Kesibizni kalgan milletleden törge salıb alanı da ayak tübge salıb kesibizni aldab kallay bir zamannı turlukbuz. Ata babalarıbıznı caşavları üsünden cazılgan, basmallaññan meteryallanı barısında da belgili bolgan, alanı bu  duniyada sınamagan kıyınlıgı, amanlıgı, kalmaganı cazıladı. Barısı da kerti zatladıla. Bir kesekni sagış etsek deyme! Duniyanı candetlerinden biridi deb aytılıp turgan curtlarında caşagan ata-babalarıbız ol bek süygen tavların da, çegetlerini da bir daha körmezça artlarında koyub, ömürde bilmegen-körmegen collaga tüşüb nek aylangandıla.

KÜZGÜNÜ BETİBİZGE TUTAYIK

Kuvatlanı Metin Güçlü

Kesibizni kalgan milletleden törge salıb alanı da ayak tübge salıb kesibizni aldab kallay bir zamannı turlukbuz. Ata babalarıbıznı caşavları üsünden cazılgan, basmallaññan meteryallanı barısında da belgili bolgan, alanı bu  duniyada sınamagan kıyınlıgı, amanlıgı, kalmaganı cazıladı. Barısı da kerti zatladıla. Bir kesekni sagış etsek deyme! Duniyanı candetlerinden biridi deb aytılıp turgan curtlarında caşagan ata-babalarıbız ol bek süygen tavların da, çegetlerini da bir daha körmezça artlarında koyub, ömürde bilmegen-körmegen collaga tüşüb nek aylangandıla. Kimi karnaşın koyub, kimi egeçin koyub, bir kavumu atasın-anasın, balasın koyub, tanımagan bilmegen cerlerini collarına col azıgı bolub tavsula tavsula Türkiyege cetgendile. Bir kavumla va bılayda da tohtamay Arapha ötüb ketgendile. Türkiye’de kalganla cer saylap, caratgan cerlerine ornalabız deb katı küreşgendile.

Bu haparlanı kart atalarıbızdan barıbız da tıñlay ösgenbiz. Osmanlını kalay boluşluk etgeni arşivlede belgileri bla cazılıb turadı. Sultan Abdulhamitni “Karaçaylılanı istekleri meni buyrugumdu” deb aythan sözüne belgilede haman tübeybiz.

Kıyınlıkla colda tavsulub kalmagandı. Curt eterge cer saylap, caratıb ornala başlaydıla. Üyle işlenib boşalgınçı 4-5 cılnı anda mında caşaydıla. Bir kavumla üyleni inşaatında işlegen da etedile. Sora üyle boşalıb har kim üyüne köçedi. Kuru anı bla bitip kalsa caşarga aşarga mal kerek sürürge cer saban kerek alagada boluşluk etedi Sultanhamid.

Endi kereklibizni tındırdık degen zamanda birinçi duniya kazavat başlanadı. Kesine bıllay bir bir sıy bergen kıralga Karaçaylı artın aylanıp kalay koyarık edi. Olda kıralına canı-kanı bla boluşluk etedi, borçun alay tölerge umut etedi. Talay adamı kazavatda kırıladı, tas boladı. Yemenni, Arabnı kum tüzlerinde asraydıla alanı. Kayıtıb kelgeni va bek az bolgandı. Endi kazavat boşaldı kalganla bla üy kün bolayık derge ekinçi duniya kazavat başlanadı. Ekinçi kazavatnı kıyınlıgı birinçiden daha avur keledi Tavlulaga. Kan dıgalas etib kalgan adamları bla boluşluk etib uruşha baradıla. Kart adamları da kolların koyunlarına kısıb olturmaydıla alada lojistik etedile. Lojistikni üsünden Bavçulanı Tokaynı (Başhüyük Belediye Başkanı Tokay Mirza) avuzundan tıñlagan bir haparımı da koşayım. Kesi Valini canında  müdür bolub işlegen zamanında bir toplantıga baradıla. Vali de katlarında,  toplantıga askerle da (komutanla da) koşuladıla. Bir zaman sonra, tanış da bolub şagırey bolgandan sora, Paşa, Tokaynı Karaçaylı bolganın ürenedi Karaçaylılıgına ullu sıy beredi. Tokay, sıy bergenin da oñsuna, soradı: “Paşa, Karaçaylılanı bıllay bir kaydan tanıysa.” Paşa alay aytadı: “Nek tanımayma sora, Karaçaylıla birinçi duniya kazavatda, caş adamları asker bolub turganlay, kart adamları bla em köb lojistikni ala bergendile. Adam sanları tögerekdegi elleden az bolub turganlay haman alanı ozub turgandıla, bu men aythanla genelkurmaynı arşivlerinde cazılıbdı!” Bu sözleni eşitgenimde asırı kuvaññandan canlarında cılab koyama deb bir bek cunçuganem deb hapar aytgan edi Tokay.

Uruş bolgan cılla halknı kolunda cuk koymay tavusadı. Kıyınlık tav artına bugunup turgança, koyub ketmeydi alay eki de bir betin körgüztgenley turadı. Elde kalganla, sabiyle, kart adamla, katınla aşarıkga, kiyerikge incilib caşaydıla. İşlerge karuvları cetmeydi.

Uruşnu ahırında cumhuriyet kuraladı, Atatürk antı bla. Karaçaylını sıyı anı bılada bir kavum daha köbeledi. Endi bılaygada Dodulanı Askerni cazuvun köçüreyim mıñña da siz magana berigiz: “Türkde caşagan kartlanı bugün da eslerindedi ol zamanlada alimleni Karaçay ellege basınıp kelüvçüleri em da har söznü, har aytuvnu maganasın sorganları, cazıp alganları. Alimle, Atatürknü: Karaçay halknı tabıgız, aladıla bizni ertdegili da taza da tilibizde söleşgenle,  degenin, ençi çertip, katlap-katlap ayta edile. Anı üsünden Suriyaçı muhacirleni tuvdukları da aythandıla Karaçay-Çerkesni Leninni Bayragı Oblast gazetinde. Kemal Atatürk Türk tilni tış sözleden tazalagan kampanyasını allında, alimleni çakırıp: Barıgız, Karaçay ellede turuguz da alanı em ariuv sözlerin alıgız, degendi. Karaçay tilni baylıgın, buruññulu bolganın ullu Orus alim de çertip ayta kelgendile” deb cazadı Dodulanı Asker.

Anı bla cılla ötüb keledi da Karaçaylını sıyı tavsulub kalmaydı. 1950-çi cıllada Türkiye Cumhuriyetini başçısı Celal Bayar boluşadı Karaçaylılaga caññıdan. Saban sürürge cerle beredi anı bla cerleribizni sanı 10 miñ desetinanı (145000 dekar) ozadı. Allay bir cerni at bla ögüz bla sürüb cetdiralmaydıla.Alayına meşinala (traktör, biçerdöver ve ekipman) keltirip beredile anı bıla aynıp başlaydı Karaçaylıla. Andan sora da Türkiye Cumhuriyetini başçıları haman kelip Karaçaylılanı coklab turgandıla caşavlarında kıynalmazça eterge köb küreşgendile. Birbirlerine haman da bara kele turgandıla. Kart atalarıbız bıllayla ete turganlıkga tögerekdegi elleden oñsunmaganla da bolgandıla.Honşu elleden biri bla da haman sermeşgenley turgandıla. Karaçaylılanı uruşlada etgen cigitliklerine, Türk kral boluşluk ete, savga bere turganlıkga, honşu elleden amanlık eterge izlegenle bolgandı. Anı üsünden de esime tüşse haman külürüm kelib turgan bir haparnı aytayım.

Ol zamanda caññı cerle berilib caşla caññı meşinala bıla kırdışlanı sürüb saban etebiz deb aylaññan zamanlada honşu elni adamları cıyıladıla da bugunup bizni caşlanı saban sürürge kelirin saklaydıla. Ol künde alayga Fuat İtez baradı (kerti dünyaga ketgendi, candetli bolsun). Talay adam buguññan cerlerinden çıgadılada rahmetlikni aşhı tüyedile de koyub ketedile. Ol cañña colu tüşgen biri Fuatnı köredi da alıp elge keltiredi. Elni adamları Fuatnı avzundan bolumnu ürenedile. Erlay cıyıladıla, içlerinde biri meşinasın (traktörge arbasın tagıb) alıb keledi da cıyılıb anga mine başlaydıla. Tebreb başlaganlay caşladan biri: “Siz bara turuguz men artıgızdan ceterme bir üyge cetib keleyim” deydi da arbadan ızına tüşedi. Ol, Sosuy (kerti dünyaga ketgendi, candetli bolsun) rahmetlik bolgandı. Caşla maşinala bıla honşu elge bargandıla. Arı deri da Sosuy rahmetlik üyge kirgendi da kobuzun algandı da çıkgandı caşlanı artından cetgendi. Caşla, honşu elni adamların üylerinden, bir bir meydañña cıygandıla, katınları da karab turganlay tüyüb başlagandıla. Sosuy rahmetlik da kobuz soga, caşla da adamlanı iyley turgandıla. Tüz tartuv bla akırtın-akırtın, apsuva bla kızuv-kızuv adamlanı aşhı tüygendile da kayıtıp kelgendile. Artda ol elni adamlarında biri alay hapar aytganı eşitilgendi: “tüygenge va bizni igi tüydüle da, men añılamagan bir zat bar edi, ol körüklü şey olmasa (kobuz) biz bu kadar dayak yemeyecektik!” degen haparların aytıp haman külgenley tura edile.

Atalarıbız, kart atalarıbız ma bu baylıklanı koyup ketgendile bizlege, cathan cerleri candet bolsun barın da.

Bizni kart atalarıbız ma bıllay adamla edile

Endi!..

Küzgünü betibizge bir aylandırayık.

Ne köresiz?..

* * *

КЮЗГЮНЮ БЕТИБИЗГЕ ТУТАЙЫКЪ

Къуатланы Метин Гючлю

Кесибизни калган миллетледен тёрге салыб аланы да айак тюбге салыб кесибизни алдаб каллай бир заманны турлукбуз. Ата бабаларыбызны джашаулары юсюнден джазылган, басмаллаññан метерйалланы барысында да белгили болган, аланы бу дунийада сынамаган кыйынлыгы, аманлыгы, калмаганы джазылады. Барысы да керти затладыла. Бир кесекни сагыш етсек дейме! Дунийаны джандетлеринден бириди деб айтылып турган джуртларында джашаган ата-бабаларыбыз ол бек сюйген тауларын да, чегетлерини да бир даха кёрмезча артларында койуб, ёмюрде билмеген-кёрмеген джоллага тюшюб нек айлангандыла. Кими карнашын койуб, кими егечин койуб, бир каууму атасын-анасын, баласын койуб, танымаган билмеген джерлерини джолларына джол азыгы болуб таусула таусула Тюркийеге джетгендиле. Бир кауумла уа былайда да тохтамай Арапха ётюб кетгендиле. Тюркийеде калганла джер сайлап, джаратган джерлерине орналабыз деб каты кюрешгендиле.

Бу хапарланы карт аталарыбыздан барыбыз да тыñлай ёсгенбиз. Османлыны калай болушлук етгени аршиуледе белгилери бла джазылыб турады. Султан Абдулхамитни “Карачайлыланы истеклери мени буйругумду” деб айтхан сёзюне белгиледе хаман тюбейбиз.

Кыйынлыкла джолда таусулуб калмаганды. ДЖурт етерге джер сайлап, джаратыб орнала башлайдыла. Юйле ишлениб бошалгынчы 4-5 джылны анда мында джашайдыла. Бир кауумла юйлени иншаатында ишлеген да етедиле. Сора юйле бошалыб хар ким юйюне кёчеди. Куру аны бла битип калса джашарга ашарга мал керек сюрюрге джер сабан керек алагада болушлук етеди Султанхамид.

Енди кереклибизни тындырдык деген заманда биринчи дунийа казауат башланады. Кесине быллай бир бир сый берген кыралга Карачайлы артын айланып калай койарык еди. Олда кыралына джаны-каны бла болушлук етеди, борчун алай тёлерге умут етеди. Талай адамы казауатда кырылады, тас болады. Йеменни, Арабны кум тюзлеринде асрайдыла аланы. Кайытыб келгени уа бек аз болганды. Енди казауат бошалды калганла бла юй кюн болайык дерге екинчи дунийа казауат башланады. Екинчи казауатны кыйынлыгы биринчиден даха ауур келеди Таулулага. Кан дыгалас етиб калган адамлары бла болушлук етиб урушха барадыла. Карт адамлары да колларын койунларына кысыб олтурмайдыла алада ложистик етедиле. Ложистикни юсюнден Баучуланы Токайны (Башхюйюк Беледийе Башканы Токай Мирза) ауузундан тыñлаган бир хапарымы да кошайым. Кеси Уалини джанында мюдюр болуб ишлеген заманында бир топлантыга барадыла. Уали де катларында, топлантыга аскерле да (комутанла да) кошуладыла. Бир заман сонра, таныш да болуб шагырей болгандан сора, Паша, Токайны Карачайлы болганын юренеди Карачайлылыгына уллу сый береди. Токай, сый бергенин да оñсуна, сорады: “Паша, Карачайлыланы быллай бир кайдан таныйса.” Паша алай айтады: “Нек танымайма сора, Карачайлыла биринчи дунийа казауатда, джаш адамлары аскер болуб турганлай, карт адамлары бла ем кёб ложистикни ала бергендиле. Адам санлары тёгерекдеги елледен аз болуб турганлай хаман аланы озуб тургандыла, бу мен айтханла генелкурмайны аршиулеринде джазылыбды!” Бу сёзлени ешитгенимде асыры кууаññандан джанларында джылаб койама деб бир бек джунчуганем деб хапар айтган еди Токай.

Уруш болган джылла халкны колунда джук коймай тауусады. Кыйынлык тау артына бугунуп турганча, койуб кетмейди алай еки де бир бетин кёргюзтгенлей турады. Елде калганла, сабийле, карт адамла, катынла ашарыкга, кийерикге инджилиб джашайдыла. Ишлерге каруулары джетмейди.

Урушну ахырында джумхурийет куралады, Ататюрк анты бла. Карачайлыны сыйы аны былада бир кауум даха кёбеледи. Енди былайгада Додуланы Аскерни джазууун кёчюрейим мыññа да сиз магана беригиз: “Тюркде джашаган картланы бугюн да еслериндеди ол заманлада алимлени Карачай еллеге басынып келюучюлери ем да хар сёзню, хар айтууну маганасын сорганлары, джазып алганлары. Алимле, Ататюркню: Карачай халкны табыгыз, аладыла бизни ертдегили да таза да тилибизде сёлешгенле, дегенин, енчи чертип, катлап-катлап айта едиле. Аны юсюнден Сурийачы мухаджирлени туудуклары да айтхандыла Карачай-Черкесни Ленинни Байрагы Област газетинде. Кемал Ататюрк Тюрк тилни тыш сёзледен тазалаган кампанйасыны аллында, алимлени чакырып: Барыгыз, Карачай елледе туругуз да аланы ем ариуу сёзлерин алыгыз, дегенди. Карачай тилни байлыгын, буруññулу болганын уллу Орус алим де чертип айта келгендиле” деб джазады Додуланы Аскер.

Аны бла джылла ётюб келеди да Карачайлыны сыйы таусулуб калмайды. 1950-чи джыллада Тюркийе ДЖумхурийетини башчысы ДЖелал Байар болушады Карачайлылага джаññыдан. Сабан сюрюрге джерле береди аны бла джерлерибизни саны 10 миñ десетинаны (145000 декар) озады. Аллай бир джерни ат бла ёгюз бла сюрюб джетдиралмайдыла.Алайына мешинала (трактёр, бичердёуер уе екипман) келтирип бередиле аны была айнып башлайды Карачайлыла. Андан сора да Тюркийе ДЖумхурийетини башчылары хаман келип Карачайлыланы джоклаб тургандыла джашауларында кыйналмазча етерге кёб кюрешгендиле. Бирбирлерине хаман да бара келе тургандыла. Карт аталарыбыз быллайла ете турганлыкга тёгерекдеги елледен оñсунмаганла да болгандыла.Хоншу елледен бири бла да хаман сермешгенлей тургандыла. Карачайлыланы урушлада етген джигитликлерине, Тюрк крал болушлук ете, сауга бере турганлыкга, хоншу елледен аманлык етерге излегенле болганды. Аны юсюнден де есиме тюшсе хаман кюлюрюм келиб турган бир хапарны айтайым.

Ол заманда джаññы джерле берилиб джашла джаññы мешинала была кырдышланы сюрюб сабан етебиз деб айлаññан заманлада хоншу елни адамлары джыйыладыла да бугунуп бизни джашланы сабан сюрюрге келирин саклайдыла. Ол кюнде алайга Фуат Итез барады (керти дюнйага кетгенди, джандетли болсун). Талай адам бугуññан джерлеринден чыгадылада рахметликни ашхы тюйедиле де койуб кетедиле. Ол джаññа джолу тюшген бири Фуатны кёреди да алып елге келтиреди. Елни адамлары Фуатны аузундан болумну юренедиле. Ерлай джыйыладыла, ичлеринде бири мешинасын (трактёрге арбасын тагыб) алыб келеди да джыйылыб анга мине башлайдыла. Тебреб башлаганлай джашладан бири: “Сиз бара туругуз мен артыгыздан джетерме бир юйге джетиб келейим” дейди да арбадан ызына тюшеди. Ол, Сосуй (керти дюнйага кетгенди, джандетли болсун) рахметлик болганды. ДЖашла машинала была хоншу елге баргандыла. Ары дери да Сосуй рахметлик юйге киргенди да кобузун алганды да чыкганды джашланы артындан джетгенди. ДЖашла, хоншу елни адамларын юйлеринден, бир бир мейдаññа джыйгандыла, катынлары да караб турганлай тюйюб башлагандыла. Сосуй рахметлик да кобуз сога, джашла да адамланы ийлей тургандыла. Тюз тартуу бла акыртын-акыртын, апсууа бла кызуу-кызуу адамланы ашхы тюйгендиле да кайытып келгендиле. Артда ол елни адамларында бири алай хапар айтганы ешитилгенди: “тюйгенге уа бизни иги тюйдюле да, мен аñыламаган бир зат бар еди, ол кёрюклю шей олмаса (кобуз) биз бу кадар дайак йемейеджектик!” деген хапарларын айтып хаман кюлгенлей тура едиле.

Аталарыбыз, карт аталарыбыз ма бу байлыкланы койуп кетгендиле бизлеге, джатхан джерлери джандет болсун барын да.

Бизни карт аталарыбыз ма быллай адамла едиле

Енди!..

Кюзгюню бетибизге бир айландырайык.

Не кёресиз?..