Okuybuz, söleşebiz, cazabız. Alay a, sözge atomgaça karagan, anı tahsasın, taşasın açalgan bek az adam bardı. Söznü tintib, alay bla halknı iç duniyası tış duniyası bla kalay baylamlı bolganın açıklagan ilmu işdi Küçüklanı Zuhranı «Ontologiçeskiy metakod kak yadro etnopoetiki» degen kitabı. Söz – ol köb katlıdı, köb maganalıdı; anda kalübaladan beri kelgen colubuznu, tarihibizni, adetibizni, aññıbıznı, esibizni – aytırga kesibizni körürge bollukbuz. Bollukbuz, amma, ne ese da, Zuhraga deri bizni adabiyatda bıllay miyik ilmu daracada emda keramat halda tavlu söznü kişi tintalmagandı, söznü taşa maganasın turu etalmagandı.

KÜÇÜKLANI ZUHRANI KİTABI

(Kesi kesibizni tanıthan ilmu işni üsünden)

Bilal Laypan

Okuybuz, söleşebiz, cazabız. Alay a, sözge atomgaça karagan, anı tahsasın, taşasın açalgan bek az adam bardı. Söznü tintib, alay bla halknı iç duniyası tış duniyası bla kalay baylamlı bolganın açıklagan ilmu işdi Küçüklanı Zuhranı «Ontologiçeskiy metakod kak yadro etnopoetiki» degen kitabı. Söz – ol köb katlıdı, köb maganalıdı; anda kalübaladan beri kelgen colubuznu, tarihibizni, adetibizni, aññıbıznı, esibizni – aytırga kesibizni körürge bollukbuz. Bollukbuz, amma, ne ese da, Zuhraga deri bizni adabiyatda bıllay miyik ilmu daracada emda keramat halda tavlu söznü kişi tintalmagandı, söznü taşa maganasın turu etalmagandı. Zuhranı bu kıyının okub, aññılab, tolu baga bergen da tınç iş tüldü. Söznü tışın barıbız da körebiz, Zuhra va, Söznü için körgüztalgandı, bir taşa duniyanı açalgandı bizge.

Algaraklada cazgan bir nazmumda bıllay tizginle bar edile:

Söz: sÖZde bardı ÖZ.
SÖZ – ÖZ.
ÖZ – SÖZ.
Caññır: cAÑÑIda bardı AÑÑI.
CAÑÑI – AÑÑI.
AÑÑI – CAÑÑI.
Caññı Söz – caññı Aññı.
Caññı Aññı – caññı Söz.

Zuhranı sözü caññı Aññını tuvdurluk caññı Sözdü adabiyatıbızda. Bügün halkıbıznı curtuna, tiline da korkuv tüşgen sagatda, alimni kitabı bir Kertige sagaytadı bizni. Ömürleni caşab kelgen Curtundan ayırılgan koy, üreññen aşarıgından ayırılsa da, türlenib başlaydı halk. «İymandan ayırsañ da, ayrandan ayırma»» deb, zavallı tavlu bilmey aythan bolmaz edi sürgünde. «Tavlu tüzde abınır» degen söz da boşuna tuvmagandı. Dini, tili, curtu, tarihi, adeti-töresi, suvu-aşı, millet aññısı-esi, okuvu-bilimi – bıla barısı da halknı Halk etib turgan zatladıla. Anı üçün küreşedile duşmanla halkıbıznı tarihinden, Curtundan, dininden, tilinden da ayırırga. Anı üçün küreşedile tarih esin, millet aññısın tunçukdururga, okuv-bim alıvuna da çırmav bolurga. Cer atlarıbıznı türlendirib, tarih eskertmeleribizni çaçıb anı üçün küreşedile. Kitabnı okugan bu zatlaga sagış etmey kallık tüldü. Alay ese va, Kertige közübüznü açhan, esibizni vyathan, halklıgıbıznı saklarga boluşhan bir Kitabdı bu.

Kemlikleri va barmıdıla? Bardıla. Em ullu caññılıçha «malkarlıla bla alaga cuvuk cetgen karaçaylıla...» deb, bir halknı ekige bölüb cazganın sanayma. Ekinçi ullu kemlikge da «...alanla iran tilli bolgandıla» deb çertgenin tergeyme. Bu alamat kitabnı segizinçi betinde ilmuga, millet aññıbızga da kelişmegen bu ters oyumla kalay basmalaññan bolurla?

Dagıda, kitabnı bir başha cerinde, 193-çü betde, dinibizge, millet havabızga da kelişmegen, bolmazlık zatnı Zuhra ülgüge keltiredi: «1996-çı cıl H. elde üylenmey ölgen malkar caşha (cuvuklarını izlemi bla!) afendi terek bla nekyah etdirgendi». Kucur tülmüdü? Bıllay zatlanı eterça, biz tuvra allay bir cahil, mecisuv halk bolurbuzmu? Adam bla terekge nekyah etdirgen afendi va kallay muslimandı eken? Bu kemlikle-caññılıçla ne Hakga, ne Halkga kelişgen zatla tüldüle. Zuhra endigi işlerinde bıllay kucur oyumlanı bayamlarık bolmaz deb umut eteme.

Başha kemlikge sanaganım – ana tilden nazmulanı orus tilge ters köçürgen cerleri bardı. Söz üçün, 29-çu betde meni «Öre turuk» nazmumu «Pryamostoyaniye» deb köçüredi. Nazmumu «Endi» degen sözünü ornuna, «Alay» deb, kesi başha söz saladı. Ol a, nazmunu maganasın türlendirib koyadı.  Meni nazmum bılaydı:

Sezim ketdi – sözüm ketdi,
Endi men – öre turuk.
Caşil çegetni içinde
Karala, öle turluk.

Zuhra bılay köçüredi anı:

Uşlo soznaniye – uşlo moö slovo,
No ya budu stoyat (vertikalno).
Posredi zelenogo lesa
Temneya, budu umirat.

Tüz köçürülse va, bılay bolluk edi:

Çuvstvo uşlo – slovo uşlo,
Teper ya suhostoy.
Posredi zelenogo lesa,
Temneya, budu umirat.

Kertisi, bıllay halatla alay köb tüldüle. Kitabha ullu zaran da keltirmeydile.  Ol başında aytılgan ullu caññılıçla bolmasala edi... Alay bolsa da, Küçüklanı Zuhra, caññı söz aytalgandı – barıbızga da kerekli alamat kitab cazgandı, kesibizge kesibizni tanıthandı. Men aythañña iynaññanla, iynanmaganla da izlesinle, tabsınla, okusunla Zuhranı kitabın. Men a alimge razılıgımı bu nazmum bla bildirirge izleyme.

KÜÇÜKLANI ZUHRAGA

Adamnı sözü – Anı özü.
Alay a,
Söznü kesini da bardı özü.
Söz – Öz.
Söznü kesinde da bardı magana.
Özge, söznü kuragan har bir harifde da
Bardı magana.

A-dan başlanadı «Allah».
A-dan başlanadı «Adam».
A-dan başlanadı «Ahırat» da.
Ölsek-kalsak da – süyelgenley,
Töşekde tül, eşikde.

Örge, Kökge tarthan,
Minaraça tüz turgan,
Süyelgen harifden-belgiden – Alifden (A-dan)
Başlanalla «Allah» da, «Adam» da, «Ahırat» da.

Bu narat terekle, kayala, tavla
Tavlu elibleça körünelle közüme.
Kaçan ese da, tavlu elible bolgan esele,
Süyelgen harifle, öre harifle bolurelle ala.

Kün desek – karaybız Kökge.
Tav desek – karaybız örge.
Cer desek karaybız eñişge.
Adam desek a – karaybız kayrı?
Allah desek a – karaybız kayrı?

Hakdan başlanadı Halk.
Elibden başlanadı El.

Közge körünmegen
Taşa magana bardı hariflede, sözlede.
Har kimge da açılıb barmayla ala.
Keramatı bolganlaga açılalla ala.

Hariflede, harflada, sözlede
Kalübaladan ahırzamañña deri
Cazılıbdı adamnı-halknı tarihi, colu, töresi.
Anı okuyalganlaga – mahtav.

* * *

КЮЧЮКЛАНЫ ЗУХРАНЫ КИТАБЫ

(Кеси кесибизни танытхан илму ишни юсюнден)

Билал Лайпан

Окъуйбуз, сёлешебиз, джазабыз. Алай а, сёзге атомгъача къарагъан, аны тахсасын, ташасын ачалгъан бек аз адам барды. Сёзню тинтиб, алай бла халкъны ич дуниясы тыш дуниясы бла къалай байламлы болгъанын ачыкълагъан илму ишди Кючюкланы Зухраны «Онтологический метакод как ядро этнопоэтики» деген китабы. Сёз – ол кёб къатлыды, кёб магъаналыды; анда къалюбаладан бери келген джолубузну, тарихибизни, адетибизни, ангыбызны, эсибизни – айтыргъа кесибизни кёрюрге боллукъбуз. Боллукъбуз, амма, не эсе да, Зухрагъа дери бизни адабиятда быллай мийик илму дараджада эмда керамат халда таулу сёзню киши тинталмагъанды, сёзню таша магъанасын туру эталмагъанды. Зухраны бу къыйынын окъуб, ангылаб, толу багъа берген да тынч иш тюлдю. Сёзню тышын барыбыз да кёребиз, Зухра уа, Сёзню ичин кёргюзталгъанды, бир таша дунияны ачалгъанды бизге.

Алгъаракълада джазгъан бир назмумда быллай тизгинле бар эдиле:

Сез: сЁЗде барды ЁЗ.
СЁЗ – ЁЗ.
ЁЗ – СЁЗ.
Джангыр: джАНГЫда барды АНГЫ.
ДЖАНГЫ – АНГЫ.
АНГЫ – ДЖАНГЫ.
Джангы Сёз – джангы Ангы.
Джангы Ангы – джангы Сёз.

Зухраны сёзю джангы Ангыны туудурлукъ джангы Сёздю адабиятыбызда. Бюгюн халкъыбызны джуртуна, тилине да къоркъуу тюшген сагъатда, алимни китабы бир Кертиге сагъайтады бизни. Ёмюрлени джашаб келген Джуртундан айырылгъан къой, юреннген ашарыгъындан айырылса да, тюрлениб башлайды халкъ. «Иймандан айырсанг да, айрандан айырма»» деб, зауаллы таулу билмей айтхан болмаз эди сюргюнде. «Таулу тюзде абыныр» деген сёз да бошуна туумагъанды. Дини, тили, джурту, тарихи, адети-тёреси, сууу-ашы, миллет ангысы-эси, окъууу-билими – была барысы да халкъны Халкъ этиб тургъан затладыла. Аны ючюн кюрешедиле душманла халкъыбызны тарихинден, Джуртундан, дининден, тилинден да айырыргъа. Аны ючюн кюрешедиле тарих эсин, миллет ангысын тунчукъдурургъа, окъуу-бим алыууна да чырмау болургъа. Джер атларыбызны тюрлендириб, тарих эскертмелерибизни чачыб аны ючюн кюрешедиле. Китабны окъугъан бу затлагъа сагъыш этмей къаллыкъ тюлдю. Алай эсе уа, Кертиге кёзюбюзню ачхан, эсибизни уятхан, халкълыгъыбызны сакъларгъа болушхан бир Китабды бу.

Кемликлери уа бармыдыла? Бардыла. Эм уллу джангылычха «малкъарлыла бла алагъа джууукъ джетген къарачайлыла...» деб, бир халкъны экиге бёлюб джазгъанын санайма. Экинчи уллу кемликге да «...аланла иран тилли болгъандыла» деб чертгенин тергейме. Бу аламат китабны сегизинчи бетинде илмугъа, миллет ангыбызгъа да келишмеген бу терс оюмла къалай басмаланнган болурла?

Дагъыда, китабны бир башха джеринде, 193-чю бетде, динибизге, миллет хауабызгъа да келишмеген, болмазлыкъ затны Зухра юлгюге келтиреди: «1996-чы джыл Х. элде юйленмей ёлген малкъар джашха (джууукъларыны излеми бла!) афенди терек бла некях этдиргенди». Къуджур тюлмюдю? Быллай затланы этерча, биз туура аллай бир джахил, меджисуу халкъ болурбузму? Адам бла терекге некях этдирген афенди уа къаллай муслиманды экен? Бу кемликле-джангылычла не Хакъгъа, не Халкъгъа келишген затла тюлдюле. Зухра эндиги ишлеринде быллай къуджур оюмланы баямларыкъ болмаз деб умут этеме.

Башха кемликге санагъаным – ана тилден назмуланы орус тилге терс кёчюрген джерлери барды. Сёз ючюн, 29-чу бетде мени «Ёре турукъ» назмуму «Прямостояние» деб кёчюреди. Назмуму «Энди» деген сёзюню орнуна, «Алай» деб, кеси башха сёз салады. Ол а, назмуну магъанасын тюрлендириб къояды.  Мени назмум былайды:

Сезим кетди – сёзюм кетди,
Энди мен – ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.

Зухра былай кёчюреди аны:

Ушло сознание – ушло моё слово,
Но я буду стоять (вертикально).
Посреди зеленого леса
Темнея, буду умирать.

Тюз кёчюрюлсе уа, былай боллукъ эди:

Чувство ушло – слово ушло,
Теперь я сухостой.
Посреди зеленого леса,
Темнея, буду умирать.

Кертиси, быллай халатла алай кёб тюлдюле. Китабха уллу заран да келтирмейдиле.  Ол башында айтылгъан уллу джангылычла болмасала эди... Алай болса да, Кючюкланы Зухра, джангы сёз айталгъанды – барыбызгъа да керекли аламат китаб джазгъанды, кесибизге кесибизни танытханды. Мен айтханнга ийнаннганла, ийнанмагъанла да излесинле, табсынла, окъусунла Зухраны китабын. Мен а алимге разылыгъымы бу назмум бла билдирирге излейме.

КЮЧЮКЛАНЫ ЗУХРАГЪА

Адамны сёзю – Аны ёзю.
Алай а,
Сёзню кесини да барды ёзю.
Сёз – Ёз.
Сёзню кесинде да барды магъана.
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да
Барды магъана.

А-дан башланады «Аллах».
А-дан башланады «Адам».
А-дан башланады «Ахырат» да.
Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей,
Тёшекде тюл, эшикде.

Ёрге, Кёкге тартхан,
Минарача тюз тургъан,
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан)
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Ахырат» да.

Бу нарат терекле, къаяла, таула
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме.
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе,
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала.

Кюн десек – къарайбыз Кёкге.
Тау десек – къарайбыз ёрге.
Джер десек къарайбыз энгишге.
Адам десек а – къарайбыз къайры?
Аллах десек а – къарайбыз къайры?

Хакъдан башланады Халкъ.
Элибден башланады Эл.

Кёзге кёрюнмеген
Таша магъана барды харифледе, сёзледе.
Хар кимге да ачылыб бармайла ала.
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала.

Харифледе, харфлада, сёзледе
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси.
Аны окъуялгъанлагъа – махтау.