Kuru Koldu bılayını atı. Algın atı Suvlu Kulak edi, Terekli da devçen edile. Endi bılayda şorkuldab bargan kara suv da cokdu, şuvuldab, tögerekge can salıb turgan çeget da cokdu. Tereklege konub, cüz tamakdan kıçırıb, sızgırıb, cüvüldeb, cırlab turuvçu kanatlıla da cokdula – başha bereketli curtlaga ketgendile ala da. Kulaknı eki canında kabırgala da calandıla. Calan bolgan bla kalsala va. Caññurla cuva, topragı kete, tab, uvak ayaklıla bulcunurça, kırdık ışanı cokdu.
KURŞOVDA
Bilal Laypan
Kuru Koldu bılayını atı. Algın atı Suvlu Kulak edi, Terekli da devçen edile. Endi bılayda şorkuldab bargan kara suv da cokdu, şuvuldab, tögerekge can salıb turgan çeget da cokdu. Tereklege konub, cüz tamakdan kıçırıb, sızgırıb, cüvüldeb, cırlab turuvçu kanatlıla da cokdula – başha bereketli curtlaga ketgendile ala da. Kulaknı eki canında kabırgala da calandıla. Calan bolgan bla kalsala va. Caññurla cuva, topragı kete, tab, uvak ayaklıla bulcunurça, kırdık ışanı cokdu.
- Ey, men caş sagatda bılayda bir bereket, bir kuduret bar edi... Mal da küteem, çalkı da çalayem, suvsab bolmasam da, kara suvundan içmey ketmevçenem – alay tatlı edi ol...
- Da kalay dump bolub kaldı da ol bereket?
- Kalaymı? Alga çegetleni kesib, kurutdula. Say bola keldi da, birazdan kara suvnu da çıkganı tohtadı da kaldı. Çeget bla suv bir-birinden karuv ala caşayla. Endi ekisi da cok.
- Ogay, ters aytasa,- deb, sözge koşuldu ekinçi cüzcıllık kart. – Suvnu ilipin etib başha kulakga tarthandan sora, kurub başlagan edi çeget. Çegetni öreturugun, savun da kesib artına çıkganlarında va, suv da kurudu da kaldı.
Çegetni kesib kuruthanlarındamı kurugandı suv, ogese, suvnu kuruthanlarındamı kurugandı çeget? Özge meni kaygım, carsıvum cañız Kuru Kol tüldü. Çegetsiz suv da kuruydu, suvsuz çeget da kuruydu. Çeget – halkdı, suv a – Ana til. Ma alaga sagış eteme men. Çegetniça, algın halkımı kesib küreşgendile, tübelek kurutur üçün, curtundan-topragından ayırıb, tamırı bla kobarıb, eltib kum tüzlege athandıla. Fırgavun ölüb, kral tamada avuşuññanında, 14-cıllık sürgünden halk Curtuna kayıtalgandı. Alay a, anı algınça tavlaga cerleşdirmey, narat çeget bolurga koymay, talla bla, busakla bla, kayın terekle bla, aytırga, cüz türlü kavum bla katışdırıb, Narat-Tal halk etib, Börü-İt atı bla bir cıyımdık cumhuriyet kuragandıla. Endi börü ulugan, it çabhan kulaklanı sasıtadı. «Onovu tonov bolgan» Orman Ayu alanı bir-birine üsdüredi, bir-birine kesdiredi, orçalık, törelik kibik da etedi, alay caşaydı Börü-İt cumhuriyetde Narat-Tal halk. Alay a, börü ulugan, it çabhan Ayunü tınçlıgın buzadı, kulagına caraşmaydı, ol kesi añılamagan tilleni kurutub, barı da ayuça muruldarların izleydi. Ayu endi başha tille bla kazavat etedi.
- Börü ulugan, it çabhan kucur tilledile. Bir-birigizni da añılamaysız. Anı sebebli barıgız da bir tilge – ayu muruldavga köçerge kereksiz.
Endi halklanı algınça kırıb, ne da sürüb-köçürüb duniyaga erşi körüññenden ese, alanı tillerin-eslerin-tarihlerin alıb, dump etgen tab tülmüdü? Börü cok, it cok – barı da mankurtla. Narat terek cok, tal terek cok – barı da bir cıyımdık çeget – orman. Ormannı iyesi va – Ayu. Orman kralda-curtda kul-mankurt halkı bla Ayu Biy caşaydı.
Orman Ayunü tarih da bir cukga tüşündürmegeni, üretmegeni seyir tülmüdü? Halklaga allay zorluk, terslik etivü keltirmegenmi edi Rossiyanı 1917-çi cıl bolşevik Revolütsiyaga? Ol revolütsiyanı hazırlagan, aña başçılık etgen da çuvutlula edile. Alay a, endi alanı ençi kralları bardı, Rossiyada da alaga endi revolütsiya kerek tüldü – baylık alanı kollarına köçgendi. Kıyınlıla – Karaçayça, ençi kralları bolmagan, tillerine, curtlarına – halklıklarına korkuv tüşgen az sanlı halkladıla. Alay bolsa da, caşarga, saklanırga başhaladan da ürenirge kerek bolur.
Curtlarından kıstalıb, kralların-krallıkların da tas etib, duniyaga kuş tügünley çaçılıb ketgen çuvut halk, eki miñ cılnı uzagına tüb bolub kalmay, saklaññan da etib, Curtunda kralın kalay kurayaldı?
Men añılagañña köre, çuvutnu miñ-miñ cılnı saklab kelgen – başha dinlege uşamagan kitabı-dini bolganıdı. Cazma tili bolganı sebebli, ol tarihin, tarih esin, millet sezimin, añısın tas etmegendi. «Çuvut dinine bek» deb da anı üçün aytılgandı. Ekinçi canından, satuv-aluv degença, ceñil hayır tüşürlük sanagatla bla küreşgenidi. Üçünçü canından, kuru duniya malga kızınıb kalmay, madarı bolgan okuvga, bilimge, ilmuga, sanatha mıllık athandıla. Törtünçü canından, kayda bolsala da, bir-biri bla baylamlı bolub, bir-birine dagan bolub küreşgendile. Beşinçi canından, fahmuların, bilimlerin, baylıkların da birleşdirib, caşagan krallarında onovga-kullukga tüşerge tırmaşhandıla. Rossiyada da 1917-çi cıl bolşevik revolütsiyanı mıyısı çuvutlula bolgandıla. Kaysı kralda caşasala da çuvutlula, bir-birine dagan bola, okuvları, bilimleri, baylıkları bla kalganladan baş bolub kaladıla. Aladan köb zatha ürenirge bollukdu. Kıyınlık bütev duniyaga çaçhan halk, eki miñ cıldan Curtunda kralın kurayalganı, ölgen tilin tiriltgeni – adam seyir eterçadı. Endi kesibizni halkıbıznı kadarına da bir karayık.
2
Karaçaynı Alan kralı 14-çü ömürnü ayagında (1396-1397 cılla) tüb bolgandı. Anı kuruthan, Bayazitni da kavşathan, Ashak Temirdi. Andan beri köb zaman ketmegendi – 600 cıl.
1428-çi cıllada Timurnu sürgününden Karçanı başçılıgı bla ızına kayıtalgan alanla, tavlada sav kalgan burhu kavumga koşulub, Karça kral – Karaçay kral kuraladı.
1828-çi cıl noyabrnı ekisinde Orus patçah kazavat bla 400 cılnı uzagına ençi kral bolub turgan Karaçaynı kesine koşadı. Alan kralıbıznı kuruthan Timur ese, Karaçay kralıbıznı kuruthan Orus patçahdı.
1943-çü cıl noyabrnı ekisinde Orus kommunist sovet imperiyanı patçahı Stalin Karaçay halknı tutmak-cesir etib sürüb, 558 kesek etib, Orta Aziyanı «barsa-kelmez» tüzlerine çaçadı. Temirni sürgününden Karça ızına kayıthança, Stalinni (Kurçnu) sürgününden da Karaçay halknı sav kalgan carımı 1957-çi cıl ızına kayıtadı. Alay a, Stalin-Beriya-Suslov kuruthan krallıgın-avtonomiyasın ızına kaytartalmay kıynaladı bügün da. Ençi kral bolalmagandan arı, bir da kurusa da, halknı curtunda ençi üyü-avtonomiyası bolmasa, halkga curtun, tilin, adetin-töresin saklagan bek kıyındı. Ençi üyü-avtonomiyası bolmasa, ol tin haznasına, tabigat baylıgına da iye bolalmaydı. Atı türleññenlikge, imper kılıgı, havası türlenmegen Orus kral, anı üçün küreşedi bügün da halklanı millet avtonomiyaların kurutub, millet hakların sıyırıb, millet eslerin-añıların tunçukdurub, dinlerine, tillerine, curtlarına da erkin etmey... Bıllay zorlukda-zulmuda halkıbızga kesin saklarga madar barmıdı? Halklıgın tas etmey, orusnu içinde erib, cutulub kalmay, saklayallıkmıdı kesin karaçay halkıbız?
Bu soruvlaga bir cuvab bardı: ölürge izlegen öledi, caşarga izlegen caşaydı. Halkıbız bügün tutmakda, cesirde tüldü. Curtundadı, başına boşdu. Aç-calaññaç bolub, kırıla turmaydı. Can kaygılık tüldü. Orus-çerkes-abaza-nogay bla birge bolgan, «Karaçay-Çerkes» atı bla bir respublika kibigi da bardı. Respublikanı prezidenti, parlamentini da köbüsü karaçaylıladıla. Karaçay-Çerkes cumhuriyetde adam sanı bla Karaçay em ullu halkdı. Alay ese, halk halklıgın tas eted degen korkuv kaydan çıgadı? Nek bardı allay korkuv?
Korkuv salgan – kraldı. Kralga bizni erşi körgüztüb küreşgenle – kabartı-çerkes-abaza honşuladıla. Alay a, ala cuk da etallık tül edile, kesibizni içibizden satlıkla çıkmasala. Kralnı közüne ilinir üçün, kral kullukga tüşer üçün, kral kullukda turur üçün, halkların amanlab, alay bla orunlu bolurga küreşgen amantişle tabılıb kaladıla. Agaçnı kesinden çüy işleb carganları, burundan da belgilidi. Halk amantişlerin kurutmasa, amantişle halknı kurutadıla. Honşu duşmanla da, kral da keslerini kara, kir işlerin amantişleni kolları bla bardıradıla. Ullu kral kulluklada işlegen karaçaylıla bardıla deb kuvanırdan alga, ala kimge kulluk etedile deb kararga kerekdi, alaga baga halklarına caraganlarına köre berirge kerekdi.
Halk degen sagatda – kralı, krallıgı, dini, tili, curtu, tarihi, adeti-töresi-corugu, ne işle bla caşav etgeni, tab, millet tebsisi – aşarıgı-hantı soruladı. Halk HALK ese, millet bayragı, millet tamgası, millet oraydası da bolmay madarı cokdu.
Kralı, krallıgı. 1828-çi cıldan beri, Karaçay kralnı kazavat bla Orus kesine koşhandan beri, Karaçay, süyüb-süymey, kuvanıb-kuvanmay caşay ese da, Orus kralda caşaydı. Bügün Karaçaynı kralı – Rossiya Federatsiya deb aytılgan Orus kraldı. Orus kralnı içinde da ençi avtonomiyası cokdu – orus, kazak, çerkes, abaza, nogay bla birge bir katışhan, cıyımdık «Karaçay-Çerkes» atlı respublikada caşaydı. 1943-çü cıl Stalin kuruthan Karaçay avtonom oblast bügün da ızına süelmegenley turadı.
Dini. Em alga, bütev türk halklaça, Karaçay Teyrige tabına kelgendi. Alan kral bolgan közüvünde hristian diññe köçgendi, alay a, teyriçilik törelerin da unutmagandı. Bügünlükde tuthan dini islam dindi. Alay a, kerti islam dinni corukları bla caşagan bek az adam bolur, gyavur kralda alay caşagan tınç tüldü. Dinde em ullu haram – adamnı savluguna katılgan, mıyısın katışdırgan zatladıla. Alanı biri –arakıdı. İslam dinibiz anı haram etgenlikge, kral anı halal etib turadı. Karaçaynı içinde arak zavodlanı salıb, halknı içkiçi etib küreşgen iş adamla da bek günahlı, osal iş etedile. Alay a, kral alanı canında bolganı sebebli, içki zavodlanı kurutdururga madar cokdu. Kişi içkini satıb almay, içmey tohtasa edi, ol zavodla kesleri allına cabılır edile. Alay a, halknı hazna kalmay barısı arakıdan ciyirgenmeydi. İçkisiz kuvanç bolmaydı. Allah haram etgen içkini örge tutub, Allahnı atı bla algış etiv – halkda adet bolub boşagandı. Ne etgenlerin, ne aythanların bilmeyle – Allahu Tagala kesi tüzetsin.
Tili. Karaçay til (Karaçay-Malkar til) – Türk tildi, türk til terekni bir butagıdı. Alay a, «tilibiz türk til bolganlıkga, biz türk halk tülbüz – biz türk tilni algan kavkaz halkbız» deb, bir kavumla, cılan kabından ciyirgeññença etedile. Alaga aytırım: kalgan kavkaz halkla almagan türk tilni biz nek alırga kerek edik? Biz türk tilni almaganbız, biz türk til bla caratılganbız. Alay demek, biz türk halkbız. Kavkaz da türk curtdu. Kavkaznı Türkden kazavat bla sıyırıb, Orus kesine alay koşhandı. Koşhanlıkga va, cer atları, tarih, arheologiya, til eskertmele – barı miñ-miñ cılnı bılaylarını iyesi Türk bolganına şagatlık etedile. Orus, ermen, tegey, çerkes alimle tarihni keslerine caravlu eterge küreşgenlikge, kertisi alay tüldü.
Duniyanı kaltıratıb turgan Türkden keledi bizni kanıbız. Orus da, urum da, ermen da Türkge cavluk etib küreşgenlikge, Türknü tünenesin kişi sıyırallık tüldü. Allay küçlü, teren tamırları bolgan Türknü tamblası da carık bolluguna kişini işegi bolmasın. Cüzle bla cıllanı Orus imperiya Türknü ne kadar aman betden körgüztürge küreşib turgandı. Türk halklanı türkbüz derge madarları bolmagandı. Bügün bir kavum karaçaylı, kesine türkme derge ıylıkganı andandı, emda tarihni bilmegenindendi.
Türk kavumlanı küçlülügün bu zatdan da bilirge bollukdu: 1930-çu cıllaga deri Kavkaz halkla bir-biri bla türk tilde söleşgendile. Kavkaz halklaga kıyınlık cetgen sagatda, alaga çeklerin açıb, curtuna koygan da Türkdü. Kavkaznı em buruññu halkları, kerti iyeleri da türk kavumla bolgandıla. Ma ol türk kavumlanı tuvduklarıbız biz karaçay-malkar halk. Kim ne aytsa da, kabartı-çerkes-abaza kavumla «dıf» demezge kerekdile: ala Karaçay-Malkar curtha artda kele turgandıla, ol tarihde belgili zatdı. Alanı bılaylaga ornathan Orus imperiyadı, bügün da Orusha tayana, ala karaçay-malkar türkle bla küreşe esele, halkıbıznı curtun, tarihin da sıyırırga küreşe esele, keslerine tabsız etedile. Birevge uru kazgan arı kesi tüşüvçüsü belgilidi.
Curtu. Karaçaylılanı köbüsü bügüññülükde Karaçay-Çerkes respublika bla Kabartı-Malkar respublikada caşaydıla. Karaçay-Malkar halknı curtunda başha halkla da caşaydıla, alanı bizni curtha cerleşdirgen Orus imperiya bolgandı.
Tarihi. Karaçay-Malkar halknı tarihin 18-çi ömürge deri em tolu, em tüz körgüztgen alim Mızılanı İsmayıldı. Anı kitabın meni tilegim bla iñiliz tilge köçürtgen Amerikaçı professor Haci-Murat Hubiydi, Türkiye türkçesine köçürgen da Şidaklanı Aliydi. Mızı ulunu tarih kitabın üç tilde – orus, iñiliz, türk tillede men «As-Alan» jurnalnı birinçi nomerinde 1998 cıl basmalathan edim. Endi alanı internet-saytlada da körürge bollukdu. Türkçesin, redaktorluk da etib, Yılmaz Navruz «Birleşik Kavkaziya» dergisinde basmalagan edi.
18-19-çu ömürlede tarihibizni arhiv dokumentlege tayana em demeñili, em tuthuçlu cazgan Kipkelanı Zaremadı. Anı kitabı orus tildedi, başha tillege köçürülmegendi. 20-çı ömürde tarihibiz belgilidi, anı üsünden köb iş cazılgandı, alay a, birge cıyılıb, tomla bolub çıkmagandı. Kimni kim bolganına da tolu, tüz baga berilib boşamagandı. 20-çı ömürde tarihibizge cañı közden kararga kerekdi. Ne açı bolsa da, tüzü aytılmay, Tüzlük horlamaz. Alaysız, bügüññü kıyın halga kalay cetgenibiz da añılaşınnık tüldü.
Adeti. Karaçaynı burundan kelgen adetleri unutulmagandıla. Alay a, 1917-çi cıldan sora, kommunist sistemanı kıyınlıgından, erkişi bla tişiruvnu üyürde daracaları türleññendi. Karaçay üydegide bügün onov etgen tişiruvdu deb koyarga bollukdu. Tişiruv başçı bolgan ese va – halknı bütev caşavu da türleññeni añılaşınadı. Bu zat köb zamannı saklansa, halknı halisi türlenib kalırga bollukdu. Tişiruv caşına «halkıñ, curtuñ üçün küreş, sermeş, kazavat et, öl» deb aytırık tüldü. Bügüññü satlık onovçula-kullukçula da, korkak aydınla (intelligentsiya) da aña şagatdıla. Bu korkuvlu zatdı. Munu üsünden ullu tintiv iş kerekdi. Bu zatha kerti da onov kerek bolub turadı.
Aşı. Karaçay halknı caşavu türleññendi, aşı va türlenmegendi. Et, ayran, gırcın, hıçın – barı da burundan kelgeniça turadı. Cañız, haram içki da erkin cürüydü endi. Aşnı algınça aşaganlıkga, burunça tavlada, avur, kara işni işlegen azdı. Anı sebebli, semirib, karınları salınıb aylaññan caş adamla az tüldüle.
Millet bayragı.
Millet tamgası.
Millet oraydası.
Karaçay halk kral bola, krallık cürüte kelgen halkdı. Hazar, Bulgar, Alan kralla esibizdedile alkın. 400 cılnı (1428-1828) kişige boysunmay turgan Karaçay kral a, tüneneça körünedi közübüzge. Bizni bayragıbız, tamgabız, oraydabız da bolgandı. Alay a cañı bayrak, tamga, orayda kurarga da erkinligi bardı halknı. Ne kelsin, bütev kavkaz halklanı içinde Bayraksız, Tamgasız, Oraydasız turgan bizbiz. Ol ayıbdı, bedişlikdi. 1990-çı cıllada, «Camagat» organizatsiyabız bütevhalk organizatsiya bolgan sagatda, biz bayrak, orayda kaygılı tül edik. Karaçaynı Stalin kuruthan ençi krallıgın-avtonomiyasın ızına süey esek – har ne da ornun tabar deb tura edik. Biz aythança bolmadı – Karaçay oblast kuralmadı ızına. Endi anı cılavun etgenibiz bollukdu – tablık kelir – biyagınlay örge tururbuz. Bügün a, bütev camagat organizatsiyala, alimle-tarihçile, cazuvçula-nazmuçula, kompozitorla, cırçıla – bütev barıbız birigib, halknı simvolların caraşdırırga kerekbiz. «Bayraksız, Tamgasız, Oraydasız Karaçay» deb, honşula hılikke eterça bolub turabız. Çeçenni, Üñüşnü (İñuşnu), Tegeyni, Adıgnı – barını bardı allay millet belgileri. Amalsızdan, men kesim «As-Alan» jurnalga kesim kuragan belgileni salıb da körgen edim. Ol Bayragı bla, Tamgası bla, kesim cazgan Oraydanı sözleri bla jurnal 1998-2003 cıllada, men amalsız bolub tışına ketginçi, çıkganlay turdu. «Süzeyik, caraşdırayık Millet belgileribizni» deb turganlıgıma, es burgan, cuk aythan bolmadı. Har adam kesiça bir zat etib barırga da caramaydı, alay a, kim bolsa da başlamasa, iş ornundan tebmeydi.
Bu bütevhalk işdi, halknı betidi. Millet Bayrakda, Millet Tamgada, Millet Oraydada Halknı curtu da, dini da, tili da, tarihi da, inneti da körünürge kerekdile. Miñi Tav halkıbıznı, curtubuznu belgisidi. Boyavla – kök, ak, caşil – bizni dinibizni, tarihibizni, innetibizni da körgüztgen zatladıla. Simvolikadan haparlı adamla dljıyılıb keñeşsele, iş sozulmay tınarga bollukdu. Ansı, bu turuv turuv tüldü – caş tölünü da kölün aman etmeyik. Caş adamla sorganlay turadıla: bizni bayragıbız, tamgabız, oraydabız cokmudu deb. Başhaladan vyalgandan, kesleri birer zatnı kuraşdırıb küreşedile.
Karaçaylıla, Halk esek, halklıgıbıznı körgüzteyik. Bütev duniyada da «Karaçaynı Millet Bayragı, Tamgası, Oraydası bardı, birdi, budu» deb, tanılırça, cürürça eteyik.
Bu iş başlanıb, karaçay internet-saytlada, gazetlede-jurnallada süzülüb, konkurs halda horlagan variant bir begise – anı cürüte tururga bolluk edik. Aythanımça, men caraşdırgan bayraknı, tamganı «As-Alan» jurnalda, «Duniya namıs emda Ahırat azab» kitabda da körürge bollukdu. Men caraşdırgan Bayraknı beti caşil edi, arasında da – uçub bargan ak kanatlı Miñi Tav. Millet Orayda (Gimn-Marş) bıllay sözlü bolsa deb cazgan nazmum da, bıllay edi:
KARAÇAY *
Beştav canı, Arhız, Mahar, Teberdi... –
Miyik Curtnu bizge Teyribiz berdi,
Miñi Tavnu Seññe tıyınşlı kördü,
Culduz halkı, Teyri halkı Karaçay!
Ne zalimni allında da bügülmey,
Kara kün da Erkinlikden tüñülmey,
Taş başında caşav ete kelgense,
Ötgür millet, öhtem millet Karaçay!
Nença kere KÜNÜ, AYI tutulgan,
Ança kere celmavuzdan kutulgan,
Temirlege, Kurçlaga da katılgan,
Dev halisin körgüztgendi Karaçay!
Üzmegense nartüh, arpa urlugun,
Cigitlikni, adamlıknı korlugun,
Burun kibik kral kuradıñ-kurduñ,
O nart halkı, alan halkı Karaçay!
Bardı Seni Allahıñ da, tiliñ da,
Ösüb kelgen sarıcilik tölüñ da,
Katılmazla Saña kartlık, ölüm da,
Ömürlege caşarıksa Karaçay!
* (Nazmu, 1991 cıl noyabrnı 17-sinde – Karaçay halk cıyılıb, kesini ençi Cumhuriyetin (Respublikasın) kuraganın bayamlagan kün – cazılgandı. Bılayda «Miñi Tavlula» kitabda basmalaññanıça beriledi).
Meni umutum – Söz bir başlansa, har kim kesinikin tecey kelib em ahırında halk çöb atıb (oy berib), horlagannı barıbız da kabıl eter edik, alay bla millet belgileribiz bolur edile. Bu işni men tındıralmadım, ahırına cetdiralmadım. Endi internet-saytları bolganla, gazet, jurnal çıgarganla bu işni bacarırga kerekdile. Şohlarım, bu işni da kesibiz etmesek, bizge kişi eterigi cokdu. Nazım Hikmet aythanlay, «Men canmasam culduz bolub, Sen canmasañ culduz bolub, Ol canmasa culduz bolub, – Kim çaçar karañını?!». Kim bolsa da eter deb turuv – tüz tüldü. Bir-birine karab turuv bla cuk bolmaydı. Başlarga kerekdi. «Başlaññan iş biter» deb söz bardı. «Kalgan işge kar cavar» deb da bardı söz. «Börü atarık börkünden» degenley, Halk da Millet Bayragından, Tamgasından, Oraydasından başlanadı.
* * *
КЪУРШОУДА
Билал Лайпан
Къуру Къолду былайыны аты. Алгъын аты Суулу Къулакъ эди, Терекли да деучен эдиле. Энди былайда шоркъулдаб баргъан къара суу да джокъду, шууулдаб, тёгерекге джан салыб тургъан чегет да джокъду. Тереклеге къонуб, джюз тамакъдан къычырыб, сызгъырыб, джюуюлдеб, джырлаб туруучу къанатлыла да джокъдула – башха берекетли джуртлагъа кетгендиле ала да. Къулакъны эки джанында къабыргъала да джаландыла. Джалан болгъан бла къалсала уа. Джангурла джууа, топрагъы кете, таб, ууакъ аякълыла булджунурча, кырдык ышаны джокъду.
- Эй, мен джаш сагъатда былайда бир берекет, бир къудурет бар эди... Мал да кютеем, чалкъы да чалаем, суусаб болмасам да, къара сууундан ичмей кетмеученем – алай татлы эди ол...
- Да къалай думп болуб къалды да ол берекет?
- Къалаймы? Алгъа чегетлени кесиб, къурутдула. Сай бола келди да, бираздан къара сууну да чыкъгъаны тохтады да къалды. Чегет бла суу бир-биринден къарыу ала джашайла. Энди экиси да джокъ.
- Огъай, терс айтаса,- деб, сёзге къошулду экинчи джюзджыллыкъ къарт. – Сууну илипин этиб башха къулакъгъа тартхандан сора, къуруб башлагъан эди чегет. Чегетни ёретуругъун, сауун да кесиб артына чыкъгъанларында уа, суу да къуруду да къалды.
Чегетни кесиб къурутханларындамы къуругъанды суу, огъесе, сууну къурутханларындамы къуругъанды чегет? Ёзге мени къайгъым, джарсыуум джангыз Къуру Къол тюлдю. Чегетсиз суу да къуруйду, суусуз чегет да къуруйду. Чегет – халкъды, суу а – Ана тил. Ма алагъа сагъыш этеме мен. Чегетнича, алгъын халкъымы кесиб кюрешгендиле, тюбелек къурутур ючюн, джуртундан-топрагъындан айырыб, тамыры бла къобарыб, элтиб къум тюзлеге атхандыла. Фыргъауун ёлюб, кърал тамада ауушуннганында, 14-джыллыкъ сюргюнден халкъ Джуртуна къайыталгъанды. Алай а, аны алгъынча таулагъа джерлешдирмей, нарат чегет болургъа къоймай, талла бла, бусакъла бла, къайын терекле бла, айтыргъа, джюз тюрлю къауум бла къатышдырыб, Нарат-Тал халкъ этиб, Бёрю-Ит аты бла бир джыйымдыкъ джумхуриет къурагъандыла. Энди бёрю улугъан, ит чабхан къулакъланы сасытады. «Оноуу тоноу болгъан» Орман Аю аланы бир-бирине юсдюреди, бир-бирине кесдиреди, орчалыкъ, тёрелик кибик да этеди, алай джашайды Бёрю-Ит джумхуриетде Нарат-Тал халкъ. Алай а, бёрю улугъан, ит чабхан Аюню тынчлыгъын бузады, къулагъына джарашмайды, ол кеси ангыламагъан тиллени къурутуб, бары да аюча мурулдарларын излейди. Аю энди башха тилле бла къазауат этеди.
- Бёрю улугъан, ит чабхан къуджур тилледиле. Бир-биригизни да ангыламайсыз. Аны себебли барыгъыз да бир тилге – аю мурулдаугъа кёчерге керексиз.
Энди халкъланы алгъынча къырыб, не да сюрюб-кёчюрюб дуниягъа эрши кёрюннгенден эсе, аланы тиллерин-эслерин-тарихлерин алыб, думп этген таб тюлмюдю? Бёрю джокъ, ит джокъ – бары да манкъуртла. Нарат терек джокъ, тал терек джокъ – бары да бир джыйымдыкъ чегет – орман. Орманны иеси уа – Аю. Орман къралда-джуртда къул-манкъурт халкъы бла Аю Бий джашайды.
Орман Аюню тарих да бир джукъгъа тюшюндюрмегени, юретмегени сейир тюлмюдю? Халкълагъа аллай зорлукъ, терслик этиую келтирмегенми эди Россияны 1917-чи джыл большевик Революциягъа? Ол революцияны хазырлагъан, анга башчылыкъ этген да чууутлула эдиле. Алай а, энди аланы энчи къраллары барды, Россияда да алагъа энди революция керек тюлдю – байлыкъ аланы къолларына кёчгенди. Къыйынлыла – Къарачайча, энчи къраллары болмагъан, тиллерине, джуртларына – халкълыкъларына къоркъуу тюшген аз санлы халкъладыла. Алай болса да, джашаргъа, сакъланыргъа башхаладан да юренирге керек болур.
Джуртларындан къысталыб, къралларын-къраллыкъларын да тас этиб, дуниягъа къуш тюгюнлей чачылыб кетген чууут халкъ, эки минг джылны узагъына тюб болуб къалмай, сакъланнган да этиб, Джуртунда къралын къалай къураялды?
Мен ангылагъаннга кёре, чууутну минг-минг джылны сакълаб келген – башха динлеге ушамагъан китабы-дини болгъаныды. Джазма тили болгъаны себебли, ол тарихин, тарих эсин, миллет сезимин, ангысын тас этмегенди. «Чууут динине бек» деб да аны ючюн айтылгъанды. Экинчи джанындан, сатыу-алыу дегенча, дженгил хайыр тюшюрлюк санагъатла бла кюрешгениди. Ючюнчю джанындан, къуру дуния малгъа къызыныб къалмай, мадары болгъан окъуугъа, билимге, илмугъа, санатха мыллык атхандыла. Тёртюнчю джанындан, къайда болсала да, бир-бири бла байламлы болуб, бир-бирине дагъан болуб кюрешгендиле. Бешинчи джанындан, фахмуларын, билимлерин, байлыкъларын да бирлешдириб, джашагъан къралларында оноугъа-къуллукъгъа тюшерге тырмашхандыла. Россияда да 1917-чи джыл большевик революцияны мыйысы чууутлула болгъандыла. Къайсы къралда джашасала да чууутлула, бир-бирине дагъан бола, окъуулары, билимлери, байлыкълары бла къалгъанладан баш болуб къаладыла. Аладан кёб затха юренирге боллукъду. Къыйынлыкъ бютеу дуниягъа чачхан халкъ, эки минг джылдан Джуртунда къралын къураялгъаны, ёлген тилин тирилтгени – адам сейир этерчады. Энди кесибизни халкъыбызны къадарына да бир къарайыкъ.
2
Къарачайны Алан къралы 14-чю ёмюрню аягъында (1396-1397 джылла) тюб болгъанды. Аны къурутхан, Баязитни да къаушатхан, Асхакъ Темирди. Андан бери кёб заман кетмегенди – 600 джыл.
1428-чи джыллада Тимурну сюргюнюнден Къарчаны башчылыгъы бла ызына къайыталгъан аланла, таулада сау къалгъан бурху къауумгъа къошулуб, Къарча кърал – Къарачай кърал къуралады.
1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус патчах къазауат бла 400 джылны узагъына энчи кърал болуб тургъан Къарачайны кесине къошады. Алан къралыбызны къурутхан Тимур эсе, Къарачай къралыбызны къурутхан Орус патчахды.
1943-чю джыл ноябрны экисинде Орус коммунист совет империяны патчахы Сталин Къарачай халкъны тутмакъ-джесир этиб сюрюб, 558 кесек этиб, Орта Азияны «барса-келмез» тюзлерине чачады. Темирни сюргюнюнден Къарча ызына къайытханча, Сталинни (Къурчну) сюргюнюнден да Къарачай халкъны сау къалгъан джарымы 1957-чи джыл ызына къайытады. Алай а, Сталин-Берия-Суслов къурутхан къраллыгъын-автономиясын ызына къайтарталмай къыйналады бюгюн да. Энчи кърал болалмагъандан ары, бир да къуруса да, халкъны джуртунда энчи юйю-автономиясы болмаса, халкъгъа джуртун, тилин, адетин-тёресин сакълагъан бек къыйынды. Энчи юйю-автономиясы болмаса, ол тин хазнасына, табигъат байлыгъына да ие болалмайды. Аты тюрленнгенликге, импер къылыгъы, хауасы тюрленмеген Орус кърал, аны ючюн кюрешеди бюгюн да халкъланы миллет автономияларын къурутуб, миллет хакъларын сыйырыб, миллет эслерин-ангыларын тунчукъдуруб, динлерине, тиллерине, джуртларына да эркин этмей... Быллай зорлукъда-зулмуда халкъыбызгъа кесин сакъларгъа мадар бармыды? Халкълыгъын тас этмей, орусну ичинде эриб, джутулуб къалмай, сакълаяллыкъмыды кесин къарачай халкъыбыз?
Бу соруулагъа бир джууаб барды: ёлюрге излеген ёледи, джашаргъа излеген джашайды. Халкъыбыз бюгюн тутмакъда, джесирде тюлдю. Джуртундады, башына бошду. Ач-джаланнгач болуб, къырыла турмайды. Джан къайгъылыкъ тюлдю. Орус-черкес-абаза-ногъай бла бирге болгъан, «Къарачай-Черкес» аты бла бир республика кибиги да барды. Республиканы президенти, парламентини да кёбюсю къарачайлыладыла. Къарачай-Черкес джумхуриетде адам саны бла Къарачай эм уллу халкъды. Алай эсе, халкъ халкълыгъын тас этед деген къоркъуу къайдан чыгъады? Нек барды аллай къоркъуу?
Къоркъуу салгъан – къралды. Къралгъа бизни эрши кёргюзтюб кюрешгенле – къабарты-черкес-абаза хоншуладыла. Алай а, ала джукъ да эталлыкъ тюл эдиле, кесибизни ичибизден сатлыкъла чыкъмасала. Къралны кёзюне илинир ючюн, кърал къуллукъгъа тюшер ючюн, кърал къуллукъда турур ючюн, халкъларын аманлаб, алай бла орунлу болургъа кюрешген амантишле табылыб къаладыла. Агъачны кесинден чюй ишлеб джаргъанлары, бурундан да белгилиди. Халкъ амантишлерин къурутмаса, амантишле халкъны къурутадыла. Хоншу душманла да, кърал да кеслерини къара, кир ишлерин амантишлени къоллары бла бардырадыла. Уллу кърал къуллукълада ишлеген къарачайлыла бардыла деб къууанырдан алгъа, ала кимге къуллукъ этедиле деб къараргъа керекди, алагъа багъа халкъларына джарагъанларына кёре берирге керекди.
Халкъ деген сагъатда – къралы, къраллыгъы, дини, тили, джурту, тарихи, адети-тёреси-джоругъу, не ишле бла джашау этгени, таб, миллет тебсиси – ашарыгъы-ханты сорулады. Халкъ ХАЛКЪ эсе, миллет байрагъы, миллет тамгъасы, миллет орайдасы да болмай мадары джокъду.
Къралы, къраллыгъы. 1828-чи джылдан бери, Къарачай къралны къазауат бла Орус кесине къошхандан бери, Къарачай, сюйюб-сюймей, къууаныб-къууанмай джашай эсе да, Орус къралда джашайды. Бюгюн Къарачайны къралы – Россия Федерация деб айтылгъан Орус къралды. Орус къралны ичинде да энчи автономиясы джокъду – орус, къазакъ, черкес, абаза, ногъай бла бирге бир къатышхан, джыйымдыкъ «Къарачай-Черкес» атлы республикада джашайды. 1943-чю джыл Сталин къурутхан Къарачай автоном област бюгюн да ызына сюелмегенлей турады.
Дини. Эм алгъа, бютеу тюрк халкълача, Къарачай Тейриге табына келгенди. Алан кърал болгъан кёзюуюнде христиан диннге кёчгенди, алай а, тейричилик тёрелерин да унутмагъанды. Бюгюнлюкде тутхан дини ислам динди. Алай а, керти ислам динни джорукълары бла джашагъан бек аз адам болур, гяуур къралда алай джашагъан тынч тюлдю. Динде эм уллу харам – адамны саулугъуна къатылгъан, мыйысын къатышдыргъан затладыла. Аланы бири –аракъыды. Ислам динибиз аны харам этгенликге, кърал аны халал этиб турады. Къарачайны ичинде аракъ заводланы салыб, халкъны ичкичи этиб кюрешген иш адамла да бек гюнахлы, осал иш этедиле. Алай а, кърал аланы джанында болгъаны себебли, ички заводланы къурутдурургъа мадар джокъду. Киши ичкини сатыб алмай, ичмей тохтаса эди, ол заводла кеслери аллына джабылыр эдиле. Алай а, халкъны хазна къалмай барысы аракъыдан джийиргенмейди. Ичкисиз къууанч болмайды. Аллах харам этген ичкини ёрге тутуб, Аллахны аты бла алгъыш этиу – халкъда адет болуб бошагъанды. Не этгенлерин, не айтханларын билмейле – Аллаху Тагъала кеси тюзетсин.
Тили. Къарачай тил (Къарачай-Малкъар тил) – Тюрк тилди, тюрк тил терекни бир бутагъыды. Алай а, «тилибиз тюрк тил болгъанлыкъгъа, биз тюрк халкъ тюлбюз – биз тюрк тилни алгъан кавказ халкъбыз» деб, бир къауумла, джылан къабындан джийиргеннгенча этедиле. Алагъа айтырым: къалгъан кавказ халкъла алмагъан тюрк тилни биз нек алыргъа керек эдик? Биз тюрк тилни алмагъанбыз, биз тюрк тил бла джаратылгъанбыз. Алай демек, биз тюрк халкъбыз. Кавказ да тюрк джуртду. Кавказны Тюркден къазауат бла сыйырыб, Орус кесине алай къошханды. Къошханлыкъгъа уа, джер атлары, тарих, археология, тил эскертмеле – бары минг-минг джылны былайларыны иеси Тюрк болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Орус, эрмен, тегей, черкес алимле тарихни кеслерине джараулу этерге кюрешгенликге, кертиси алай тюлдю.
Дунияны къалтыратыб тургъан Тюркден келеди бизни къаныбыз. Орус да, урум да, эрмен да Тюркге джаулукъ этиб кюрешгенликге, Тюркню тюненесин киши сыйыраллыкъ тюлдю. Аллай кючлю, терен тамырлары болгъан Тюркню тамбласы да джарыкъ боллугъуна кишини ишеги болмасын. Джюзле бла джылланы Орус империя Тюркню не къадар аман бетден кёргюзтюрге кюрешиб тургъанды. Тюрк халкъланы тюркбюз дерге мадарлары болмагъанды. Бюгюн бир къауум къарачайлы, кесине тюркме дерге ыйлыкъгъаны анданды, эмда тарихни билмегенинденди.
Тюрк къауумланы кючлюлюгюн бу затдан да билирге боллукъду: 1930-чу джыллагъа дери Кавказ халкъла бир-бири бла тюрк тилде сёлешгендиле. Кавказ халкълагъа къыйынлыкъ джетген сагъатда, алагъа чеклерин ачыб, джуртуна къойгъан да Тюркдю. Кавказны эм буруннгу халкълары, керти иелери да тюрк къауумла болгъандыла. Ма ол тюрк къауумланы туудукъларыбыз биз къарачай-малкъар халкъ. Ким не айтса да, къабарты-черкес-абаза къауумла «дыф» демезге керекдиле: ала Къарачай-Малкъар джуртха артда келе тургъандыла, ол тарихде белгили затды. Аланы былайлагъа орнатхан Орус империяды, бюгюн да Орусха таяна, ала къарачай-малкъар тюркле бла кюреше эселе, халкъыбызны джуртун, тарихин да сыйырыргъа кюреше эселе, кеслерине табсыз этедиле. Биреуге уру къазгъан ары кеси тюшюучюсю белгилиди.
Джурту. Къарачайлыланы кёбюсю бюгюннгюлюкде Къарачай-Черкес республика бла Къабарты-Малкъар республикада джашайдыла. Къарачай-Малкъар халкъны джуртунда башха халкъла да джашайдыла, аланы бизни джуртха джерлешдирген Орус империя болгъанды.
Тарихи. Къарачай-Малкъар халкъны тарихин 18-чи ёмюрге дери эм толу, эм тюз кёргюзтген алим Мызыланы Исмайылды. Аны китабын мени тилегим бла ингилиз тилге кёчюртген Америкачы профессор Хаджи-Мурат Хубийди, Тюркие тюркчесине кёчюрген да Шидакъланы Алийди. Мызы улуну тарих китабын юч тилде – орус, ингилиз, тюрк тилледе мен «Ас-Алан» журналны биринчи номеринде 1998 джыл басмалатхан эдим. Энди аланы интернет-сайтлада да кёрюрге боллукъду. Тюркчесин, редакторлукъ да этиб, Йылмаз Науруз «Бирлешик Кавказия» дергисинде басмалагъан эди.
18-19-чу ёмюрледе тарихибизни архив документлеге таяна эм деменгили, эм тутхучлу джазгъан Кипкеланы Заремады. Аны китабы орус тилдеди, башха тиллеге кёчюрюлмегенди. 20-чы ёмюрде тарихибиз белгилиди, аны юсюнден кёб иш джазылгъанды, алай а, бирге джыйылыб, томла болуб чыкъмагъанды. Кимни ким болгъанына да толу, тюз багъа берилиб бошамагъанды. 20-чы ёмюрде тарихибизге джангы кёзден къараргъа керекди. Не ачы болса да, тюзю айтылмай, Тюзлюк хорламаз. Алайсыз, бюгюннгю къыйын халгъа къалай джетгенибиз да ангылашынныкъ тюлдю.
Адети. Къарачайны бурундан келген адетлери унутулмагъандыла. Алай а, 1917-чи джылдан сора, коммунист системаны къыйынлыгъындан, эркиши бла тиширыуну юйюрде дараджалары тюрленнгенди. Къарачай юйдегиде бюгюн оноу этген тиширыуду деб къояргъа боллукъду. Тиширыу башчы болгъан эсе уа – халкъны бютеу джашауу да тюрленнгени ангылашынады. Бу зат кёб заманны сакъланса, халкъны халиси тюрлениб къалыргъа боллукъду. Тиширыу джашына «халкъынг, джуртунг ючюн кюреш, сермеш, къазауат эт, ёл» деб айтырыкъ тюлдю. Бюгюннгю сатлыкъ оноучула-къуллукъчула да, къоркъакъ айдынла (интеллигенция) да анга шагъатдыла. Бу къоркъуулу затды. Муну юсюнден уллу тинтиу иш керекди. Бу затха керти да оноу керек болуб турады.
Ашы. Къарачай халкъны джашауу тюрленнгенди, ашы уа тюрленмегенди. Эт, айран, гырджын, хычын – бары да бурундан келгенича турады. Джангыз, харам ички да эркин джюрюйдю энди. Ашны алгъынча ашагъанлыкъгъа, бурунча таулада, ауур, къара ишни ишлеген азды. Аны себебли, семириб, къарынлары салыныб айланнган джаш адамла аз тюлдюле.
Миллет байрагъы.
Миллет тамгъасы.
Миллет орайдасы.
Къарачай халкъ кърал бола, къраллыкъ джюрюте келген халкъды. Хазар, Булгар, Алан къралла эсибиздедиле алкъын. 400 джылны (1428-1828) кишиге бойсунмай тургъан Къарачай кърал а, тюненеча кёрюнеди кёзюбюзге. Бизни байрагъыбыз, тамгъабыз, орайдабыз да болгъанды. Алай а джангы байракъ, тамгъа, орайда къураргъа да эркинлиги барды халкъны. Не келсин, бютеу кавказ халкъланы ичинде Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз тургъан бизбиз. Ол айыбды, бедишликди. 1990-чы джыллада, «Джамагъат» организациябыз бютеухалкъ организация болгъан сагъатда, биз байракъ, орайда къайгъылы тюл эдик. Къарачайны Сталин къурутхан энчи къраллыгъын-автономиясын ызына сюей эсек – хар не да орнун табар деб тура эдик. Биз айтханча болмады – Къарачай област къуралмады ызына. Энди аны джылауун этгенибиз боллукъду – таблыкъ келир – биягъынлай ёрге турурбуз. Бюгюн а, бютеу джамагъат организацияла, алимле-тарихчиле, джазыучула-назмучула, композиторла, джырчыла – бютеу барыбыз биригиб, халкъны символларын джарашдырыргъа керекбиз. «Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз Къарачай» деб, хоншула хыликке этерча болуб турабыз. Чеченни, Юнгюшню (Ингушну), Тегейни, Адыгны – барыны барды аллай миллет белгилери. Амалсыздан, мен кесим «Ас-Алан» журналгъа кесим къурагъан белгилени салыб да кёрген эдим. Ол Байрагъы бла, Тамгъасы бла, кесим джазгъан Орайданы сёзлери бла журнал 1998-2003 джыллада, мен амалсыз болуб тышына кетгинчи, чыкъгъанлай турду. «Сюзейик, джарашдырайыкъ Миллет белгилерибизни» деб тургъанлыгъыма, эс бургъан, джукъ айтхан болмады. Хар адам кесича бир зат этиб барыргъа да джарамайды, алай а, ким болса да башламаса, иш орнундан тебмейди.
Бу бютеухалкъ ишди, халкъны бетиди. Миллет Байракъда, Миллет Тамгъада, Миллет Орайдада Халкъны джурту да, дини да, тили да, тарихи да, иннети да кёрюнюрге керекдиле. Минги Тау халкъыбызны, джуртубузну белгисиди. Бояула – кёк, акъ, джашил – бизни динибизни, тарихибизни, иннетибизни да кёргюзтген затладыла. Символикадан хапарлы адамла длжыйылыб кенгешселе, иш созулмай тынаргъа боллукъду. Ансы, бу туруу туруу тюлдю – джаш тёлюню да кёлюн аман этмейик. Джаш адамла соргъанлай турадыла: бизни байрагъыбыз, тамгъабыз, орайдабыз джокъмуду деб. Башхаладан уялгъандан, кеслери бирер затны къурашдырыб кюрешедиле.
Къарачайлыла, Халкъ эсек, халкълыгъыбызны кёргюзтейик. Бютеу дунияда да «Къарачайны Миллет Байрагъы, Тамгъасы, Орайдасы барды, бирди, буду» деб, танылырча, джюрюрча этейик.
Бу иш башланыб, къарачай интернет-сайтлада, газетледе-журналлада сюзюлюб, конкурс халда хорлагъан вариант бир бегисе – аны джюрюте турургъа боллукъ эдик. Айтханымча, мен джарашдыргъан байракъны, тамгъаны «Ас-Алан» журналда, «Дуния намыс эмда Ахырат азаб» китабда да кёрюрге боллукъду. Мен джарашдыргъан Байракъны бети джашил эди, арасында да – учуб баргъан акъ къанатлы Минги Тау. Миллет Орайда (Гимн-Марш) быллай сёзлю болса деб джазгъан назмум да, быллай эди:
КЪАРАЧАЙ *
Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди... –
Мийик Джуртну бизге Тейрибиз берди,
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю,
Джулдуз халкъы, Тейри халкъы Къарачай!
Не залимни аллында да бюгюлмей,
Къара кюн да Эркинликден тюнгюлмей,
Таш башында джашау эте келгенсе,
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Къарачай!
Ненча кере КЮНЮ, АЙЫ тутулгъан,
Анча кере джелмаууздан къутулгъан,
Темирлеге, Къурчлагъа да къатылгъан,
Деу халисин кёргюзтгенди Къарачай!
Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун,
Джигитликни, адамлыкъны къорлугъун,
Бурун кибик кърал къурадынг-къурдунг,
О нарт халкъы, алан халкъы Къарачай!
Барды Сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Санга къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!
* (Назму, 1991 джыл ноябрны 17-синде – Къарачай халкъ джыйылыб, кесини энчи Джумхуриетин (Республикасын) къурагъанын баямлагъан кюн – джазылгъанды. Былайда «Минги Таулула» китабда басмаланнганыча бериледи).
Мену умутум – Сёз бир башланса, хар ким кесиникин теджей келиб эм ахырында халкъ чёб атыб (ой бериб), хорлагъанны барыбыз да къабыл этер эдик, алай бла миллет белгилерибиз болур эдиле. Бу ишни мен тындыралмадым, ахырына джетдиралмадым. Энди интернет-сайтлары болгъанла, газет, журнал чыгъаргъанла бу ишни баджарыргъа керекдиле. Шохларым, бу ишни да кесибиз этмесек, бизге киши этериги джокъду. Назым Хикмет айтханлай, «Мен джанмасам джулдуз болуб, Сен джанмасанг джулдуз болуб, Ол джанмаса джулдуз болуб, – Ким чачар къарангыны?!». Ким болса да этер деб туруу – тюз тюлдю. Бир-бирине къараб туруу бла джукъ болмайды. Башларгъа керекди. «Башланнган иш битер» деб сёз барды. «Къалгъан ишге къар джауар» деб да барды сёз. «Бёрю атарыкъ бёркюнден» дегенлей, Халкъ да Миллет Байрагъындан, Тамгъасындан, Орайдасындан башланады.