Bir col men eski kagıtlarıma karay tura edim. Kerek bolurla degenlerimi bir canına salama, menden sora bılanı kişi da izlerik tüyüldü dep umut etgenlerimi da birge tiyişdireme. Ala meni esime köp zatlanı tüşüredile: birleri carsıvlu işleni, başhaları da kuvançlı sagatlarımı tüz busagatda bolgança közallıma keltirip koyadıla. Künleni birinde Edoklanı İbrahim kabırga konşubuz Gegiralanı Baldan bla uşak ete turganlay katlarına barama. Alayda men bıllay hapar eşiteme.
MACÜSÜ ZAMANLANI TÖRELERİ
Bapınalanı Marziyat
Bir col men eski kagıtlarıma karay tura edim. Kerek bolurla degenlerimi bir canına salama, menden sora bılanı kişi da izlerik tüyüldü dep umut etgenlerimi da birge tiyişdireme. Ala meni esime köp zatlanı tüşüredile: birleri carsıvlu işleni, başhaları da kuvançlı sagatlarımı tüz busagatda bolgança közallıma keltirip koyadıla.
Künleni birinde Edoklanı İbrahim kabırga konşubuz Gegiralanı Baldan bla uşak ete turganlay katlarına barama. Alayda men bıllay hapar eşiteme. İbrahim aythañña köre, Holamda, Bızıñıda, Çegemde caşagan adamla macüsülüknü din etip tuthan zamanlarında bıllay adetcürügendi: adam ölse, koy, tuvar soyup, etin ellilege aşathandıla. Et bla birge malnı başın da bişirgendile. Ishat etni adamla aşagandıla, ölgeññe etilgen bozanı, sıranı va elni maravçuları içip boşagandan sora, koy, tuvar başlanı ilişan etip athandıla. Başnı mañılayını tüzortasından urgañña ölgenni baş kiyimin bergendile.
Tişirıv ölse, anı cilyavun usta etgen tişirıvlaga anı cibek, çille, dariy kiyimlerinden birin, bel bav tüymesin bergendile. Ölgen adamnı art kabınından da aş etip, adamlaga aşathandıla. Tuvar, koy başnı ilişan etip athanlarını hıysabı nedi desegiz, avruv okdan korkup, endi ol üyge kaytmaz dep buruññu adamla alay oylagandıla. Suvaplıkıa soyulgan malnı baş süyegine ok tiyse, ölgenni günyahları kururukdula dep iynaññandıla macüsülüknü zamanında caşagan tavlula.
Eliya urup, kayadan ketip, suvga batıp ölgenni va atababalarıbız cır aytıp, sıbızgı sogup, mal soyup, kazan asıp, otnu tögereginde güren aylanıp,ullukuvanç etipasıragandıla. Ölgenni üsünde allay toy etgenleri va ne üçündü desegiz, bu duniyadan ol duniyanı saylap ketgen Allahnı sıylı adamıdı dep. Aplay adamnı asıragan zamanda anı bla birge ol cürütgen hareketni, üy adırlanı dacerge basdırgandıla. Aplay acımlı ölgenni cilyavun etmegendile, anı koy da, mudah insan okuna bolmagandı. Nekdegende ol bek ullu günyahha sanalgandı.
Adam köp avrup, töşek bolsa neda, kartlık oñun alıp, ölmeykalmay, kesi kıynalıp, başhalanı da kıynap tursa, ol andan arı termilmesin degen akılda bılay etgendile: birevlen gyapçiça kiyiññendi em, kesine ölüm tilegen savsuznu katında süyelip, anı közüne sülesin neda borsuk tırnaknı tuthandı. Avrugañña karagan adam savsuzga: «Seni közüñecuk körünemidi?» dep sorgandı. Ol ugay dese, entta da bir kesekcaşarıkdı dep köl etgendile. Közüme ol zat, bu zat körüññendi dese va, can alıvçu kelgendi dep, umut üzüp koygandıla.
«Bu adetle cürügen zamanlada maña bir 12 cıl bola bolur edi», deydi Baldan. Ol dagıda bıllay bir işni üsünden aytadı. Bir col Baldan anası bla birge Bopu degen elçikge savsuznu köre baradıla. Anası, avrugannı katına olturup, hapar sorurga murat etedi. Alay ol avzundan söz çıgaralmaydı. Bayam, bek oñsuz bolur edi. Andan sora bir kart katın, olturgan cerinden turup, gyapçiça kiyinedi. Ol koluna bir tırnaklı canıvarayaknı alıp, anı üsüne süyeledi. Izı bla bılay aytadı: «Cer anası seni körge çakıradı. Umay kızı va köz töründe turadı. Atlan, atlan, atlansañ a, cañız atha kaplansañ a».
Eski kagıtlarıma karay ketip, ertte eşitgen bu haparnı esime tüşürdüm. Halkıbıznı burun zamanlada cürügen adetlerini üsünden bilirge süygenle aña es bururla.
Zaman Gazetesi
* * *
Мажюсю заманланы тёрелери
БАПЫНАЛАНЫ Марзият
Вир жол мен эски къагьытларыма къарай тура эдим. Керек болурла дегенлерими бир жанына салама, менден сора быланы киши да излерик тюйюлдю деп умут этгенлерими да бирге тийишдиреме. Ала мени эсиме кёп затланы тюшюредиле: бирлери жарсыулу ишлени, башхалары да къууанчлы сагьатларымы тюз бусагьатда болгьанча кёзаллыма келтирип къоядыла.
Кюнлени биринде Эдокъланы Ибрахим къабыргьа къоншубуз Гегираланы Балдан бла ушакъ эте тургьанлай къатларына барама. Алайда мен быллай хапар эшитеме. Ибрахим айтханнга кёре, Холамда, Бызынгыда, Чегемде жашагьан адамла мажюсюлюкню дин этип тутхан заманларында быллай адетжюрюгенди: адам ёлсе, къой, тууар союп, этин эллилеге ашатхандыла. Эт бла бирге малны башын да биширгендиле. Ысхат этни адамла ашагъандыла, ёлгеннге этилген бозаны, сыраны уа элни мараучулары ичип бошагьандан сора, къой, тууар башланы илишан этип атхандыла. Башны мангылайыны тюзортасындан ургъаннга ёлгенни баш кийимин бергендиле.
Тиширыу ёлсе, аны жиляуун уста этген тиширыулагъа аны жибек, чилле, дарий кийимлеринден бирин, бел бау тюймесин бергендиле. Ёлген адамны арт къабынындан да аш этип, адамлагьа ашатхандыла. Тууар, къой башны илишан этип атханларыны хыйсабы неди десегиз, ауруу окъдан къоркъуп, энди ол юйге къайтмаз деп буруннгу адамла алай ойлагьандыла. Сууаплыкыъа союлгъан малны баш сюегине окъ тийсе, ёлгенни гюняхлары къурурукъдула деп ийнаннгандыла мажюсюлюкню заманында жашагьан таулула.
Элия уруп, къаядан кетип, суугьа батып ёлгенни уа атабабаларыбыз жыр айтып, сыбызгъы согьуп, мал союп, къазан асып, отну тёгерегинде гюрен айланып,уллукъууанч этипасырагьандыла. Ёлгенни юсюнде аллай той этгенлери уа не ючюндю десегиз, бу дуниядан ол дунияны сайлап кетген Аллахны сыйлы адамыды деп. Аплай адамны асырагъан заманда аны бла бирге ол жюрютген харекетни, юй адырланы дажерге басдыргьандыла. Аплай ажымлы ёлгенни жиляуун этмегендиле, аны къой да, мудах инсан окъуна болмагьанды. Некдегенде ол бек уллу гюняхха саналгъанды.
Адам кёп ауруп, тёшек болса неда, къартлыкъ онгун алып, ёлмейкъалмай, кеси къыйналып, башхаланы да къыйнап турса, ол андан ары термилмесин деген акъылда былай этгендиле: биреулен гяпчича кийиннгенди эм, кесине ёлюм тилеген саусузну къатында сюелип, аны кёзюне сюлесин неда борсукъ тырнакъны тутханды. Ауругъаннга къарагьан адам саусузгьа: «Сени кёзюнгежукъ кёрюнемиди?» деп соргъанды. Ол угьай десе, энтта да бир кесекжашарыкъды деп кёл этгендиле. Кёзюме ол зат, бу зат кёрюннгенди десе уа, жан алыучу келгенди деп, умут юзюп къойгьандыла.
«Бу адетле жюрюген заманлада манга бир 12 жыл бола болур эди», дейди Балдан. Ол дагъыда быллай бир ишни юсюнден айтады. Бир жол Балдан анасы бла бирге Бопу деген элчикге саусузну кёре барадыла. Анасы, ауругъанны къатына олтуруп, хапар сорургъа мурат этеди. Алай ол аузундан сёз чыгъаралмайды. Баям, бек онгсуз болур эди. Андан сора бир къарт къатын, олтургъан жеринден туруп, гяпчича кийинеди. Ол къолуна бир тырнакълы жаныуараякъны алып, аны юсюне сюеледи. Ызы бла былай айтады: «Жер анасы сени кёрге чакъырады. Умай къызы уа кёз тёрюнде турады. Атлан, атлан, атлансанг а, жангыз атха къаплансанг а».
Эски къагъытларыма къарай кетип, эртте эшитген бу хапарны эсиме тюшюрдюм. Халкъыбызны бурун заманлада жюрюген адетлерини юсюнден билирге сюйгенле анга эс бурурла.
