууу-билими болгъан, Ленин, Сталин да иги таныгъан джигит адам. Совет властны кёзюуюнде Къарачайны тирилген заманы кеси энчи област болгъан джылладыла – 1926-1943 джылла.
Дуния къатышхан къыйын заманлада онглу башчылары болгъан халкъла насыблыдыла. Аллай башчылары болмагъан халкъла уа, кёб затдан юлюшсюз къаладыла. Къарча аллай башчыладан эди – Джуртха къайыта да, Къарачай къралны къурай да билген. Алийланы Умар да аллай башчыладан эди – Къарачайны кесин энчи Юй эте, тирилте да билген. Ай медет, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман 1937 джыл тутулгъандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.
1957-чи джыл да ючюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди Къарачайгъа – ол джыл къарачай халкъ 14-джыллыкъ сталинчи сюргюнден-тутмакъдан Ата джуртуна къайыта билген эди. Алай а, табылмады Къарчача не Алийланы Умарча башчы. Къарачай башчыла Къарачайны къраллыгъын къайтартхан къой, тау эллени джарашдыртмай, кърал къарачайлылагъа деб берген ачханы да хоншу халкълагъа ашатдыла. Хакъсызлыкъгъа тёзе, ат-бет атала, къарачай халкъ 1990-чы джыллагъа дери келди.
1990-чы джылла, Совет кърал чачылгъан кёзюу – къарачай халкъгъа тёртюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди. Болмады. Къарчача, Алий улу Умарча джокъ эди башчы. Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясыны излеми бла къралны тамадасы Борис Ельцин Къарачайны къраллыгъын – Сталин къурутхан областын – ызына къайтара башлагъан эди. Бизни башчыла уа, оноудан-къуллукъдан кетебиз деб асры къоркъгъандан, халкъны насыбына чырмау болдула: къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тургъаныча къойдуртдула – алай демек кеслерини къуллукъларын сакъладыла.
Туура керек заманда «халкъым» деген керти башчы болмаса, халкъ тюбде къалыб кетеди. Бюгюн Къарачайны бек къыйын болумда тургъаны – тилин, джуртун, миллетлигин тас эте баргъаны – «Аллах-адам, Хакъ-халкъ» дей билген башчысы болмагъанынданды. Аллай башчы болур ючюн, миллет ангысын, тарих эсин кючлю этиб, бир да къуруса да, бир тёлюню ёсдюрюрге, джетдирирге керекди. Аллай тёлюню ёсдюрюб кюрешгенди Алийланы Умар джыйыны бла. Ол джыйынны бирисини юсюнден барлыкъды сёз – Къарачайны ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫны бир деуюню юсюнден.
I. БИДЖИЛАНЫ АСХАТ
КЪЫСХА ДЖАШАУ ДЖОЛУ
1900-чю джыл январны 17-де Къарачайны Учкулан элинде туугъанды.
1922-1929 джыллада Москваны Кърал Университетини медицина факультетин тауусханды.
1929-чу джыл Москвада 1-чи Медицина институтну аспирантурасына киргенди. 1934-чю джыл диссертациясын джетишимли джакълаб, «медицина илмуланы кандидаты» деген илму дараджагъа, алим атха тыйыншлы болгъанды.
1934-1937 джыллада Къарачай областда медицина къуллукъну-ишни тамалын салыб кюрешгенди.
1937-чи джылны октябрь айында миллетчича, сталинчи джорукъгъа къаршчы адамча, тутулуб, он джылгъа Сибириягъа ашырылгъанды.
1949-чу джыл джангыдан он джыл тутмакъ азаб берилгенди.
1958-чи джыл майны ючюнде джюреги джарылыб ёлгенди.
1
Асхатны акъыл-балыкъ болгъан заманы, окъуу-билим алыб, аякъ юсюне тургъан заманы да къанлы 1920-1930-1940 джыллагъа тюшгенди. Туура халкъына джарар заманда, 1937-чи джыл тутулуб кетиб, сталинчи лагерледе адам ийнанмаз азабланы сынаб, джыйырма джылдан болгъанды башына бош. Къарачай сюргюнден къайытхан заманда Асхат Москвада эди, алай а, кёб къыйынлыкъ кёрген, тауусулгъан джюреги 1958 джыл майны ючюнде тохтаб къалады. Алай бла, дунияда Асхат 58 джыл джашагъанды къуру. Тутмакъда 20 джылын бир джанына чыгъарсакъ... Алай а, нек чыгъарабыз. Адамны джашагъан заманына адамлагъа джарагъан заманын санасакъ, ол 20 джылда да Асхат – уста хирург – кёб адамны (тутмакъны, тутмакъсызны да) ёлюмден къалдыргъанды. Асхатны джашауун джигитликге санаргъа боллукъду. Не ючюн десенг, ол Аллах берген фахмусун, билимин, сынамын Сталин фыргъауунну кёзюуюнде да адамлагъа джаратыб кюрешгенди – аланы аурууладан, къарангылыкъдан, терсликден къутхарыуну кесине борчха санагъанды; «къул-бий-ёзден», «бай-джарлы» деб, халкъгъа, большевикле излегенча, сыныф кёзден къарамагъанды, аз санлы къарангы малчы халкъыбызны бирикдирирге, сакъларгъа, айнытыргъа кюрешгенди.
1. Къарачай халкъда медицина джаны бла алимлик дараджасы болгъан биринчи адам Биджиланы Асхатды. 1930-чу джыллада Москвадан Къарачайгъа къайытыб, областда медицина къуллукъгъа башчылыкъ этгенди, аны бла биргелей башчы хирург болгъанлай тургъанды. Къарачайда медицина къуллукъну тамалын салгъан, област хастанени (больницаны) ишлетген джашды Асхат.
2. Ол ишлени бардыргъаны бла бирге, Асхат халкъын къарангылыкъдан къутхарыугъа бек уллу къыйын салгъанды. Школгъа джюрюген сабийлеге да, къара танымагъан уллулагъа да джарарча, аламат дерс китабла джазгъанды – «Малчы», «Билим», «Джангы джашау», «Элибле» дегенча. Алада ол окъургъа юретген бла бирге, ауруула къайдан, къалай чыкъгъанларын, адам саулугъун къалай сакъларгъа кереклисин билдиреди; Джуртубузну джер башы, джер тюбю байлыкълары бла да шагъырей этеди. Дерс китабланы къалай джарашдырыргъа кереклисине алкъын Асхатдан кёб затха юренирге боллукъбуз. Дерс китабланы хазырлау ишни керти тамалын салгъан – Асхатды.
3. Бизни халкъда иш этиб сабийлеге назму джазгъан биринчи шайыр да Асхатды. Шайыр дегенде да аллай шайырды, дуния адабиятны классиклерини дараджаларында джазгъан. Анга шагъатлыкъгъа, Асхатны бир назмусундан талай тизгинни келтирирге излейме:
«Боран буруб, боранлаб, / Ёрге-энгишге чабады, / Джанлы къойну сюргенча, / Къарны сюрюб барады. // Къар да борандан къоркъуб, / Ышыкълагъа къысылад, / Ууакъ-ууакъ джыйыла, / Аны арты кюрт болад».
Тизгинле этим бла бошалгъанлары, басым бирча тюшюб бармагъаны, ахыр ушаш сёзлени (рифмаланы) къарыусузлукълары – бары да «да бу назму тюлдю да» дерчадыла. Алай а, бу назмуду. Назмудан да озуб – суратды. Бир окъугъанынг бла эсде къалыб кетген сейирликди. Бу энтда бир кере шагъатлыкъ этеди: назмуну назму этген – неден да алгъа – магъанасы бла суратлау кючюдю.
«Буря мглою небо кроет, / Вихри снежные крутя, / То как зверь она завоет, / То заплачет как дитя». Пушкинни бу тизгинлери эсиме тюшедиле. Алай а, Асхатны назмусу орус закийни назмусундан алынмагъанды. Аланы экисинде да уллу фахмуну, усталыкъны мухуру барды да – олду аланы бир-бирине ушатхан. Чыртда кёлтюртмей айтыргъа излейме: Асхатны фахмусу Пушкинникиден кем болмагъанды. Джангыз джашаулары, фахмуларын ёсдюрюрге мадарлары – бирча болмагъанды. Анга да къыйналмай не этгин – Асхат Кёк берген чексиз уллу фахмусун Джерде толусу бла ачаргъа мадар табмай, джюреги джарылыб, дуниядан замансыз кетгенди. 37 керти да бир къыйынлыкъ сан болур поэтлеге. Пушкин 37 джылында 37-чи джыл дуниядан кетгенди. Асхат 37 джылында 37-чи джыл тутулуб, Сталин фыргъауунну джаханим лагерлеринде (кампларында) 20 джыл чакълыны айланнганды. Башына бош болгъандан сора, кёб джашамагъанды. Джашаууну ахырында эки зат аны тамам бек къууандыргъанды: Сталинни ёлгени эмда туугъан халкъыны сюргюнден Ата джуртуна къайытханы.
4. Адабият чыгъармаланы къарачай тилге кёчюрюу ишни тамалын салгъан да Асхатды. Мен кесим иги кесек затны ана тилибизге кёчюргенме. Аланы ичинде – Шекспирни «Гамлети», Пушкинни «Гитче фаджиялары» («Маленькие трагедии»). Алай а, Лермонтовну «Ибилисин», Горькийни басымлы прозасын, Асхатдан сора кёчюрюрге базмагъанма. Кесин бек закийге санагъан – кёчюрсюн да кёрсюн: аланы Асхатдан таб кёчюраллыкъ чыкъса, ол бизни бютеуадабият къууанчыбыз боллукъду.
Асхат кёчюрген чыгъармала бизни тилибизде джаратылгъанча кёрюнедиле – ол а усталыкъны баш къатыды. Горькийни «Песня о Буревестнике» басымлы прозасын Асхат къарачай тилде былай сёлешдиргенди (эм аллында эки тизгинни келтирейик):
БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни / Кенг тюзюню / Тюз башында / Булутланы / Джел бир джерге / Джоббу джыяд. // Тенгиз бла / Булутланы / Арасында / Боранбилгич, / Элияча / Къаралгъанлай, / Къатыб турад.
ПЕСНЯ О БУРЕВЕСТНИКЕ
Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.
Билмеген адам, Асхатны назмусун орусчагъа кёчюргендиле деб къояргъа боллукъду – алай кючлюдю къарачайча варианты чыгъарманы. Асхатны хар кёчюргени да бу халдады. Аны себебли тюзюн айтыргъа керекбиз: биз – кёчюрюучюле – Асхатны тенглигине чыгъалмагъанбыз алкъын, чыгъаллыкъ да болмазбыз. Асхатча закийле, джюз джылдан, минг джылдан бир кере тууадыла. Къуруй баргъан тилибизде энди аллай уста чыгъармы-чыкъмазмы – Аллахды билген.
ТИРИЛИУ ЧАКЪНЫ ДЕУЛЕРИ дегенлей, Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело дегенча урумлу пелиуанла тюшедиле эсибизге. Ма ол къауумданды Биджиланы Асхат да – башха джуртдан, башха халкъдан болса да, башха ёмюрде джашаса да.
1900-чю джылда туугъан бир тюз учкуланчы джашчыкъ адамлыгъы бла да, окъууу-билими бла да аллай мийикликге къалай чыгъалгъан болур – КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫНЫ бир деую-пелиуаны къалай болалгъан болур? Бу соруугъа джангыз бир джууаб табама.
Джер тебреннген, титиреген, джарылгъан, чачылгъан заманда къураладыла Минги таула да. Дунияны аллай заманында чыгъадыла Минги адамла да. Джерни алтыдан бири – Эресей империя – чачылгъан, титиреген кёзюу силкиндирген эди ёрге рухларын адамланы, халкъланы да. Тарих эс, миллет ангы уяннган эди. Кёб ёмюрню кесини энчи кърал болуб тургъан насыблы кёзюуюн эсге тюшюрген эди Къарачай да.
1920-чы джыл Шимал Кавказда Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей, Малкъар, Къарачай. Къабарты башчыла Сталиннге джалбарыб, Тау республиканы ойдургъанларында, Къарачай да, къачхынчы къабартылыланы (артда кеслерине черкес деб джаздыргъанланы) тилеклерин къабыл этиб, аланы да кеслерине къошуб, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурагъан эди. Алай а, «таба баргъан чаба барыр» деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, «халкъ башындан алабыз» деб, «къуллукъчуларыбызны саны да тенг болургъа керекди» деб, дау салыб, крайны, къралны башчыларына тарыгъыу къагъытла джазаргъа къалгъанларында, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман Къарачайны юлюшюн черкеслилеге ашатмаз ючюн, черкеслиледен айырылмай рахат джашау болмазлыгъын да ангылаб, энчи Къарачай областны къурайдыла. Къарачайлыла черкеслиле бла дауур-сюйюр бола, къуру тёрт джыл джашаялгъандыла, 1922-чи джылдан 1926-чы джылгъа дери. 1926-чы джылдан башлаб а, къарачайлыла энчи Юйлеринде – Къарачай автоном областда (КАО) джашаб башлайдыла.
Къарачай областны къуралгъаны, ара шахары ишлениб башланнганы – бек уллу къууанч эди. Халкъны джурт чеги белгилениб, кесини энчи Юйю-Къраллыгъы болгъаны – халкъны кёлюн кёлтюрген эди, миллет ёхтемликни туудургъан эди. Къарачай областда къарачайлыла 85% бола эдиле, къарачай тилни тамырландырыу, къралландырыу бютеу учреждениялада бара эди. Кърал къуллукъда къагъыт джюрютюуден башлаб, мектебледе-школлада окъутуу да ана тилибизде барыб башлагъан эди.
Алай а, билимлери, усталыкълары болгъан кадрла джетишмей эдиле. Аны себебли, окъуулу-билимли адамлагъа кёб иш бла кюреширге керек бола эди. Заман кеси излей эди деулени. Аллай деу эди Къарачай областны къуратхан Алийланы Умар – инкъыйлабчы, онглу кърал къуллукъчу, тарихчи, джазыучу, устаз, алим. Ол кёзюуде Умар болушмагъан, окъуугъа, ишге джарашдырмагъан бир къарачайлы къалгъан болмаз. Руху бла Умарны къауумундан эди Биджиланы Асхат да. Ай медет, не келсин – 1937-чи джыл ол деуледен киши къалмады – сталинчи джорукъ барын тутду, джойду, сойду. Тутмакъдан къутулгъанны да экинчи дуния къазауат джутду. Барыны юсюне да эм уллу къыйынлыкъ гюрге кюн, 1943-чю джыл ноябрны экисинде келди – ол кюн башланды халкъыбызгъа 14-джыллыкъ сюргюн-сойкъырым.
Андан бери халкъыбыз тирилалмай, аякъ юсюне туралмай барады. Джокъду энчи Юйюбюз – Къарачай къралыбыз-къраллыгъыбыз. Джокъдула Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчыларыбыз. Аладан сора келген башчыла халкъыбызны, джуртубузну башхалагъа тонатыб, кеслери да ол тоноудан бир джукъ джалаб, Акъ Юйде таянчакъ шиндиклерине къадалыб, джашау этиб келгендиле. Деуледен киши къалмагъанды, 1940-чы джылдан бери бизни къуллукъчула бары амантишни шекиртлеридиле – аланы бири да «дин, тил, джурт, халкъ» дей билмейди, «Къарачай энчи Юй болсун, Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартайыкъ!» демейди. Халкъыбызны юлюшюн башхалагъа ашатыб, алагъа бетсиниб, халкъыбызны уа тюбге тюшюрюб барадыла...
Быллай болумда чыгъарламы деуле? Къуру окъуу-билим адамны деу этиб къоялмайды. Кючлю миллет ангы, тарих эс керек болады. Ала болур ючюн а, айныр ючюн а – къраллыкъ керекди. Къарачай кеси энчи кърал болгъан заманны къой, Орус къралны ичинде энчи област болгъан сагъатында да тирилиб башлагъан эди – ол заманда чыкъгъан эдиле деуле. 1926-1943 джыллада – Къарачай энчи област болгъан кёзюуде чыкъгъан эдиле миллет рухлу керти онглу адамла. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Орусланы Махамет, Къаракетланы Исса, Хубийланы Ислам, (Къарачайлы), Семенланы Джырчы Сымайыл, Биджиланы Асхат, Дудаланы Махмут... Тизиб барыргъа боллукъду. Аланы барыны да джюреклери «Къарачай» деб ура эди. Энди уа? Нек чыкъмайдыла аллай деуле?
Сорууну джууабы белгилиди – Къарачайны къраллыгъы джокъду да – аны ючюн. Кёлге, тилге да къыйын келген, къычырыкъча эшитилген бу джыйымдыкъ КЪЧР – Къарачай-Черкес республика – халкълыгъыбызны сакъларгъа тюл, бизни халкъны ассимиле этерге, орус маталлы этерге къуралгъанды. Тау эллерибиз чачылыб, ана тилибиз унутулуб, дерс китабла чыкъгъан тохтаб – айтыргъа, халкъыбыз да, культурабыз да седирей, тозурай, думп бола барады. Халкъла бары да кеслерин сакълар ючюн, къарыуларына кёре къраллыкъларын къураргъа кюрешедиле. Абхазия бла Къыбыла Тегей Гюрджюден айырылдыла, Ингуш Чеченден айырылыб энчи республикасын къурады, бизде абазалыла бла ногъайлыла да миллет районларын къурадыла. Энчи Юй болургъа кереклисин ангыламагъан Къарачайды джангыз. Иш халкъыбызда тюлдю – халкъыбыз гюрюлдеб ёрге къобаргъа хазыр болгъанын 1990-чы джыллада кёргюзтгенди. Иш – халкъны алгъа элтирик къауумну къарыусузлугъундады. Бизни оноучула-къуллукъчула, интеллигенция, джамагъат организацияла – «бири оу да, бири шау» дегенлейдиле. Къарачайны бу къыйын болумда тургъаны аланы терсликлеринденди. Ёзге, дуния былай турмаз.
Къалмагъандыла деуле. Алай а, аланы джашаулары бизге юлгюдю. Келлик тёлюлеге да юлгюдюле Биджиланы Асхатча адамларыбыз. Борчубуз – аланы тин хазналарын джыйыб, басмалау, келлик тёлюлеге да сакълау. Аллах айтса, келир энтда Къарачайгъа бир джангы ТИРИЛИУ ЧАКЪ. Анга тыйыншлы тюберге хазырланайыкъ. Къолдан келгенча, ол ЧАКЪны кесибиз хазырлайыкъ, джууукълащдырайыкъ. Эртде-кеч болса да, энтда аллай заман келмей къаллыкъ тюлдю. Бошунамы къычырады къарачайча
БОРАНБИЛГИЧ:
Чал тенгизни
Кенг тюзюню
Тюз башында
Булутланы
Джел бир джерге
Джоббу джыяд.
Тенгиз бла
Булутланы
Арасында
Боранбилгич,
Элияча
Къаралгъанлай,
Кьатыб турад.
Бир кереге
Тум къанаты
Толкъунлагьа
Аз-буз джетед,
Бир кереге,
Садакъ кибик
Атылгьанлай,
Таууш эте,
Булутлагьа
Кириб кетед.
Кёк булутла
Эшителле
Ол тауушда
Болгъан уллу
Батырлыкъны,
Эм къууанчны.
Боранбилгич
Боран джелни
Къобарыгъын
Ачыусабды.
Ол къарыуун
Кеси таныб,
Джюреги да,
Отча, джаныб,
Хорларгъа къычыргъанын
Къош булутла
Эшителле.
Чайкала да,
Джелден къоркъуб,
Кенг тенгизни
Башы кёкде
Джунчуйдула:
Ары-бери
Булгъаналла -
Чулгьаналла.
Ургъан джелден
Къоркъууларын –
Къоркъгъандан,
Ыйлыкъгьандан –
Кёк тенгизге
Терен джары
Басдырырча
Болгъандыла.
Гагарла да,
Бары бютеу,
Къызбайлыкъдан
Тёншюйдюле:
Насыбсызла,
Дуния кюреш
Зауукълугъун
Билмейдиле.
Кёк чартласа,
Ала къоркъуб
Илгенелле,
Буюгъалла,
Дыгаласдан
Джыйылалла,
Чачылалла,
Къошулалла.
Тели Пингвин
Къызбайлыкъдан
Къаяланы
Арасында
Суу ашагъан
Къырыкълада
Терен джары
Таша бугъад...
Боранбилгич
Кеси джангыз
Кенг тенгизни
Башы кёкде,
Тулпар кибик,
Къоркъмагъанлай,
Эркин учуб
Айланады.
Булутла да
Къаб-къаралыб,
Энишгеден -
Энишгеге,
Кёк тенгизни
Юсю таба
Джоббу-джоббу
Басыналла.
Толкъунла да
Шууулдайла,
Гюрюлдейле,
Ёкюрелле.
Ёрге-ёрге
Элияны
Аллы бла
Чартлайдыла,
Секирелле.
Кёк джашнайды,
Кюкюрейди,
Толкъунла да
Шыбылагъа
Эришгенден
Кёмюклениб,
Ёрелейле,
Чёгелейле.
Джел къозгъалыб,
Толкъунланы
Къучагьына
Сермеб алыб,
Суу джагъагъа
Силдеб уруб,
Чачыратады.
Боранбилгич,
Таууш эте,
Учуб барад,
Элияча,
Кёкде таймай
Къаралгъанлай.
Бир кереге,
Садакъ кибик
Булутланы
Тешиб ётед,
Неда, къара
Къанатыны
Учу бла
Толкъунланы
Кёмюклерин
Сыйпай-сыйпай,
Чыгъа-бугъа,
Терен джары
Кириб кетед.
Деу къанатлы
Айланады
Къундуз кибик
Къаралгъанлай.
Бир къарасанг –
Булутланы
Тюз башында,
Бир къарасанг –
Суугъа джете,
Тубан бла
Тюз тенгизни
Арасында.
Джел сууурад,
Булутланы
Къыбба бурад.
Кёк кюкюрейд.
Мамукъ кибик,
Акъ тубанла,
Юзюк-юзюк,
Бурма-бурма,
Кёк тенгизге
Чардакъ болуб
Айланалла.
Кёк да чартлайд.
Элияны
Мыдах отун,
Джанар-джанмаз,
Тенгиз тартыб,
Сууу бла
Джукълатады.
Кёк чартласа,
Шыбыланы
От таягъы
Суугъа тийиб,
Толкъунлада,
Кюзгюдеча,
Сызгъа-сызгъа
Кёрюнеди.
Джел къобханды,
Боран джетед!
Дунияны
Боран элтед!
Боран элтед!
Боранбилгич
Аны ючюн
Исдемейин,
Кёкде эркин,
Элияны
Ичи бла
Ары-бери
Джырыб ётед.
Кюн аманны
Андан да бек
Бокъланырын
Талпыб-кюсеб,
Боранбилгич
Чыдамайын
Ётгюр-ётгюр,
Ачы-ачы
Таууш этед.
2
Айтханыбызча, Асхатны, Асхатча миллет ангылары-эслери кючлю болгъан адамланы барын къушкъанат этген – энчи Къарачай областны къуралгъаны эди. Орус патчахлыкъ зор бла, къылыч бла Къарачайны 1828-чи джыл ноябрны экисинде къошханды кесине. Орус патчахны бир ёмюрлюк зулмусундан сора, ол патчахлыкъ къырылыб, Къарачай кеси бир автоном бёлге болгъаны эди халкъны кёлюн кёлтюрген. Ол заманда чыкъгъан къарачай газетде «Ана тиллени тамырландырыу – совет къралны миллет сиясети» деген редакцион макаледе былай джазылады:
«Кенгешле хукмети быллай саугъа бергенден ары – анга тыйыншлы болургъа борчлубуз. Хазырларгъа керекбиз кеси ичибизден къуллукъчуланы да, алимлени да, джазыучуланы да; не тюрлю санагъатда да ишлеяллыкъ усталарыбыз болургъа керекдиле. Къарачайны биз айнытмасакъ, ким айнытырыкъды? Ай марджала, окъуугъа-билимге мыллык атайыкъ, гитче къралчыгъыбызыны джашнатайыкъ. Патчахлыкъ сыйыргъан джерлерибизни толусу бла къайтаралмагъан эсек да, джурт чеклерибиз белгили болуб, Къарачай област алай къуралды. Ана тилибиз да Къарачай областда кърал тил болуб джюрюр ючюн, аны айнытыргъа, тамырландырыргъа – кърал къуллукъда, окъуу заведениеледе, махкемеде – хар къайда аны хайырландырыргъа керекбиз. Джерибизге, тилибизге да эркин этиб, къраллыкъ къураргъа онг берген Ленинчи партия джашасын!».
Ол чакъырыуну-магъананы къайтарады Асхат да ол джыллада джазгъан назмусунда:
АНА ТИЛ
Патчах оноу ана тилде
Миллетлени окъутмаед,
Уюб тургъан халкъны ичинде
Джахилликни къурутмаед.
Ууакъ халкъла бара элле
Абыннганлай, сюрюннгенлей,
Тутмакълыкъда джашай элле
Къыйналыб тёрт бюгюлгенлей.
Кенгеш оноу ана тилде
Миллетлеге тенглик берди.
Кеси тилинде хар кимге
Окъур кибик заман келди.
Ана тилде биз къаджыкъмай,
Окъуу, билим алабыз,
Ленин элтген джолдан таймай,
Коммунизмге барабыз.
Алай а, совет власт бегиб, Сталинчи къауум да къралны темир ууучха джыйгъанында, кёблени иймансыз джорукъдан кёллери чыгъады. Бир да ажымсыз, Асхатны да. Коммунист партиягъа, совет властха махтау салгъан хазна назмусу джокъду аны. Табигъатны юсюнден джазады, орус классиклени чыгъармаларын кёчюреди къарачай тилге. Дохтурлукъ ишин да бардыргъанлай, школлагъа дерс китабла хазырлайды. Иннети-сёзю-иши – бары да Къарачайды. Табигъатны юсюнден джазгъан назмуларында да ачыкъ кёрюнеди ол зат. Алай а, Асхатны сёзю, керти закийледе болуучусуча, талай къатлыды, таша магъаналыды. Къышны юсюнден джаза, къыш не боранласа да, джазны тыялмазлыгъын айтады. Аны уа «зулму кетер, тюзлюк келмей къалмаз. Табигъатны джоругъу алайды» деб, ангыларгъа боллукъбузму бюгюн да? Боллукъбуз. Сталинни зулмусуну кёзюуюнде уа халкъ ол назмуну алай ангылагъанына не сёз.
КЪЫШ
Ханс къатдырыб, джер бузлатыб,
Артха туракълай, къач кетди.
Аны ызындан боранлатыб,
Акъмыйыкъ мычымай джетди.
Тонла кийиб, акъмыйыкъны
Хар ким аллына бардыла,
"Ой, хош келдинг, келдинг эсе",
Деб маллагъа аш салдыла.
"Келдинг эсе, не этейим", деб
Джер да акъ кебинин кийди.
Къобан суу да къабчыкъ ишлеб,
Къышха мекямына кирди.
Таула да, шекер башлача,
Чыммакъ агьарыб туралла.
Кийикле да тау башындан
Ёзен ичлеге агъалла.
Ашыкъмагьыз, ууакъ-ууакъ
Боранлай, сууукъ къыш кетер.
Джаб-джашил атына миниб,
Ууакъ тёртгюллей, джаз джетер.
Бу гитче назмучукъда аллай бир магъана, аллай бир суратлау кюч барды – джетмиш джылны мындан алгъа Асхат чыкъгъан мийикликге биз бюгюн да, чыкъгъан къой, джууукълашхан да эталмайбыз – ёрге къараб сейирсиннген болмаса. Сууукъ, мийик, акъ тёппелени башха миллетли сёз устала да, кесибизни закийле да суратлар керекли къалмагъандыла. Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, Къаракётланы Исса да, Ёртенланы Азрет да, Къулийланы Къайсын да айтхандыла таулагъа сюймеклик сёзлерин. Алай а, Асхатча, бал татыу этдириб, «Таула да, шекер башлача, / Чыммакъ агъарыб туралла» деб, бир киши да айталмагъанды. Бу сёзледен сора, «нарт Къара-Шауай Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсгенди» деген айтыугъа ийнанма да кёрчю. Таб, чыгъа барыб, Джуртубузну «шекер башлача, чыммакъ агъарыб тургъан тауларын» къучакъларынг, ийнакъларынг келеди, «къор болайым, туугъан джерим, мен санга» деб, Къайсынны сёзлерин да къайтара.
Асхатны джюреги туугъан Халкъына, Ата джуртуна, Ана тилине сюймекликден толу болгъанды. Ай медет, джуртлары, халкълары ючюн Асхатча кюрешгенле, кёб къыйынлыкъ да кёредиле, замансыз да ёледиле. Дагъыда алагъа джалгъан дау айтырыкъла табылыб къаладыла. Ол зар, насыбсыз къауумгъа не айтхын: Асхатча къанатлы джанланы сюркелирге деб джаратылгъанла къалай ангыласынла, къалай багъалатсынла. Илячин бла шугут джылан ёмюрде да дуниягъа бир кёзден къараяллыкъ тюлдюле. Кёкде учхан бла джерде сюркелген эки башха дунияны келечилеридиле. Бири халкъны ёрге тартады, бири уа сюркелиб джюрюрге юретеди. Эшта, Илячинни джырын кёчюрген-джазгъан сагъатда, быллай сагъышла да келе болур эдиле Асхатны башына. Асхатча илячин джанла, джуртлары, къауумлары ючюн сермеше, джигитлик эте, ёледиле. Шугут джыланла – сюркелген джанла – артха къаладыла. Таб, ауаз берирге да кюрешедиле халкъгъа: «Джюрюген да къоркъуулуду. Учхан а – телиликди. Сюркелген – джыгъылмайды. Сюркелиб джашагъандан игиси джокъду». Ма аллай сюркелгенледиле сюелгенлени, учханланы уа артыкъсыз да, аякъларын, джанларын марагъан. Аллайла оноугъа тюшселеди бютюн палах келтирген: учхан, джюрюген джанланы башдан аякъ къурутуб кюрешедиле. Джангыз, сюркелген халкъны къоядыла сау. Бир насыбыбыз – учхан джыланла болмагъанлары.
Ол къыйын джыллада «Боранбилгич» бла «Илячинни джырын» бизни къуру орус классика бла шагъырей этер ючюн кёчюрмегенди Асхат. Ол чыгъармала бла халкъны сюркелиу палахдан, ол аман ауруудан тыяргъа излегенди. Сыйсыз болуб джашагъандан эсе, сый бла ёлген дурус болгъанын, джыланча сюркелиб джашагъандан эсе, илячинча, сермеше ёлюрге кереклисин айтханды Асхат. Ол кеси алай джашагъанды, алай ёлгенди. Сюркелиб джашамаз ючюн, 20 джылын Сибирияда сталинчи тутмакъ камплада-лагерледе ашыргъанды, бюгюлмей, керти адамлай, боранбилгичлей, илячинлей къалалгъанды. Асхатча адамларыбызны унутхан кюн, аладан юлгю алгъаныбызны тохтатхан кюн – сюркелген халкъгъа бурулгъаныбыз ачыкъ боллукъду. Амантишлерибизге-джыланларыбызгъа налат бере, боранбилгичлерибизге- илячинлерибизге сый, махтау бере джашай эсек а – Адамбыз, Халкъбыз сора. Асхатны назмуларын, дерс китабларын, кёчюргенлерин - «Боранбилгичин», «Илячинни джырын», башхаларын да джангыдан окъуюкъ да, джазыучу, кёчюрюучю усталыгъына да багъа берейик, бизге не айтыргъа излегенин да ангылайыкъ, джашауубузгъа да бир сагъышланайыкъ.
ИЛЯЧИННИ ДЖЫРЫ
(Горькийден)
Кёксюлдюм Ай джарыгъы да юсюне тийиб, джагъасына джетерге арыб, сылыт болуб, тутхучсуз кенг джары джайылыб, баш къагъа эди уллу тенгиз.
Хыбыл тенгиз, кюмюшча джылтырай, къыбылада Тейри джарыгъында, Кёкню къыйырына къыйыры джете, баш къагъа туруб, терен джукъугъа бёленнген эди; Кёкде да, хар кибик джукъадан, алтын оюулу джулдузланы джашыралмай, къанат-къанат тургъан булутланы титимлери тенгизге тийиб, кюзгюдеча кёрюне эдиле. Джукъу арасында джагъагъа ёшюн уруш эте тургъан дюрген толкъунланы не шыбырдашханларын ангылар мурат бла ийилгенча, тенгизге эниш сюремирек ийиле эди бир-бирде Кёк.
Нордост джел бюгюб, къынгыр этиб тургъан чегетле бла джасанма кийиниб тургъан таула, тёббелерин джалан кёкге ёрге-ёрге тутуб, чегетледен ёргерек айырылыб, къатангы санларын да къыбыла кечени кёксюлдюм, джылы чарсы къуршоулаб, къыйылгъан эдиле.
Хыйсабсыз уллу сагъышлы эдиле таула. Аланы къара кёлеккелери тенгиз толкъунланы джашилдим, бурма джалларына тийиб, юслерине къара ауларын атыб, кече джан къымылдагъан тохтагъан заманда да тохдамай, чайкъалыб, табигъатны таша тынчлыгъын бузгъан толкъунланы зор бла тохтатыргъа, тунчукъдуруб, таууш этдирмезге кюрешгенча, кёрюне эдиле.
"Алла... аху... ак... бар!" деб, аз-аз эсней эди Рахим – бети кюнде къаралгъан, башы-сакъалы чал, джукъа битген къарт кърым сюрюучю.
Тенгиз джагьасы къумда, къаядан юзюлюб тюшюб, юсюне агъач тюк къозлаб, кёлекке басыб, кеси джангыз салкъын, мыдах тургъан бир уллу ташны джанында джата эдик экибиз да. Ол ташны тенгизге айланнган джанына тенгиз толкъунла келтириб, къум, хабджюк, тенгиз ханс къалагъанлай тура эдиле. Ол себебден таш, тенгиз бла къаяны арасында экисин бир-биринден айыргъан къум кириуге тагьылыб тургъанча кёрюне эди. Бизни шынкъарт отубузну джарыгъы ол ташны къаягъа айланнган джанын джарыта эди. От тили сенкилдегени сайын, эски ташны сызгъаларына от джарыкъдан кёлеккеле чаба эдиле.
Рахим да, мен да тутхан чабакъларыбызны чоюнда къайнатыб, бегене бишире эдик. Олсагъатда экибизни болумубуз да алай эди: хар зат кёзюбюзге кёзбау, сейир кёрюнюб, табигъат ташала бары бизге ачылгъанча. Джюрегибиз, кёлюбюз да дженгил, таза болуб, къуру бу сейир къарамны болумуна сагъыш этгенден башха ёзге затыбыз болмай тохдагъан эдик.
Тенгиз толкъунла ийнакълаб, таууш эте, джагъадан тышына джайылыб, отда джылыныргъа юйюрсюннгенча, келиб-келиб ызларына саркъа эдиле. Бир-бирде саулай ол суу тауушну арасында бир таууш бираз эркинирек, ёхдемирек чыгъа эди, ол да не эди десенг, толкъунланы бир абаданырагъы бауурланыб, бизге джууукъ келиб, ызына саркъгъаныны тауушу эди.
Рахим бауурундан къумгъа джатыб, сакъалын эки къол аязына тиреб, сагьышланыб, мутхуз тенгизге узакъ джары къараб тура эди. Аны тюклю тери бёркю джелкесине тайыб, джыйрыкълы ёре мангылайына джел да аз-аз къагъа эди. Мени анъа тынъылагъаным бла къалгъанымдан хапары болмагъанлай, Рахим кеси аллына, тенгиз бла сёлешгенча, сёлешиб, терен сагъышха кирген эди.
"Аллахха тюз адам джандетге барады. Аллахха, пайгъамбаргъа къуллукъ этмеген а? Ол – таб, ма бу суу кёмюкде болуб кьалыргъа да болур... Таб, сууда кюмюш маталлы тамгъала – ол эсе да ким билсин..." – деб, кеси аллына сёлеше эди.
Кенгнге керилиб тургъан къараууз, залим тенгиз, ууакъ-ууакъ джарый эди, тау башындан джер-джерине ай таякъла тие эдиле. Ай энди чачакъ башлы тауланы артындан чыгъыб, аны кюсеб, аллын сакълаб тургъан тенгизге, тенгиз джагъагьа, бизни къонуш ташыбызгъа – барысына да джарыгъын бютеу тёкген эди.
- Рахим! бир таурух айтсанг а... – деб, къартдан тиледим.
- Нек? - деб, Рахим манга бурулмагъанлай, джууаб этди.
- Сени таурухларынгы мен бир бек сюеме, - дегенимде:
- Мен сеннге билгеними айтханма, энди билмейме, - деди.
Алай кесине джалындырыргъа айтханын билиб, дагъыда къадалдым.
- Ахырда да къоймай эсенг, мен сеннге аламат джыр айтайым, - деб, Рахим разы болду.
- Мен буруннгу кюу джыр айтсанг, сюе эдим,- дегенимде, Рахим манга, бу джырны джырлагъан да этиб, хапарын да айтды:
"Бир шугут джылан
Салкъын ёзенде
Мийик къаягъа
Сюркелиб чыгъыб,
Къыбба чулгъаныб,
Тенгизге къараб
Джатыб тураед.
Чууакъ кёкде да
Кюн джылтыраед.
Кюн бек иссиден
Мийик таула да
Кёкге аралыб
Иссилей элле.
Тау тюбюнде да
Тенгиз толкъунла
Бир-бири ызындан
Къатланыб келиб,
Кёк ёшюнлерин
Къысыр къаягъа
Ура эдиле.
Ол ёзенни да
Арасын тартыб,
Шоркъа-шоркъадан
Чынгай, чачыла,
Тау къара суучукъ
Ашыкъ, гузаба,
Тенъиз бойнуна
Саркъыб эне эд.
Суучукъ булгъаныб,
Акъ кёмюк басыб,
Бети чал болуб,
Тауну къарнындан
Боркъулдаб чыгъыб,
Келиб тенгизге
Къошула эди.
Олсагъатчыкъдан –
Джылан чулгъаннган
Терен ёзеннге
Къайдан эсе да
Ауур джаралы
Бир кёк илячин,
Къанатлары да
Къан джугъу болуб,
Кёкден тюшген эд.
Ол онъсуз болуб,
Джерге джыгъылыб,
Джаннга термиле,
Къан кёкюрегин
Къысыр ташлагъа
Тёншюб ураед.
Шугут джылан а
Джюреги чыгъыб,
Джашырылыргъа,
Таш джарылгъаннга
Мыллыгын атханды.
Алай болса да,
Ол илячинни
Джаны чыгъаргъа
Джетиб тургъанын
Къараб эслегенди.
Сора, ол джылан,
Ёле тургьан
Кёк илячинни
Тюз къатчыгъына
Сюркелиб барыб,
Былай айтханды:
- Ёле шойса да,
Къалайды халынг?
- Болур болгъанды,-
Деб, илячин,-
Терен ахсыныб,
Джууаб этгенди:
- Мен дунияда
Джашадым иги.
Джашау насыбын
Кёрдюм, сынадым.
Энди уа, джигитча,
Барама кетиб.
Артха ыхдырылмай,
Кюреше келдим.
Кёкню да кёрдюм,
Болумну билдим.
Тёрт джанына да
Учуб керилдим.
Ай, насыбсыз сен!
Сен мени кибик,
Ёмюрюнгде да,
Къатына барыб
Кёкню кёрмезсе.
- Сен кёк-кёк дейсе,
Ол джаб-джаланды.
Кёгюнгю меннъе
Хайыры неди?..
Мен анда къалай
Джюрюялайым...
Джерде уа меннъе
Эм аламатды,
Эмда джылыды,
Эмда мылыды.
Ма былай айтыб
Ол шугут джылан
Кёк илячиннге
Джууаб бергенди,
Селеке этиб,
Уллу кюлгенди.
Сора, джыланны
Кёлюне келгенд:
"Кёкде учсанг да,
Джерде сюркелиб
Сен айлансанг да,
Ахырынг бирди,
Арт джатарынг
Къара джердеди».
Олсагьатчыкъдан
Батыр къанатлы
Бу бедишлени
Былай эшитиб,
Чыдаялмайын,
Къыргъый санларын
Ёргерек тиреб,
Башын кёлтюрюб,
Кёзлерин ачыб,
Уллу ёзеннге
Джити къарагъанд.
Къысыр къаяны
Джибгил тартдырыб,
Хатхусун джарыб,
Суу чыгъа эди;
Терен ёзенни
Хауасы мылы
Эм ауур эди,
Чирик ийисден
Чыдатмай эди.
Батыр къанатлы
Сау заманына
Ёкюнюб, сора,
Арт къалгъан кючюн
Ол саулай джыйыб,
Шугут джыланнга
Былай къычыргъанд:
"Ай, ачы Джазыу!
Мынга ачыугъа
Энтда мен кёкге
Къуру бир кере
Бир учха эдим:
Къанлы джаууму
Мен къучагъыма
Сермеб джыярем,
Кёргюзюр эдим
Мен ол заманда
Кишилигими.
Андан сора уа,
Таб, ичге эдинг
Джюрек джарамдан
Акъгъан къанымы;
Таб, андан сора
Чыгъаргъа эдинг
Ичимден чыкъмай
Тургъан джанымы.
Ай, кюрешиуню
Джарыкъ насыбы!"
Къанатлы алай
Къычыргъанында,
Джыланны уллу
Сагъыш басханды:
"Таб, бир ишексиз,
Бу былай кемсиз
Этгеннге кёре,
Кёкде джашагъан
Аламат, сейир,
Тамаша болур".
Сора айтханды
Ол къанатлыгъа:
- «Сени айтханынъ
Тюз, керти эсе,
Сюркелиб келе-
Кел да аллынга,
Къая эрнинден
Секириб кёрчю.
Ким билсин, сени
Эки къанатынъ
Субай чархынгы
Ёрге кёлтюрюб,
Бурунча учуб,
Кетер эсенг а!».
Джазыкъ илячин
Эти, териси
Бютеу титирей,
Дыгалас эте,
Хыртды ташладан
Кючлю тырнакълаб,
Чынгыл къаяны
Эрнине джетиб,
Эки къанатын
Кенгине кериб,
Кёзлерин джумуб
Чынгагъан эди.
Алай болса да
Ол секиргенлей,
Эки къанаты
Аны тёнгегин
Кёлтюрелмейин,
Боюн тюбюне
Айланыб хаман,
Бир ташдан чортлаб,
Бир ташха тие,
Эки къанатын
Ол чорт-чорт къыркъыб,
Къанат тюклери
Ыран-ыраннга
Кау-куу чачылыб,
Тенгиз ичине
Барыб тюшгенди.
Тенгиз толкъунла
Къан тёнгегин
Олсагъат джуууб,
Акъджал кёмюкге
Сыртындан бёлеб,
Къоюнларында
Кёзюу ийнакълай
Кёзюу къучакълай,
Тенгизге терен
Узайтхандыла.
Тенгиз толкъунла
Таймай бир кемде
Мыдах, тунакы
Джагъа ташлагъа
Кенг бауурларын
Ура эдиле.
Илячинни уа
Ёлген ёлюгю
Тас болгьан эди,
Тенгиз юсюнде
Кёрюнмей эди.
Ёзенде джылан
Къыбба чырмалыб,
Аслам заманны
Ол къанатлыны,
Кёкге термиле,
Джан бергенине
Сагъыш этгенди.
Къарагъан кёзню
Сукъландырыучу
Чууакъ кенг кёкге
Джылан тамышыб,
Къараб тургъанд да
Былай айтханды:
"Арабий, ёлген
Къанатлы анда –
Къыйыры-учу
Болмагъан кёкде –
Не кёрген болур
Ол аны алай
Нек сюе эди,
Манга уа кёкде
Учхан хапарын
Айтыб, джанымы
Нек къыя эди?
Не сезген болур
Илячин анда?..
Анда хар затны
Мен барысын да
Джангыз бир кере
Учханлайыма,
Билиб къоярем", -
Деб, кёкге учуб
Кёрюрге джылан
Таукел болгъанды.
Джылан айтханы
Кибик этгенди.
Ол джая кибик,
Джуммакъ джыйылыб,
Кючюн аямай
Кёкге чынъагъанды.
Окъа чалыуча,
Кюн джарыгъында
Джылтырагъанды.
Андан не келсин:
Баууру бла
Сюркелирге деб,
Джаратылгъан зат –
Учаргъа болмаз.
Аны билмейин
Генезир джылан
Кёкге секириб,
Экинчи келиб
Джити ташлагъа
Кючлю тийгенди.
Къабар къабыны
Тауусулмагъан
Кёзюую болур,
Хата болмагъанд.
Сора ышарыб,
Былай айтханды:
"Кёкге учханны
Хайыры къуру
Бу зат кёреме –
Кекден джыгъылыб
Ташлагъа тийген...
Къанатлы деген
Къалай джазыкъды!
Чырт джер джашаудан
Татыу айырмай,
Джерни юсюнде
Кечиниб болмай,
Ёмюрлеринде
Ёрге тартханлай,
Бу джалан кёкде
Айланадыла.
Анда не барды –
Ичи къуруду.
Анда кюн джарыкъ
Не кёб болса да,
Азыгъы джокъду,
Аякъ тутарча
Бир джери джокъду.
Сора, бошуна
Нек махданалла,
Уллу кёллю да
Неге болалла,
Бизни хыликке
Нек этедиле,
Бедишге дженгил
Нек джетедиле?
Ма былай бла
Акъылсызлыкъны
Башын джабаргъа,
Джер джашаууна
Джараусузлукъну
Бизден джашырыр
Дыгалас этиб,
Этмекликлерид:
Эм хыликгелик
Эмда кюлкюлюк
Къанатлы джанла...
Энди аланы
Джалгъан сёзлерин
Мен къулагъыма
Чыртда алмазма.
Бу худжу кёкге
Мен экинчиде
Аякъ салмазма.
Хар затны ариу,
Кесгин билеме,
Кёкню да кёрдюм,
Аяусуз учдум –
Аны узунун,
Кенгин ауладым.
Кёкден джыгьылыб
Джерге тюшгенни
Ачы татыуун
Ариу сынадым.
Мен андан бери
Кеси-кесиме
Артыкъсыз да бек
Эм ийнанама,
Эм ышанама.
Джерни чырт кёрюб
Болмагьанла,
Джерни джаулары –
Кёзбау бла
Джашаб турсунла.
Ала айтханнга
Мен ийнанмазма.
Хар затны тюзюн
Кесим билирме.
Джерде туугъанма,
Джерде джашайма".
Джылан кесине
Уллу базыныб,
Ташны юсюнде
Къыбба чырмалды.
Тенгиз джылтыраб,
Джарыкъ джана эд,
Толкъунлары да
Бир-бири ызындан
Кёк ёшюнлерин
Тенгиз джагъагъа
Ура эдиле.
Белкъау толкъунла
Таралыб, кюйюб,
Ол къанатлыны
Кюуюн джырлайла,
Мийик къаяла
Ол джырны къатлай,
Суу ургъан сайын
Къалтырайдыла.
Сейир сарынны
Эшитиб кёк да,
Кемсиз къалтырайд,
Кемсиз титирейд.
"Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз.
Джашауну башы
Эм джигитлени
Ехтемлигиди.
Ай, джигит, батыр,
Залим Илячин!
Джауларынг бла
Къазауат этиб,
Къызыл къанынъы
Джерге тёкгенсе.
Алай болса да,
Кёзюую келиб,
Джюрек къанынгы
Джерге чачылгъан
Тамчыларындан,
Мутхуз джашауну
Кюнча джарытыб,
Джарыкъ джилтинле
Чачылышырла.
Кёб тукъум таукел
Джигит джюрекни
Баш бошлукъгъа,
Кюн джарыкъгъа
Ачыусатырла,
Джол джарытырла!
Таб, сен ёлсенг да!
Эм джигитлеге,
Эм батырлагъа
Этилген джырда
Сагъынылмайын
Джангыз къалмазса;
Эркинликге,
Джарыкъ джашаугъа
Алгъа чакъырыб,
Тишеб турурса,
Эсден таймазса.
Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз!..».
... Джууаш эди тенгизни акъсылдым кенги; джагъа къумну тарай эдиле сабыр толкъунла, шууулдаб. Тенгизге узакъ джары къараб, тынгылаб, сагъышланыб тура эдим мен да. Ай джарыгъы суугьа тийиб, тенгизни джер-джерине акъ кюлтюмле тюшюрген эди...
Бизни отда чоюнчугъубуз да башлагъан эди ууакъ-ууакъ боркъулдаб, къайнаб.
Тенъиз толкъунланы бир-бирлери, джагъадан ёрлеб, тышына чыгъыб, Рахимни башы тургъан джерге джетише эдиле.
- Къайры келесиз? Кетигиз!- деб, Рахим алагъа къолун силксе, толкъунла аны айтханына сыйыныб, акъыртын ызларына кете эдиле саркъыб.
Мен Рахимни алай этиб, толкъунланы чиркитгенине уллу сейир, тамаша бола эдим.
Тёгерегибизде хар зат, не эсе да аламат тукъум ийнакъ, сейир къуралыб эди.
Тенгиз шош эди, аны кюн иссиде джылыныб, сууумай, къаялагъа ура тургъан тылпыуунда, билинмей тургъан уллу таша кюч таныла эди.
Кёксюлдюм къара чардакъ кёкню юсюне алтын оюулу джулдузла бла, адамны санын, джанын байлагъан, джюрегин эритген, акъылын буюкъдургъан сейир, тамаша керамат джазылыб эди.
Хар зат чырым эте эди, алай болса да джукъулары сакъ эди кемсиз.
Бютеу болгъан зат бусагъатчыкъдан шыкъыртсыз уяныб, тиллениб, таууш этиб тебрерик шойду дер кибик, алай къуралыб эди. Ол тауушла да дунияны джашыртын ишлеринден хапар айтырла, аны ичин тёгерле, акъылгъа ангылатырла, сингдирирле, сора, аны, джилтинни джукълатханча, джукълатыб, тюбсюз кёкню кенгине джанны алыб чыгъыб кетерле, кёкде да оюулу джулдузла аны аллына келиб, сейир тауушлу музыка бла хошкелди берирле дер кибик, хар зат алай къуралгъан эди.
