Off Canvas sidebar is empty

Genel

HAK DEMEGEN HALK BOLMAZ

Ne açı bolsa da, tüzün aytırga kerekdi. «Carlılıgın caşırgan bayınmaz» deb, nart söz bardı. «Karga «kak» der, adam «Hak» der» deb da bardı söz. Halkıbıznı mahtab, nazmu, hapar cazıb turgan bla kemlikleden kutulallık tülbüz. Tüzdü, halkıbız cigit, ciger bolmasa, bügünlege da cetmey, dump bolur edi...

HAK DEMEGEN HALK BOLMAZ

Bilal Laypan

Ne açı bolsa da, tüzün aytırga kerekdi. «Carlılıgın caşırgan bayınmaz» deb, nart söz bardı. «Karga «kak» der, adam «Hak» der» deb da bardı söz. Halkıbıznı mahtab, nazmu, hapar cazıb turgan bla kemlikleden kutulallık tülbüz. Tüzdü, halkıbız cigit, ciger bolmasa, bügünlege da cetmey, dump bolur edi...

Bizni ciligibiz duniyanı kaltıratıb turgan Türk kavumladandı. Bizni tamırıbız ömürleni tereninden keledi, tarihibiz kim da suklanırça baydı, eskidi. Tavladan teññizlege cetgen ullu Türk curtubuzdan bizge kalganı endi Miññi Tavnu etegidi. «Cer candet» deb da bılaylaga aytadıla. Bizni nart tavruhlarıbız, nart sözleribiz, comaklarıbız, tarih cırlarıbız, iynarlarıbız başha halklanıkından kem tüldüle. Halkıbıznı tin baylıgı, tin haznası – suklaññan bizge suklanırça – alay baydı, ulludu, seyirdi.

Miñle bla cıllanı caşab, eminaladan, öletleden da kutulub, cavla bla sermeşe, taş başında da caşav ete, bügünlege cetgen halkım, endi seññe ne bolgandı? Endi kanıbız da cukarıb, kesibiz da suvcilik bolub kalay kaldık? Bügün halkıbızga, curtubuzga tüşgen korkuvnu çurumu nedi? Kaçan, kalay başlaññandı ol? Kimden, neden keledi ol? Kalay kutulurga bollukdu andan?

Tarihibizni bek eski katların çuçhub aylanmay, bügüññü halıbızdan hapar aytayık. Alan kralıbıznı Çingizhan uvatıb, tübü bla va – 1396 - 1397 cıllada – Timur kuruthanın bilmegen bolmaz. Sabiy Karça, ayak üsüne minib, sürgünden - cesirlikden kutulub,  Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram kavumla bla ata curtuna kayıtıb, 1428-çi cıllada Karaçay kralnı kuraganı da belgili zatdı. 400 cılnı uzagına kişige boysunmay, kesini adeti-töresi bla caşagan Karaçaynı, 1828-çi cıl noyabrnı ekisinde Orus imperiya kazavat etib, kesine koşadı. Arı deri da, tüzleribizni küçley, alaylaga başhalanı ornata kelgendi Eresey. Alay a, kesini baş erkinligin 1828-çi cıl tas etgendi Karaçay. Ma ol közüvden başlaydı krallıgıbız, halklıgıbız, tav curtubuz da sedireb. Kulla başlarına azat bolgan 1860-çı cıllada va, har ne artık da bek katışadı, cer-mülk iyele abızıraydıla, algıññı col-coruk türlenedi. Karaçaynı onovu kesine kalmaganı, cer dıkkılık, algıññı biy-özden-kul kelişivle tohtaganları, halklanı ençiliklerine, törelerine es burmagan Ereseyni kolonial politikası   adamlaga avur tiyedi.  Halknı igi kesegini Türkge, Arabha köçüb başlaganı da bu zat bla baylamlıdı.

Cüzle bla cıllanı kişige boysunmay, kesini onovun kesi ete kelgen Karaçay, Orus zulmunu költürmey, 1828 cıldan 1917 cılga deri nença kere ayak üsüne turgan bolur? Alay a, burhu Karaçaynı Orus imperiyaga karşçı tururga ötü cetgenlikge, anı zulmusundan kutulurga küçü cetmegendi. Dinleri, tilleri Orusdan başha halklanı cutuv, assimile etiv, ol zatha karşçı turganlanı va – kıruv, curtlarından sürüv, Orus imperiyanı millet politikası edi.

Ma anı üçün, Orus kesine küç bla koşhan curtlanı halkları Orus imperiyaga kanları kaynay, dertli bolganlay caşagandıla. Ol halklanı arasında, adam sanı bla da, okuvu-bilimi bla da, cazma tarihi bla da, curtsuzluk, sürgün degença kıyınlıkla köre kelgeni bla da çuvut halk ençi orun aladı. Anı sebebli, 1917 cılgı bolşevik revolütsiyanı hazırlaganlanı, añña başçılık etgenleni da köbüsü çuvutluladıla. «Har halk baş boşluk tabarıkdı. Kesini dini bla, tili bla, töresi bla, Curtunda kesi termilgen krallıgın kurab, nasıblı caşarıkdı. Patçahlık küçlegen cerleri da ızına kaytarıllıkdı». Bu sözle bolgandıla halklanı bolşevikle canlı etgen. Karaçay da ol halklanı biridi.

Alay a, kuru uvak halkla Orus imperiyanı oyallık tül edile. Anı sebebli, Lenin bla cıyını Orus mıjıklaga: «cer sizniki bollukdu», işçilege: «zavodla, fabrikala sizniki bollukdu» degendile. Alay eter üçün a – «cer, mülk iyeleni kuruturga, alanı baylıkların sıyırırga kerekdi» degendile, Ereseyni kara halkın bay, biy kavumga üsdürgendile, Ereseyni kul-carlı – bay-biy deb, eki kavumga üleşib, bir-birin kesdirgendile. Alay başlaññandı, bargandı grajdan kazavat.  Orus halknı 90 %-i 1860-çı cıllada azat bolgan kulla bolganın esge alsak, alanı kollarına savut-saba berib, «aksüyekleni» kırdırgan kıyın bolmagandı. Alay bla, Ereseyni 90 %-ti bolgan kara halkı 10 % çaklı bolgan bay, biy aksüyek kavumnu kırıb çıkgandı. Bu politikaların bolşevikle Ereseyni millet rayonlarına-bölgelerine da caygandıla. İmper Rossiyadan kutulduk deb turgan Karaçayga bu politika bek ullu kıyınlık keltirgendi. Karaçayda carlı-calçı kavum 14 % çaklı bolgandı, kalganla erkin, özden adamla bolgandıla.  Ma ol 14 %-ge erkinlik berilgendi halknı onovun eterge, bayın, biyin, afendisin kuruturga. Ereseyde 90%  bolgan kara kul halk 10% bolgan aksüyek kavumnu kuruthan ese, Karaçayda halknı 14 %-ti halknı 86%-ti bla küreşgendi. 1917 cıldan sora, Karaçayga  em ullu kıyınlık cetdirgen ma bu politika bolgandı. Carlılanı-calçılanı vlastı – sovet vlast – ma ol 14 % bolgan kavumga ışaññandı, anı okuthandı, ösdürgendi, aynıthandı. Karaçayga onovçunu-başçını da ol kavumdan saylab salgandı. Ol 14 %-den saylaññan başçıla va – ol 14 % bolgan kavumnu kaygısın körgen bolmasala, bütev halknı sagışın etmegendile. Sagışın etgen koy, halknı 86 %-in «bay, biy, özden, kulak, afendi, eski intelligentsiya» deb, sovet vlastnı cavlarınça körgüztüb, tutdurub, kurutub küreşgendile.

Karaçay halk 1920-çı cılda, 1930-çu cılda da vosstaniyele etib, kozgalıb, zulmu corukga karşçı turgandı. Ol kozgalıvlanı da ahırı igi bla boşalmagandı. 1940 cıllaga Karaçayda oñlu adam bolub hazna kişi kalmagandı. Kiyik sürüvge canlı çabsa, karıvsuzları börüge aş boladıla, karıvluları va kaçıb kutuladıla. Halkga kıyınlık cetse va, halkların saklay, em alga beti, ötü bolgan cigit kavum öledi. Karaçayda da alay bolgandı. Stalinni zulmusu kurutub boşamaganlanı da, ekinçi duniya kazavat kuruthandı. Barın da unutdurgan a – Karaçay halknı 1943 cıl noyabrnı ekisinde cesirleb, tutmaklab, Orta Aziyaga sürgenleridi. Sürgünnü birinçi eki cılında oguna Karaçay halknı cıyırma bla eki miñ sabiyi ölgendi. Kartla da, hazna kalmay barı kırılgandıla. Savut-saba tutallık erkişile barı – kazavatda, kartla, sabiyle, tişirıvla da –  sürgünde. Karaçay halknı oñluları ne Stalinni kolundan, ne kazavatda ölgendile, oñsuzları da – kartla, sabiyle, tişirıvla – sürgünde azab çekgendile. Halknı sav kalgan carımı 1957 cıl sürgünden ızına, Kavkaz curtuna kayıthandı. Alay a, ol – algıññı Karaçay halk tül edi. Algıññı savluk, algıññı öhtemlik, algıññı ötgürlük, algıññı borbay, algıññı hali tarkaygan edi halkda.

1957 cıllada sürgünden kayıthan Karaçayga, genotsidden kutulgan halkgaça tül,  türmeden-hapisden çıgıb kelgen amanlıkçıgaça karagandıla. Bir Karaçay rayonda-bölgede tamadaga Karaçaylı tüşse, anı ızından karavulluk etib tururga bir Oruslunu salgandıla. Karaçay oblastnı ızına kuratmay koyganları da, Karaçaylılanı tavlaga iymey tüzlede tohtatırga küreşgenleri da, anı üçün bolgandı. Sürgünden kayıthan Karaçaylılaga buyurulgan kral açhanı da, «uyalmagan buyurulmagannı aşar» degenley, bütev Karaçay-Çerkes oblastha çaçıb koygandıla. Karaçaylılaga aman közden karav 1990-çı cıllaga deri türlenmegendi. Alay a, 1991 cıl aprelni 26-da «Repressiyaga tüşgen halklaga reabilitatsiya Zakon» çıkgandan sora da, hal türlenmegendi. Alay a endi terslik kraldan, honşuladan da bek –  kesibizdedi. Reabilitatsiya Zakoñña köre Stalin kuruthan Karaçay oblast ızına kuralırga kerek edi. Kralnı başçısı Yeltsin avuzlaññandan sora da,  ol işge çırmav bolub, ol igi başlamnı tohtatıb koyganla kesibizni kullukçula edile – Hubiy ulu emda anı tögeregi.

«Ayırılabız desek – kan tögüllükdü» deb, korkuta edi halknı Karaçay-Çerkesiyanı başçısı Hubiy ulu. Kertisinde va – olturgan şindigimden ayırılama deb korka edi ol. Añña kullukçu tayançak şindigi tuvgan halkından, tuvgan curtundan da bagalı edi. Kalgan onovçula da, Hubiy ulu da kullukların tas etgenden ese,  Karaçaynı krallıgın tas eterge razı edile. Ahırı ne bla boşaldı anı? Kullukçula kulluklarında kaldıla, Karaçay da biyagınlay ayak tübde kaldı. Bileme, «ayak tübdebiz» deb, halknı beti bla oynama», derikle da çıgarıkdıla. Baş esek, nebiz bla başbız – bir körgüztügüz.

20 cılga – 1990-çı cılladan bügünlege deri – 2000 (eki miñ!) Karaçay caş bir-birin öltürgendi;

20 cılnı içinde – 1990-çı cılladan beri – Karaçay til bla adabiyatdan caññız bir ders kitab çıkmagandı. Halknı tilin kurutuv – halknı öltürüv tülmüdü?;

Kıyırda tav ellede caşav tablıkla kuralmaganları sebebli – ellege gaz tartılmaganı sebebli, işlerge iş bolmaganı sebebli – adamla töbenlege sarkıb ketib baradıla. Söz üçün, men okugan sagatda, 1970-çi cıllada, Kızıl-Kala elni şkolunda 350 sabiy okuy ese, endi, şkolga barırga sabiy tabılmay tebregendi. Bu barıvdan barsa, tav elle tozurab, halkıbıznı köbüsü şaharlaga cayılıb, erib, tas bolub keterikdi. Ol zamanda til da cok, curt da cok – halk da cok;

İçkiçilik, narkomaniya keñ cayılgandı. İşlemey tişlerge izlegen malközle köb bolgandıla. Murdarlıknı, urunu-gudunu tuvdurgan çurumlanı bir kavumu bıladıla;

Üyürle keç kuraladıla. Katın almay, erge çıkmay turganla köb bola baradıla. Havlelik da anı üçün cayıla baradı. Sabiy tuvgan azga aylaññandı. Orta üydegide busagatda Karaçayda
2-3 sabiy bardı. Çeçende-İnguşde va – 5-6 sabiy.   Halkıbızga bek korkuvlu demografiya problemadı bu.

Biznikileça bolmay, kalgan halklanı kral kullukçuları da, camagat kullukçuları da, iş adamları da, aydınları da birigib, halkların saklar, aynıtır canından küreşedile.  Ülgüge, bizden tört katha az bolgan Çerkeslileni alıb karayık.

Rossiyanı prezidentini administratsiyasında işlegen Çerkesli Hapsirokov İnguşlu Gutseriyevni – neftekompaniyanı tamadasın – boluşdurub, tuvgan elinde Habezde tavruhdaça Kultura park, köb culduzlu konak üy, mazallı cami işlete turadı. Karnaşla Derevle sport kalala işletib, sabiyleni çınıkdırıb küreşedile. Araşukov köb sabiyli Çerkes üydegileni esebge alıb, barına boluşluk etedi. «Okuv-bilim canı bla da, sportda, tüyüşde da siz Karaçaylıladan oñlu bolurga kereksiz» deb, sabiyleni alay üretib küreşedile.

Bizden 9-10 katha az sanlı Abaza halk a ne etedi? Küreşib, mitingle bardırıb, Abaza millet bölgelerin kurathandıla. Nogay rayon-bölge da alay kurala turadı. Seyiri nedi deseñ, biz, Stalin kuruthan Karaçay avtonomiyanı ızına kurabız degen sagatda, Çerkesi, Abazası, Nogayı da karşçı bolgan edile. Karaçaynı onovun başha halklaga – Orusha, Abazaga, Çerkesge, Nogayga sorub, kesibizni amantişle da alaga koşulub, Karaçay oblast kuralmaganlay kaldı. Abaza, Nogay rayonla kuralgan sagatda va, Karaçaynı razılıgın kişi sormagandı, referendumga kuru Abazalıla bla Nogaylıla katışhandıla. Çerkesi, Abazası, Nogayı da Karaçaydan ayırılırga, ne da Karaçaynı aladan ayırılırın nek izlemeydile? Añña cañız bir cuvab bardı. Ala barı da Karaçaynı ülüşün aşab caşaydıla. Söz üçün, gumanitar tintivleni bardırgan institutda 57 adamdan kuru 12-si Karaçaylıdı, kalganı – Çerkes, Abaza, Nogay... Alay demek – sanı 40 miñ bolgan Çerkesge da, sanı 200 miñ bolgan Karaçayga da teñ ülüş cetedi. Karaçay Çerkesden 4-5 katha köb ese, ülüşü da allay birge köb bolurga kerek edi. Alay a, Karaçay-Çerkes respublikada har neni da adam başından tül, halk başından üleşedile. Çerkes toyadı, kuturadı, Karaçay a – aç-calaññaç kaladı. Bu erişmeklikden, paritet davdan kutulur üçün, Karaçay 1926-çı cıl Çerkesden ayırılıb, ençi oblast kuragan edi. Karaçaynı em bek aynıgan közüvü – 1926-1943 cılladıla, Karaçay kesi ençi oblast bolgan cılla. Alay a, 1957 cıl, Karaçay sürgünden kayıthan sagatda, anı biyagınlay Çerkesge koşub, bir oblast etib koyadıla. Alay bla Karaçaynı ülüşün aşav bügün-bügeçe da baradı. Çerkes da, Abaza da, Nogay da – barı da Karaçaynı cerinde caşaydıla, Karaçaynı ülüşün aşaydıla. Karaçay kesi ençi oblast bolmay, tüzlügün taballık tüldü.

Kabartıda va hal kalaydı? Kabartı va, halk başından tül, adam başından üleşedi har neni da. Alay bla Malkarga cetgen ülüş Kabartınıkıdan tört-beş katha azdı. Kertisinde va, Kabartı Malkarnı halklıgın, curtun da kurutub küreşedi.  Anı sebebli, Malkar kallay bir küreşe ese da, Kabartı anı ayırılıb ençi Malkar Respublika bolurga koymaydı.

Kabartını horlayalmaydı deb, Malkarga ayıb etüv cokdu – ol Kabartıdan talay katha azdı. Çerkesden talay katha köb bola turganlay, ülüşün Çerkesge aşatıb turgan Karaçayga ne aytırga bollukdu ansı? Terslik kimdedi?

Terslik a – Karaçaynı atı bla kral kullukga tüşüb, halkları üçün a bir tukum bir igi iş eterge unamagan kullukçuladadı, halknı küçü bla millet ökülle bolub, halkların caklamagan deputatladadı. Otuz kümüşge, duniya malga satılıb, duşmannı canına köçüb, halkların, curtların da tonatıb, tonab küreşgen amantişlededi terslik. Amantişleden kapek-şay tüşgenine kuvanıb, alanı kara işlerin körmegença etib turgan intelligentsiyadadı terslik. Amantiş kullukçula bla satlık intelligentsiya – ma bu ekisidile halkıbıznı tüb etib bargan.

Alay a, bir soruv kölge-cürekge tıñı bermeydi: bu amantiş kullukçula da, satlık intelligentsiya da kesibizden-içibizden-halkıbızdan caratılgan zatla tülmüdüle? Halkıbız igi ese, taza ese, batır ese – kullukçularıbız bılay satlık, millet ökülleribiz bılay caravsuz, intelligentsiyabız bılay korkak, kahme kalay boladıla? «Çıbıklıkda bügülmegen – kazıklıkda bügülmez» deb söz bardı. «Kan bla kirgen can bla çıgad» deb da bardı söz. Kullukçulanı, intelligentsiyanı, millet ökülleni terslegenlikge, alanı alay ösdürgen, alay etgen halk kesi tülmüdü?  Tüzün aytmagan tüzelirmi? Halk bolurmu «Hak»demegen?
 
Halkıbıznı karıvsuz etgen çurumlanı kıshası bla tizerge bollukdu.
 
Karçanı zamanında 50-60 tukum bolgan ese, bügün Karaçayda tukumla 300-ge cetgendile. Sanıbız az bolganı sebebli, tayak tübü bla ötdürüb, antlı karnaşla etib, tışından köb adamnı koşhanbız. Tilibiz saklaññanlıkga, alan kanıbız cukara bargandı. Kerek kün halknı bir cumduruk bolub kalalmaganın bu zatdan da körürge bollukdu.

Halknı töresi-adeti sedireb, 1828-çi cıl Orus imperiya kazavat etib Karaçay biylikni kesine koşhan zamanladan başlanadı. 1860-çı cıllada kullanı azatlav başlaññanında va, Karaçay kralnı burundan kelgen corukları oyuladıla. Alay a, algıññı kullanı, carlılanı, calçılanı 1917-çi cıl onovga keltirgen bolşevik revolütsiya boladı bütün da bolgannı katışdırgan. Ahır kıyınlık a Karaçayga – halknı 1943-çü cıl Curtundan sürüb, Orta Aziyanı 558 cerine, kuş tügünley, çaçhanlarıdı. 1957-çi cıl, 14-cıllık tutmakdan kayıthan halk, burunça Karaçay El bolalmay, tiyre-tukum bolub tüşalmay,  bütev Karaçay- Çerkesge cayılıb, bir katışhan camagat bolub kalgandı.

Bügün, dagıda Karaçaynı bir ullu problemasına  (em ullu probleması oguna bolur) erkişi erkişi ornunda, tişiruv da tişiruv ornunda turmaganların (turalmaganların?) sanayma. Tişiruvla satuvga deb, kralnı cer-cerine cayılıb, sabiyle da oramga cayılıb, erkişile da birer cerde arakı içe, tütün tarta, lahor ete...  Halknı bu bolumga cetdirgen  kimdi, nedi?  «Kralnı imanı cok, halknı amalı cok» derge da bollukdu. Alay a, tişirıvun ıyıkla bla, ayla bla tışında, satuvda-aluvda, bazarlada aylandırgan erkişi erkişimidi?  Üyge başçılık tişiruv ete ese, erkişini sözü çaprakdan da ötmey ese – sora biz kallay halkbız? Tişiruv erkişisin erkişige sanamasa, sabiy da atasına anasını közü bla karay össe – ahırıbız Orusdaça bolub kalmazmı?

Dinibiz, imanıbız karısuz bolganından çıgadı kıyınlıklanı köbüsü. 

Karaçay kerti musliman halk bolsa, erkişile üy biyçelerin bazarlada aylandırmaz edile.  Halkda içki cürümez edi. Üydegile zamanında kuralır edile. Sabiy tuvgan köb bolur edi.

Cerge uruññan, mal tuthan aç bolluk tüldü. Ne kıyın zamanlada da, tışına cayılıb aylanmaganlay, halkıbız kesin asray kelgendi. Sanına köre em köb malı bolgan Kavkazda Karaçay bolgandı. Bügün da, başha işi, ustalıgı bolmagan, mal bla, saban bla küreşse, caşay barlıkdı. Okuv-bilim alıb, alay bla caşav etalgañña va kim ogay deydi.

Halkıbızga kaygırgan başçıbız bolmagandan arı, halkıbıznı caklarık millet ökülleribiz bolmagandan arı, kerti söznü, tüz söznü aythan aydınlarıbız bolmagandan arı, halk kesi kesin eslerge kerekdi. İslam dinine katı bolsa, din, şeriat aythança caşarga küreşse, sabiylerin ne kadar okuvlu-bilimli eterge küreşse, kerti başçıla da, millet ökülle da çıgarla. Allay kün kelir deb, iynanama, ol künnü keltirir üçün küreşirge kereklibizni da añılayma.

Çaga etib, tazalab, karab, küreşib turmasañ, baçhanı aman hans kesib tebreydi. Halk – ol baçhadı, amanlık a – aman hansdı. Bir başhalıgı cokdu. Keçiksek, amanlıkga kesibizni horlatıb koyarga bollukbuz. Bügün oguna murdarlıkga, guduga-uruga, içkiçilikge, havlelikge üreññença bolganbız. «Sabiyleribizge Karaçay tilni, Karaçay adabiyatnı okutmagız» degen atalaga-analaga da seyirsinmey tebregenbiz. Cıyırma cılnı içine (Sovet Soyuz çaçılganlı) adam iynanmazça türleññen halk, bu barıvdan barsa, entda bir cıyırma cıldan kalay bolur?  

Cañı tarihibizde bizni halkıbızga, halklıgıbızga bügünledeça korkuv tüşmegendi.
 
* * *
   
«ХАКЪ» ДЕМЕГЕН ХАЛКЪ БОЛМАЗ

БИЛАЛ ЛАЙПАН

Не ачы болса да, тюзюн айтыргъа керекди. «Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз» деб, нарт сёз барды. «Къаргъа «къакъ» дер, адам «Хакъ» дер» деб да барды сёз. Халкъыбызны махтаб, назму, хапар джазыб тургъан бла кемликледен къутулаллыкъ тюлбюз. Тюздю, халкъыбыз джигит, джигер болмаса, бюгюнлеге да джетмей, думп болур эди...

Бизни джилигибиз дунияны къалтыратыб тургъан тюрк къауумладанды. Бизни тамырыбыз ёмюрлени теренинден келеди, тарихибиз ким да сукъланырча байды, эскиди. Тауладан тенгизлеге джетген уллу тюрк джуртубуздан бизге къалгъаны энди Минги Тауну этегиди. «Джер джандет» деб да былайлагъа айтадыла. Бизни нарт таурухларыбыз, нарт сёзлерибиз, джомакъларыбыз, тарих джырларыбыз, ийнарларыбыз башха халкъланыкъыдан кем тюлдюле. Халкъыбызны тин байлыгъы, тин хазнасы – сукъланнган бизге сукъланырча – алай байды, уллуду, сейирди.

Мингле бла джылланы джашаб, эминаладан, ёлетледен да къутулуб, джаула бла сермеше, таш башында да джашау эте, бюгюнлеге джетген халкъым, энди сеннге не болгъанды? Энди къаныбыз да джукъарыб, кесибиз да сууджилик болуб къалай къалдыкъ? Бюгюн халкъыбызгъа, джуртубузгъа тюшген къоркъууну чуруму неди? Къачан, къалай башланнганды ол? Кимден, неден келеди ол? Къалай къутулургъа боллукъду андан?

Тарихибизни бек эски къатларын чучхуб айланмай, бюгюннгю халыбыздан хапар айтайыкъ. Алан къралыбызны Чингизхан ууатыб, тюбю бла уа – 1396-1397 джыллада – Тимур къурутханын билмеген болмаз. Сабий Къарча, аякъ юсюне миниб, сюргюнден-джесирликден къутулуб,  Адурхай, Будиян, Науруз, Трам къауумла бла Ата джуртуна къайытыб, 1428-чи джыллада Къарачай къралны къурагъаны да белгили затды. 400 джылны узагъына кишиге бойсунмай, кесини адети-тёреси бла джашагъан Къарачайны, 1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус империя къазауат этиб, кесине къошады. Ары дери да, тюзлерибизни кючлей, алайлагъа башхаланы орната келгенди Эресей. Алай а, кесини баш эркинлигин 1828-чи джыл тас этгенди Къарачай. Ма ол кёзюуден башлайды къраллыгъыбыз, халкълыгъыбыз, тау джуртубуз да седиреб. Къулла башларына азат болгъан 1860-чы джыллада уа, хар не артыкъ да бек къатышады, джер-мюлк иеле абызырайдыла, алгъыннгы джол-джорукъ тюрленеди. Къарачайны оноуу кесине къалмагъаны, джер дыккылыкъ, алгъыннгы бий-ёзден-къул келишиуле тохтагъанлары, халкъланы энчиликлерине, тёрелерине эс бурмагъан Эресейни колониал политикасы   адамлагъа ауур тиеди.  Халкъны иги кесегини Тюркге, Арабха кёчюб башлагъаны да бу зат бла байламлыды.

Джюзле бла джылланы кишиге бойсунмай, кесини оноуун кеси эте келген Къарачай, Орус зулмуну кёлтюрмей, 1828 джылдан 1917 джылгъа дери ненча кере аякъ юсюне тургъан болур? Алай а, бурху Къарачайны Орус империягъа къаршчы турургъа ётю джетгенликге, аны зулмусундан къутулургъа кючю джетмегенди. Динлери, тиллери орусдан башха халкъланы джутуу, ассимиле этиу, ол затха къаршчы тургъанланы уа – къырыу, джуртларындан сюрюу, Орус империяны миллет политикасы эди.

Ма аны ючюн, Орус кесине кюч бла къошхан джуртланы халкълары Орус империягъа къанлары къайнай, дертли болгъанлай джашагъандыла. Ол халкъланы арасында, адам саны бла да, окъууу-билими бла да, джазма тарихи бла да, джуртсузлукъ, сюргюн дегенча къыйынлыкъла кёре келгени бла да чууут халкъ энчи орун алады. Аны себебли, 1917 джылгъы большевик революцияны хазырлагъанланы, анга башчылыкъ этгенлени да кёбюсю чууутлуладыла. «Хар халкъ баш бошлукъ табарыкъды. Кесини дини бла, тили бла, тёреси бла, Джуртунда кеси термилген къраллыгъын къураб, насыблы джашарыкъды. Патчахлыкъ кючлеген джерлери да ызына къайтарыллыкъды». Бу сёзле болгъандыла халкъланы большевикле джанлы этген. Къарачай да ол халкъланы бириди.

Алай а, къуру ууакъ халкъла Орус империяны ояллыкъ тюл эдиле. Аны себебли, Ленин бла джыйыны орус мыжыкълагъа: «джер сизники боллукъду», ишчилеге: «заводла, фабрикала сизники боллукъду» дегендиле. Алай этер ючюн а – «джер, мюлк иелени къурутургъа, аланы байлыкъларын сыйырыргъа керекди» дегендиле, Эресейни къара халкъын бай, бий къауумгъа юсдюргендиле, Эресейни къул-джарлы – бай-бий деб, эки къауумгъа юлешиб, бир-бирин кесдиргендиле. Алай башланнганды, баргъанды граждан къазауат.  Орус халкъны 90%-и 1860-чы джыллада азат болгъан къулла болгъанын эсге алсакъ, аланы къолларына сауут-саба бериб, «акъсюеклени» къырдыргъан къыйын болмагъанды. Алай бла, Эресейни 90%-ти болгъан къара халкъы 10% чакълы болгъан бай, бий акъсюек къауумну къырыб чыкъгъанды. Бу политикаларын большевикле Эресейни миллет районларына-бёлгелерине да джайгъандыла. Импер Россиядан къутулдукъ деб тургъан Къарачайгъа бу политика бек уллу къыйынлыкъ келтиргенди. Къарачайда джарлы-джалчы къауум 14% чакълы болгъанды, къалгъанла эркин, ёзден адамла болгъандыла.  Ма ол 14%-ге эркинлик берилгенди халкъны оноуун этерге, байын, бийин, афендисин къурутургъа. Эресейде 90%  болгъан къара къул халкъ 10% болгъан акъсюек къауумну къурутхан эсе, Къарачайда халкъны 14%-ти халкъны 86%-ти бла кюрешгенди. 1917 джылдан сора, Къарачайгъа  эм уллу къыйынлыкъ джетдирген ма бу политика болгъанды. Джарлыланы-джалчыланы власты – совет власт – ма ол 14% болгъан къауумгъа ышаннганды, аны окъутханды, ёсдюргенди, айнытханды. Къарачайгъа оноучуну-башчыны да ол къауумдан сайлаб салгъанды. Ол 14%-ден сайланнган башчыла уа – ол 14% болгъан къауумну къайгъысын кёрген болмасала, бютеу халкъны сагъышын этмегендиле. Сагъышын этген къой, халкъны 86%-ин «бай, бий, ёзден, кулак, афенди, эски интеллигенция» деб, совет властны джауларынча кёргюзтюб, тутдуруб, къурутуб кюрешгендиле.

Къарачай халкъ 1920-чы джылда, 1930-чу джылда да восстаниеле этиб, къозгъалыб, зулму джорукъгъа къаршчы тургъанды. Ол къозгъалыуланы да ахыры иги бла бошалмагъанды. 1940 джыллагъа Къарачайда онглу адам болуб хазна киши къалмагъанды. Кийик сюрюуге джанлы чабса, къарыусузлары бёрюге аш боладыла, къарыулулары уа къачыб къутуладыла. Халкъгъа къыйынлыкъ джетсе уа, халкъларын сакълай, эм алгъа бети, ётю болгъан джигит къауум ёледи. Къарачайда да алай болгъанды. Сталинни зулмусу къурутуб бошамагъанланы да, экинчи дуния къазауат къурутханды. Барын да унутдургъан а – къарачай халкъны 1943 джыл ноябрны экисинде джесирлеб, тутмакълаб, Орта Азиягъа сюргенлериди. Сюргюнню биринчи эки джылында огъуна къарачай халкъны джыйырма бла эки минг сабийи ёлгенди. Къартла да, хазна къалмай бары къырылгъандыла. Сауут-саба туталлыкъ эркишиле бары – къазауатда, къартла, сабийле, тиширыула да –  сюргюнде. Къарачай халкъны онглулары не Сталинни къолундан, не къазауатда ёлгендиле, онгсузлары да – къартла, сабийле, тиширыула – сюргюнде азаб чекгендиле. Халкъны сау къалгъан джарымы 1957 джыл сюргюнден ызына, Кавказ джуртуна къайытханды. Алай а, ол – алгъыннгы Къарачай халкъ тюл эди. Алгъыннгы саулукъ, алгъыннгы ёхтемлик, алгъыннгы ётгюрлюк, алгъыннгы борбай, алгъыннгы хали таркъайгъан эди халкъда.

1957 джыллада сюргюнден къайытхан Къарачайгъа, геноцидден къутулгъан халкъгъача тюл,  тюрмеден-хаписден чыгъыб келген аманлыкъчыгъача къарагъандыла. Бир къарачай районда-бёлгеде тамадагъа къарачайлы тюшсе, аны ызындан къараууллукъ этиб турургъа бир оруслуну салгъандыла. Къарачай областны ызына къуратмай къойгъанлары да, къарачайлыланы таулагъа иймей тюзледе тохтатыргъа кюрешгенлери да, аны ючюн болгъанды. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан кърал ачханы да, «уялмагъан буюрулмагъанны ашар» дегенлей, бютеу Къарачай-Черкес областха чачыб къойгъандыла. Къарачайлылагъа аман кёзден къарау 1990-чы джыллагъа дери тюрленмегенди. Алай а, 1991 джыл апрелни 26-да «Репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация Закон» чыкъгъандан сора да, хал тюрленмегенди. Алай а энди терслик къралдан, хоншуладан да бек –  кесибиздеди. Реабилитация Законнга кёре Сталин къурутхан Къарачай област ызына къуралыргъа керек эди. Къралны башчысы Ельцин ауузланнгандан сора да,  ол ишге чырмау болуб, ол иги башламны тохтатыб къойгъанла кесибизни къуллукъчула эдиле – Хубий улу эмда аны тёгереги.

«Айырылабыз десек – къан тёгюллюкдю» деб, къоркъута эди халкъны Къарачай-Черкесияны башчысы Хубий улу. Кертисинде уа – олтургъан шиндигимден айырылама деб къоркъа эди ол. Анга къуллукъчу таянчакъ шиндиги туугъан халкъындан, туугъан джуртундан да багъалы эди. Къалгъан оноучула да, Хубий улу да къуллукъларын тас этгенден эсе,  Къарачайны къраллыгъын тас этерге разы эдиле. Ахыры не бла бошалды аны? Къуллукъчула къуллукъларында къалдыла, Къарачай да биягъынлай аякъ тюбде къалды. Билеме, «аякъ тюбдебиз» деб, халкъны бети бла ойнама», дерикле да чыгъарыкъдыла. Баш эсек, небиз бла башбыз – бир кёргюзтюгюз.

20 джылгъа – 1990-чы джылладан бюгюнлеге дери – 2000 (эки минг!) къарачай джаш бир-бирин ёлтюргенди;

20 джылны ичинде – 1990-чы джылладан бери – къарачай тил бла адабиятдан джангыз бир дерс китаб чыкъмагъанды. Халкъны тилин къурутуу – халкъны ёлтюрюу тюлмюдю?;

Къыйырда тау элледе джашау таблыкъла къуралмагъанлары себебли – эллеге газ тартылмагъаны себебли, ишлерге иш болмагъаны себебли – адамла тёбенлеге саркъыб кетиб барадыла. Сёз ючюн, мен окъугъан сагъатда, 1970-чи джыллада, Къызыл-Къала элни школунда 350 сабий окъуй эсе, энди, школгъа барыргъа сабий табылмай тебрегенди. Бу барыудан барса, тау элле тозураб, халкъыбызны кёбюсю шахарлагъа джайылыб, эриб, тас болуб кетерикди. Ол заманда тил да джокъ, джурт да джокъ – халкъ да джокъ;

Ичкичилик, наркомания кенг джайылгъанды. Ишлемей тишлерге излеген малкёзле кёб болгъандыла. Мурдарлыкъны, уруну-гудуну туудургъан чурумланы бир къаууму быладыла;

Юйюрле кеч къураладыла. Къатын алмай, эрге чыкъмай тургъанла кёб бола барадыла. Хаулелик да аны ючюн джайыла барады. Сабий туугъан азгъа айланнганды. Орта юйдегиде бусагъатда Къарачайда
2-3 сабий барды. Чеченде-Юнгюшде уа – 5-6 сабий.   Халкъыбызгъа бек къоркъуулу демография проблемады бу.

Бизникилеча болмай, къалгъан халкъланы кърал къуллукъчулары да, джамагъат къуллукъчулары да, иш адамлары да, айдынлары да биригиб, халкъларын сакълар, айнытыр джанындан кюрешедиле.  Юлгюге, бизден тёрт къатха аз болгъан черкеслилени алыб къарайыкъ.

Россияны президентини администрациясында ишлеген черкесли Хапсироков юнгюшлю Гуцериевни – нефтекомпанияны тамадасын – болушдуруб, туугъан элинде Хабезде таурухдача Культура парк, кёб джулдузлу къонакъ юй, мазаллы джами ишлете турады. Къарнашла Деревле спорт къалала ишлетиб, сабийлени чыныкъдырыб кюрешедиле. Арашуков кёб сабийли черкес юйдегилени эсебге алыб, барына болушлукъ этеди. «Окъуу-билим джаны бла да, спортда, тюйюшде да сиз къарачайлыладан онглу болургъа керексиз» деб, сабийлени алай юретиб кюрешедиле.

Бизден 9-10 къатха аз санлы абаза халкъ а не этеди? Кюрешиб, митингле бардырыб, Абаза миллет бёлгелерин къуратхандыла. Ногъай район-бёлге да алай къурала турады. Сейири неди десенг, биз, Сталин къурутхан Къарачай автономияны ызына къурабыз деген сагъатда, черкеси, абазасы, ногъайы да къаршчы болгъан эдиле. Къарачайны оноуун башха халкълагъа – орусха, абазагъа, черкесге, ногъайгъа соруб, кесибизни амантишле да алагъа къошулуб, Къарачай област къуралмагъанлай къалды. Абаза, Ногъай районла къуралгъан сагъатда уа, Къарачайны разылыгъын киши сормагъанды, референдумгъа къуру абазалыла бла ногъайлыла къатышхандыла. Черкеси, абазасы, ногъайы да Къарачайдан айырылыргъа, не да Къарачайны аладан айырылырын нек излемейдиле? Анга джангыз бир джууаб барды. Ала бары да Къарачайны юлюшюн ашаб джашайдыла. Сёз ючюн, гуманитар тинтиулени бардыргъан институтда 57 адамдан къуру 12-си къарачайлыды, къалгъаны – черкес, абаза, ногъай... Алай демек – саны 40 минг болгъан Черкесге да, саны 200 минг болгъан Къарачайгъа да тенг юлюш джетеди. Къарачай Черкесден 4-5 къатха кёб эсе, юлюшю да аллай бирге кёб болургъа керек эди. Алай а, Къарачай-Черкес республикада хар нени да адам башындан тюл, халкъ башындан юлешедиле. Черкес тояды, къутурады, Къарачай а – ач-джаланнгач къалады. Бу эришмекликден, паритет даудан къутулур ючюн, Къарачай 1926-чы джыл Черкесден айырылыб, энчи област къурагъан эди. Къарачайны эм бек айныгъан кёзюую – 1926-1943 джылладыла, Къарачай кеси энчи област болгъан джылла. Алай а, 1957 джыл, Къарачай сюргюнден къайытхан сагъатда, аны биягъынлай Черкесге къошуб, бир област этиб къоядыла. Алай бла Къарачайны юлюшюн ашау бюгюн-бюгече да барады. Черкес да, абаза да, ногъай да – бары да Къарачайны джеринде джашайдыла, Къарачайны юлюшюн ашайдыла. Къарачай кеси энчи област болмай, тюзлюгюн табаллыкъ тюлдю.

Къабартыда уа хал къалайды? Къабарты уа, халкъ башындан тюл, адам башындан юлешеди хар нени да. Алай бла Малкъаргъа джетген юлюш Къабартыныкъыдан тёрт-беш къатха азды. Кертисинде уа, Къабарты Малкъарны халкълыгъын, джуртун да къурутуб кюрешеди.  Аны себебли, Малкъар къаллай бир кюреше эсе да, Къабарты аны айырылыб энчи Малкъар Республика болургъа къоймайды.

Къабартыны хорлаялмайды деб, Малкъаргъа айыб этиу джокъду – ол Къабартыдан талай къатха азды. Черкесден талай къатха кёб бола тургъанлай, юлюшюн Черкесге ашатыб тургъан Къарачайгъа не айтыргъа боллукъду ансы? Терслик кимдеди?

Терслик а – Къарачайны аты бла кърал къуллукъгъа тюшюб, халкълары ючюн а бир тукъум бир иги иш этерге унамагъан къуллукъчуладады, халкъны кючю бла миллет ёкюлле болуб, халкъларын джакъламагъан депутатладады. Отуз кюмюшге, дуния малгъа сатылыб, душманны джанына кёчюб, халкъларын, джуртларын да тонатыб, тонаб кюрешген амантишледеди терслик. Амантишледен капек-шай тюшгенине къууаныб, аланы къара ишлерин кёрмегенча этиб тургъан интеллигенциядады терслик. Амантиш къуллукъчула бла сатлыкъ интеллигенция – ма бу экисидиле халкъыбызны тюб этиб баргъан.

Алай а, бир соруу кёлге-джюрекге тынгы бермейди: бу амантиш къуллукъчула да, сатлыкъ интеллигенция да кесибизден-ичибизден-халкъыбыздан джаратылгъан затла тюлмюдюле? Халкъыбыз иги эсе, таза эсе, батыр эсе – къуллукъчуларыбыз былай сатлыкъ, миллет ёкюллерибиз былай джараусуз, интеллигенциябыз былай къоркъакъ, къахме къалай боладыла? «Чыбыкълыкъда бюгюлмеген – къазыкълыкъда бюгюлмез» деб сёз барды. «Къан бла кирген джан бла чыгъад» деб да барды сёз. Къуллукъчуланы, интеллигенцияны, миллет ёкюллени терслегенликге, аланы алай ёсдюрген, алай этген халкъ кеси тюлмюдю?  Тюзюн айтмагъан тюзелирми? Халкъ болурму «Хакъ»демеген?
 
Халкъыбызны къарыусуз этген чурумланы къысхасы бла тизерге боллукъду.
 
Къарчаны заманында 50-60 тукъум болгъан эсе, бюгюн Къарачайда тукъумла 300-ге джетгендиле. Саныбыз аз болгъаны себебли, таякъ тюбю бла ётдюрюб, антлы къарнашла этиб, тышындан кёб адамны къошханбыз. Тилибиз сакъланнганлыкъгъа, алан къаныбыз джукъара баргъанды. Керек кюн халкъны бир джумдурукъ болуб къалалмагъанын бу затдан да кёрюрге боллукъду.

Халкъны тёреси-адети седиреб, 1828-чи джыл Орус империя къазауат этиб Къарачай бийликни кесине къошхан заманладан башланады. 1860-чы джыллада къулланы азатлау башланнганында уа, Къарачай къралны бурундан келген джорукълары оюладыла. Алай а, алгъыннгы къулланы, джарлыланы, джалчыланы 1917-чи джыл оноугъа келтирген большевик революция болады бютюн да болгъанны къатышдыргъан. Ахыр къыйынлыкъ а Къарачайгъа – халкъны 1943-чю джыл Джуртундан сюрюб, Орта Азияны 558 джерине, къуш тюгюнлей, чачханларыды. 1957-чи джыл, 14-джыллыкъ тутмакъдан къайытхан халкъ, бурунча Къарачай Эл болалмай, тийре-тукъум болуб тюшалмай,  бютеу Къарачай- Черкесге джайылыб, бир къатышхан джамагъат болуб къалгъанды.

Бюгюн, дагъыда Къарачайны бир уллу проблемасына  (эм уллу проблемасы огъуна болур) эркиши эркиши орнунда, тиширыу да тиширыу орнунда турмагъанларын (туралмагъанларын?) санайма. Тиширыула сатыугъа деб, къралны джер-джерине джайылыб, сабийле да орамгъа джайылыб, эркишиле да бирер джерде аракъы иче, тютюн тарта, лахор эте...  Халкъны бу болумгъа джетдирген  кимди, неди?  «Къралны иманы джокъ, халкъны амалы джокъ» дерге да боллукъду. Алай а, тиширыуун ыйыкъла бла, айла бла тышында, сатыуда-алыуда, базарлада айландыргъан эркиши эркишимиди?  Юйге башчылыкъ тиширыу эте эсе, эркишини сёзю чапракъдан да ётмей эсе – сора биз къаллай халкъбыз? Тиширыу эркишисин эркишиге санамаса, сабий да атасына анасыны кёзю бла къарай ёссе – ахырыбыз орусдача болуб къалмазмы?

Динибиз, иманыбыз къарысуз болгъанындан чыгъады къыйынлыкъланы кёбюсю. 

Къарачай керти муслиман халкъ болса, эркишиле юй бийчелерин базарлада айландырмаз эдиле.  Халкъда ички джюрюмез эди. Юйдегиле заманында къуралыр эдиле. Сабий туугъан кёб болур эди.

Джерге уруннган, мал тутхан ач боллукъ тюлдю. Не къыйын заманлада да, тышына джайылыб айланмагъанлай, халкъыбыз кесин асрай келгенди. Санына кёре эм кёб малы болгъан Кавказда Къарачай болгъанды. Бюгюн да, башха иши, усталыгъы болмагъан, мал бла, сабан бла кюрешсе, джашай барлыкъды. Окъуу-билим алыб, алай бла джашау эталгъаннга уа ким огъай дейди.

Халкъыбызгъа къайгъыргъан башчыбыз болмагъандан ары, халкъыбызны джакъларыкъ миллет ёкюллерибиз болмагъандан ары, керти сёзню, тюз сёзню айтхан айдынларыбыз болмагъандан ары, халкъ кеси кесин эслерге керекди. Ислам динине къаты болса, дин, шериат айтханча джашаргъа кюрешсе, сабийлерин не къадар окъуулу-билимли этерге кюрешсе, керти башчыла да, миллет ёкюлле да чыгъарла. Аллай кюн келир деб, ийнанама, ол кюнню келтирир ючюн кюреширге кереклибизни да ангылайма.

Чага этиб, тазалаб, къараб, кюрешиб турмасанг, бачханы аман ханс кесиб тебрейди. Халкъ – ол бачхады, аманлыкъ а – аман хансды. Бир башхалыгъы джокъду. Кечиксек, аманлыкъгъа кесибизни хорлатыб къояргъа боллукъбуз. Бюгюн огъуна мурдарлыкъгъа, гудугъа-уругъа, ичкичиликге, хаулеликге юреннгенча болгъанбыз. «Сабийлерибизге къарачай тилни, къарачай адабиятны окъутмагъыз» деген аталагъа-аналагъа да сейирсинмей тебрегенбиз. Джыйырма джылны ичине (Совет Союз чачылгъанлы) адам ийнанмазча тюрленнген халкъ, бу барыудан барса, энтда бир джыйырма джылдан къалай болур?  

Джангы тарихибизде бизни халкъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа бюгюнледеча къоркъуу тюшмегенди.

Bilal Laypan's Avatar

Bilal Laypan

1955 yılında Kırgızistan'da doğdu. A.M. Gorki Edebiyat Enstitüsünden mezun oldu.

Login

{loadmoduleid ? string:? string:? string:? string:? string:? string:? string:? string:? string:? string:261 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?}