Halkıbıznı tin baylıgı aytıb aytalmazça ulludu, baydı. Ol haznanı cıyuv, tintüv, açıklav cılla bla, ömürle bla barıb turluk işdi. Men bılayda «halk cırladan» başlarga izleyme söznü. Halk cır deb aytılganlıkga, anı sözün, makamın da caraşdırgan adam (adamla) bolmay madar cokdu. Eski cırla avuzdan avuzga köçe, saklaññandıla, alanı etgenleni va atları (köbüsünü) unutulgandıla. «Cırnı avtorun tohtaşdıruv nege kerekdi, cır saklaññan ese, bügün da cırlana ese bolmaymıdı» degenle da bardıla. Bolmaydı. Birinçi canından, tüzlük üçün, avtornu atı belgili bolurga kerekdi, ansı anı kıyının başhaga tecegenle, urlavçula, tonovçula da çıgıb kaluvçandıla.
TİN HAZNABIZGA NE KÖZDEN KARAYBIZ ?
Bilal Laypan
Halkıbıznı tin baylıgı aytıb aytalmazça ulludu, baydı. Ol haznanı cıyuv, tintüv, açıklav cılla bla, ömürle bla barıb turluk işdi. Men bılayda «halk cırladan» başlarga izleyme söznü. Halk cır deb aytılganlıkga, anı sözün, makamın da caraşdırgan adam (adamla) bolmay madar cokdu. Eski cırla avuzdan avuzga köçe, saklaññandıla, alanı etgenleni va atları (köbüsünü) unutulgandıla. «Cırnı avtorun tohtaşdıruv nege kerekdi, cır saklaññan ese, bügün da cırlana ese bolmaymıdı» degenle da bardıla. Bolmaydı. Birinçi canından, tüzlük üçün, avtornu atı belgili bolurga kerekdi, ansı anı kıyının başhaga tecegenle, urlavçula, tonovçula da çıgıb kaluvçandıla. Ekinçi canından, «halk çıgarmaçılık» deb, atsız, sansız etib koyuv, adabiyatıbıznı daracasın tüşürgen zatdı. Anı sebebli, çıgarmanı tintib, kerti, tuthuçlu şagatlıklanı cıyıb, avtornu tohtaşdıruv bizge borçdu.
Talay ömürnü mından alga caşagan, atı bütev Kavkazda aytılgan, kalaları bügün da turgan, Kırımşavhallanı kelinleri Goşayah Biyçeni kesin, cazganın da bırnak etib küreşüv bek osal işdi. Goşayah Biyçeni küvün kesine koymay, «halk poeziya çıgarmaçılıkga» sugub aylaññanla, ne innet bla ete bolurla alay? Biyçeni sıyın körgen, anı kesin, cazganın da bagalata bilgen ol da Biydi, Biyçedi. Goşayah Biyçeni sansız, sıysız eterge küreşgenle va karavaşladıla, kulladıla (tukumları bla tül – ruhları bla; tukum ayıruv a – diññe, adamlıkga da kelişmegen zatdı, Allah saklasın allay günahdan).
Bizni oñlu adamlarıbıznı keslerine tartıb, tarihlerin bayındırıb küreşgen honşulaga tıyınşlı cuvab berile tururga kerekdi. Adamlarıbız bla kalmay, bizden atıbıznı, curtubuznu, tarihibizni, bütev tin baylıgıbıznı da sıyırıb küreşedile. Bizni ata-babalarıbız atab, ömürden beri cürügen cer atlanı türlendirib küreşgenleri da alanı kara innetlerin körgüztgen zatdı. «Alanla siz tülsüz», «Nart epos» sizniki tüldü deb küreşüvleri tohtavsuz baradı. Alay demek, biz alanla tül esek, bügün caşagan ceribiz da bizniki tüldü. Karaçay-Malkar cer atlanı türlendirib, keslerini tillerinde at atab boşasala va artık da tab bollukdu aldarga: cer sizniki ese, cer atla sizni tilde nek tüldüle deb tohtarıkdıla. Honşulanı ol hıyla, kir politikaların tohtatmasak kellik tölüle bizge dav salmazlamı, iriyat bermezlemi? Közübüz cana turganlay, bügün ayak tübübüzden cerni sıyırtsak, atıbıznı sıyırtsak, tarihibizni sıyırtsak, tilibizni sıyırtsak, sora erkişiligibiz, adamlıgıbız, halklıgıbız, muslimanlıgıbız da kayda bizni?
1990-çı cıllanı ayagında Türkiyada, Semenleni Sımayılnı (Cırçı Sımayılnı) «Miññi Tav» cırın basmalanıb kördüm. Alay a, Sımayılnı atı sagınılmay, «Karaçay-Malkar Halk Cır» deb cazıla edi. Bu kucur işni etgen a Kanşavbiy Miziyev (Malkarlı). Kesine tübeb sorganımda: «Da anı Sımayıl cazganlıgına, ol halk cır bolub boşagandı da» deb, başın alırga küreşdi. «Ayüñe, alay kalay etdiñ. Ömür carım çaklı birni Sımayılnı atın sagınırga bolmagandı, tin haznasın da betsizle urlab-tonab küreşgendile. Kâzim Hacige kalay karay esegiz, Cırçı Sımayılga da alay kararga kerekdi. Kâzimni bir zatın acaşdırmay, kesini atı bla çıgarırga küreşesiz da. Sora Sımayılga başha türlü kararga nek izleysiz?»
Ol cıllada «Miññi Tav» dergide-jurnalda, bu başındagıga uşaş bir işge tübedim. Ramazan Karçanı (Dudalanı Mahmutnu) 1954 cıl Türkde çıkgan «Karaçay-Malkar Türklerinde Malçılık em Munu bla Baylamlı Adetle» kitabını üsünden aytama. Kitab, bir çapragı Türk tilde, bir çapragı da Karaçay tilde (parallel halda) basmalanıb, Ankarada alay çıkgandı. Anı üsünden Ramazan Karçanı kesini Yılmaz Navruzga cazgan mektubunda da aytılınadı:
«Harifleni üsünden aythanıña razıma. Caññız, «h»-nı başında belgisin koratırıñı katı tileyme. Ne üçün deseñ, Karaçay sözleni 99% -i kalın okuladı. Algın da cazganım kibik, kalın «h» bla cazılmazlık sıñar 5-6 söz bardı. Söz üçün: hoynuh, hota, Hurzuk, hora degença. İşarat kerekli ma bıllay sözledile, harifledile: «ng» -nı cerine «n’» -nı, «g» -nı cerine «ğ» -nı, «Qq» -nu cerine «Kk`» -nı... Meni «Karaçay-Malkar Türklerinde Malçılık em Munu bla Baylamlı Adetle» atlı kitabımda harifle tamam alay edile. Esiñde ese, anı bir beti Karaçayça, bir beti da Türkça edi...»
Avtornu Karaçaylı bolganına “Karça” degen atından oguna işekli bolurga bolluk edi, alay a, cazılgan Karaçay tilde bolganın körgenden sora va, avtor Karaçaylı bolganına akkıllı bolur zat kalmaydı. «Miñi Tav» jurnalnı redaktoru Abdullah Begi ulu va ne aytadı, ne etedi? Karaçay sözleni Malkar sözlege burub, hariflerine deri türlendirib, kitabnı jurnalda alay basmalaydı. Sora, bilmegença etib, soradı: «...bu Ramazan Karça kimdi? Ne adamdı? Kaydandı?» Ne aythın bu zatha?
Barıbız da bilgen köçgünçülüknü-sürgünnü üsünden cırda «...Ullu Karaçayda / Oy kallay elle kuruyla» degen tizginle bardıla. Malkarnı belgili cırçısı Alim Gazayev a «Ullu Karaçayda» degenni ornuna «Ullu Malkarda» deb cırlay beredi. Ol da internet-baş bla bütev duniyaga alay cayıladı. Ülgüle dagıda keltirirge bollukdu, alay a, söznü sozgandan hayır bolmaz. Bıllay zatlaga sak bolurga kerekdi. Bizni tin baylıgıbıznı başhala katışdırgan, tonagan azlık etgença, kesibiz da bıllay hılımılı zatla etsek sora kalganlaga ne aytuv?
Dagıda bir aytırım. İlmuda «Karaçay-Malkar Halk», «Karaçay-Malkar Til» deb begib boşagandı. Malkar şohlarıbız a ne etedile? «Balkaro-Karaçayevskiy Narod», «Balkaro-Karaçayevskiy Yazık» deb cazarga küreşedile. Alay etgenlerin da tüzge sanab, «alfavit sıra bla cazabız. Bir Respublika bolsak da «Balkaro-Karaçayevskaya Respublika» deb aytılırga kerekdi» deydile. Ay cigit tavlula, alay ese bu alfavit sıranı bügün nek körgüztmeysiz? Balkaro-Kabardinskaya Respublika nek etmeysiz?
Kalay aytıllık ese da, bir Respublika va bir bolga edik. Özge Malkar cazıvçu Magomet Mokayevni «Radio Svobodaga» intervüsü esimden ketmeydi: «Nemçala kelgenlerinde bizni bir respublika etgen edile. Alay a, Karaçaylıla, Malkarnı san etmey, respublikanı atına «Karaçay» deb koygan edile. Biz bir Respublika bolallıgıbız cokdu, keregi da cokdu. Bizge Karaçaylıladan ese Kabartılıla cuvukdula». Bu zatha va ne aythın?
Köb bolmay, Nalçikde, Kuçukova Zuhranı «Ontologiçeskiy metakod kak yadro etnopoetiki» atlı kitabı çıkgandı. Kitabnı segizinçi betinde bılay cazıladı: «Malkarlıla, alaga cuvuk cetgen Karaçaylıla da, Şimal Kavkaznı Türk tilli halklarına sanaladıla. Burun, Orta ömürlede da ala Türk tilli (Hunla, Bulgarla, Kıpçakla) emda İran tilli (Alanla, İskitle, Sarmatla) kavumla bla katışhandıla...»
Bilib, bilmey ete ese da, avtor bir halknı «Malkarlıla emda alaga cuvuk cetgen Karaçaylıla» deb ekige böledi. Sora, Alan atıbıznı da üsübüzden taydıra, «Alanla, İskitle, Sarmatla İran tilli bolgandıla» deb cazadı.
«Cılan kabından ciyirgene edi» degenley, biz kesibizge «Türk halkbız» derge bıllay bir nek ıylıgabız, nek korkabız? «Türk halkbız» der ornuna, «Türk tillibiz» derge küreşgenibiz nege uşagan zatdı? Biz Kavkaz halk bolub turganbız da, Türk kavumla Kavkaz tilibizni tartıb alıb, ornuna Türk til salgandıla. Alaymıdı? Kalgan Kavkaz halkla avuşdurmagandıla tillerin, caññız biz etgenbiz alay. Bu tuthuçsuz, ilmuga kelişmegen ötürük kimge kerekdi? Kertisi va kalaydı?
Em allından başlab da, biz Türk halkbız. Bu curtlaga, tögerekde halklanı atları-çuvları da sagınılgınçı, alay cerleşgenbiz. Keslerin «taza Kavkazlılaga» sanagan honşula, bizni curtubuzga artdalada üyürsüne turgandıla. Burundan beri da Türk curtdu Kavkaz. Kavkaz curtuna Türk köb ömürnü iyelik, törelik da etib turgandı. Rossiya Kavkaznı Türkden kazavat bla ayırıb, kesine koşhanlı başlaññandıla kir politika oyunla – ilmu matallı ötürükleni caraşdıruv da, Türk halklanı Kavkazdan kurutuv da, Türknü ne kadar uçuz etib körgüztüv da. Endi biz da ol ötürüklege tayana, «biz Türk tilli bolganlıkga, Türk halk tülbüz» derge küreşsek, «Alanla İran tillidile» desek, alay bla tarih teregibizni tamırından kessek – sora kayda bizni alimligibiz, adamlıgıbız da?
Men bu başında sagıññan Malkar avtorla fahmulu cazıvçuladıla, alay a, cañılıçları keslerine, millet işibizge da zarandıla. Barıbız da, cazganıbıznı basmalardan alga, tarihibizge, millet işibizge da çüyre kelmesin deb, sak bolurga kerekbiz – artda duşmanla da cañılıç sözübüznü közübüzge tüyreb, tabalab turmazça.
Karaçay, Malkar deb, eki halk cokdu. Kara küçle ekige bölgen bir Türk-Alan-Tavlu halkbız biz. Bügün Kabartı zor bla, hıyla bla da Malkarnı çegin türlendirib, ellerin tüb etib, cerin, cer atların da sıyırıb küreşe ese, ol kuru Malkarnı kurutuv tüldü – ol Karaçaynı da kurutuvdu. Bıllay bolumda Karaçaynı parlamenti, prezidenti da tıñılab turganları seyir tülmüdü? Abaza-Adıg kavumla tış kralda Abhaziya üçün hahay etgenden da ozub, kazavat etedile, biz a Malkarıbız üçün (kesibiz üçün!) bir söz da aytmay, tıñılab turabız. Kucur tülmüdü?
Karaçay bla Malkar tav kuşnu eki kanatıçadıla. Bir kanatına bir cuk bolsa, kuş kalay uçar? Bir kanatlı kuş, uçhanlaga, cürügenlege koy, sürkelgenlege da aşdı. Anı sebebli bir kanatına korkuv bolsa, başha kanatı kuvgun eterge kerekdi. Alaysız, kuş kanatın (kanatların!), caşavun da tas eterikdi. Bu zatha zamanında, kanatla sav zamanda, keç bolgunçu, sagış eteyik.
***
ТИН ХАЗНАБЫЗГЪА НЕ КЁЗДЕН КЪАРАЙБЫЗ?
БИЛАЛ ЛАЙПАН
Халкъыбызны тин байлыгъы айтыб айталмазча уллуду, байды. Ол хазнаны джыйыу, тинтиу, ачыкълау джылла бла, ёмюрле бла барыб турлукъ ишди. Мен былайда – «халкъ джырладан» башларгъа излейме сёзню. Халкъ джыр деб айтылгъанлыкъгъа, аны сёзюн, макъамын да джарашдыргъан адам (адамла) болмай мадар джокъду. Эски джырла ауууздан ауузгъа кёче, сакъланнгандыла, аланы этгенлени уа атлары (кёбюсюню) унутулгъандыла. «Джырны авторун тохташдырыу неге керекди, джыр сакъланнган эсе, бюгюн да джырлана эсе – болмаймыды» дегенле да бардыла. Болмайды. Биринчи джанындан, тюзлюк ючюн, авторну аты белгили болургъа керекди, ансы аны къыйынын башхагъа теджегенле, урлаучула, тоноучула да чыгъыб къалыучандыла. Экинчи джанындан, «халкъ чыгъармачылыкъ» деб, атсыз, сансыз этиб къоюу – адабиятыбызны дараджасын тюшюрген затды. Аны себебли, чыгъарманы тинтиб, керти, тутхучлу шагъатлыкъланы джыйыб, авторну тохташдырыу – бизге борчду.
Талай ёмюрню мындан алгъа джашагъан, аты бютеу Кавказда айтылгъан, къалалары бюгюн да тургъан, Кърымшаухалланы келинлери Гошаях Бийчени кесин, джазгъанын да бырнак этиб кюрешиу бек осал ишди. Гошаях Бийчени кюуюн кесине къоймай, «халкъ поэзия чыгъармачылыкъгъа» сугъуб айланнганла, не иннет бла эте болурла алай? Бийчени сыйын кёрген, аны кесин, джазгъанын да багъалата билген – ол да Бийди, Бийчеди. Гошаях Бийчени сансыз, сыйсыз этерге кюрешгенле уа – къарауашладыла, къулладыла (тукъумлары бла тюл – рухлары бла; тукъум айырыу а – диннге, адамлыкъгъа да келишмеген затды, Аллах сакъласын аллай гюнахдан ).
Бизни онглу адамларыбызны кеслерине тартыб, тарихлерин байындырыб кюрешген хоншулагъа тыйыншлы джууаб бериле турургъа керекди. Адамларыбыз бла къалмай, бизден атыбызны, джуртубузну, тарихибизни, бютеу тин байлыгъыбызны да сыйырыб кюрешедиле. Бизни ата-бабаларыбыз атаб, ёмюрден бери джюрюген джер атланы тюрлендириб кюрешгенлери да аланы къара иннетлерин кёргюзтген затды. «Аланла сиз тюлсюз», «Нарт эпос» сизники тюлдю деб кюрешиулери тохтаусуз барады. Алай демек, биз аланла тюл эсек – бюгюн джашагъан джерибиз да бизники тюлдю.
Къарачай-Малкъар джер атланы тюрлендириб, кеслерини тиллеринде ат атаб бошасала уа – артыкъ да таб боллукъду алдаргъа: джер сизники эсе, джер атла сизни тилде нек тюлдюле деб тохтарыкъдыла. Хоншуланы ол хыйла, кир политикаларын тохтатмасакъ – келлик тёлюле бизге дау салмазламы, ирият бермезлеми? Кёзюбюз джана тургъанлай, бюгюн аякъ тюбюбюзден джерни сыйыртсакъ, атыбызны сыйыртсакъ, тарихибизни сыйыртсакъ, тилибизни сыйыртсакъ, сора эркишилигибиз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда бизни?
1990-чы джылланы аягъында Тюркде Семенлени Сымайылны (Джырчы Сымайылны) «Минги Тау» джырын басмаланыб кёрдюм. Алай а, Сымайылны аты сагъынылмай, «къарачай-малкъар халкъ джыр» деб джазыла эди. Бу къуджур ишни этген а – Къаншаубий Мизиев – малкъарлы. Кесине тюбеб соргъанымда: «Да аны Сымайыл джазгъанлыгъына, ол халкъ джыр болуб бошагъанды да» деб, башын алыргъа кюрешди. «Айюнге, алай къалай этдинг. Ёмюр джарым чакълы бирни Сымайылны атын сагъыныргъа болмагъанды, тин хазнасын да бетсизле урлаб-тонаб кюрешгендиле. Кязим хаджиге къалай къарай эсегиз, Джырчы Сымайылгъа да алай къараргъа керекди. Кязимни бир затын аджашдырмай, кесини аты бла чыгъарыргъа кюрешесиз да. Сора Сымайылгъа башха тюрлю къараргъа нек излейсиз?»
Ол джыллада «Минги Тау» дергиде-журналда, бу башындагъыгъа ушаш бир ишге тюбедим – Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну) 1954 джыл Тюркде чыкъгъан «Къарачай-Малкъар тюрклеринде малчылыкъ эм муну бла байламлы адетле» китабыны юсюнден айтама. Китаб – бир чапрагъы тюрк тилде, бир чапрагъы да къарачай тилде (параллель халда) басмаланыб, Анкарада алай чыкъгъанды. Аны юсюнден Рамазан Къарчаны кесини Йылмаз Наурузгъа джазгъан мектубунда да айтылынады:
«Харифлени юсюнден айтханынга разыма. Джангыз, «х»-ны башында белгисин къоратырынгы къаты тилейме. Не ючюн десенг, къарачай сёзлени 99%-и къалын окъулады. Алгъын да джазгъаным кибик, къалын «х» бла джазылмазлыкъ сынгар 5-6 сёз барды. Сёз ючюн: хойнух, хота, Хурзук, хора дегенча. Ишарат керекли ма быллай сёзледиле, харифледиле: «ng»-ны джерине «n’»-ны, «g»-ны джерине «ğ»-ны, «Qq»-ну джерине «Kk`»-ны... Мени «Къарачай-Малкъар Тюрклеринде малчылыкъ эм муну бла байламлы адетле» атлы китабымда харифле тамам алай эдиле. Эсингде эсе, аны бир бети къарачайча, бир бети да тюркча эди...».
Авторну къарачайлы болгъанына Къарча деген атындан огъуна ишекли болургъа боллукъ эди, алай а, джазылгъан къарачай тилде болгъанын кёргенден сора уа, автор къарачайлы болгъанына аккыллы болур зат къалмайды.
«Минги Тау» журналны редактору Абдуллах Беги улу уа не айтады, не этеди? Къарачай сёзлени малкъар сёзлеге буруб, харифлерине дери тюрлендириб, китабны журналда алай басмалайды. Сора, билмегенча этиб, сорады: «...бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды? Къайданды?». Не айтхын бу затха?
Барыбыз да билген кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден джырда «...Уллу Къарачайда / Ой къаллай элле къуруйла» деген тизгинле бардыла. Малкъарны белгили джырчысы Алим Газаев а «Уллу Къарачайда» дегенни орнуна «Уллу Малкъарда» деб, джырлай береди. Ол да интернет-баш бла бютеу дуниягъа алай джайылады. Юлгюле дагъыда келтирирге боллукъду, алай а, сёзню созгъандан хайыр болмаз. Быллай затлагъа сакъ болургъа керекди. Бизни тин байлыгъыбызны башхала къатышдыргъан, тонагъан азлыкъ этгенча, кесибиз да быллай хылымылы затла этсек – сора къалгъанлагъа не айтыу?
Дагъыда бир айтырым. Илмуда «къарачай-малкъар халкъ», «къарачай-малкъар тил» деб бегиб бошагъанды. Малкъар шохларыбыз а не этедиле? «балкаро-карачаевский народ», «балкаро-карачаевский язык» деб джазаргъа кюрешедиле. Алай этгенлерин да тюзге санаб, «алфавит сыра бла джазабыз. Бир Республика болсакъ да, «Балкаро-Карачаевская республика» деб айтылыргъа керекди» дейдиле. Ай джигит таулула, алай эсе бу алфавит сыраны бюгюн нек кёргюзтмейсиз? Балкаро-Кабардинская Республика нек этмейсиз?
Къалай айтыллыкъ эсе да, бир Республика уа бир болгъа эдик. Ёзге малкъар джазыучу Магомет Мокаевни «Радио Свободагъа» интервьюсю эсимден кетмейди: «Немчала келгенлеринде бизни бир республика этген эдиле. Алай а, къарачайлыла, Малкъарны сан этмей, республиканы атына «Къарачай» деб къойгъан эдиле. Биз бир Республика болаллыгъыбыз джокъду, кереги да джокъду. Бизге къарачайлыладан эсе, къабартылыла джууукъдула». Бу затха уа не айтхын?
Кёб болмай, Нальчикде, Кучукова Зухраны «Онтологический метакод как ядро этнопоэтики» атлы китабы чыкъгъанды. Китабны сегизинчи бетинде былай джазылады: «Малкъарлыла, алагъа джууукъ джетген къарачайлыла да, Шимал Кавказны тюрк тилли халкъларына саналадыла. Бурун, Орта ёмюрледе да ала тюрк тилли (гуннла, болгарла, къыпчакъла) эмда иран тилли (аланла, скифле, сарматла) къауумла бла къатышхандыла...».
Билиб, билмей эте эсе да, автор бир халкъны, «малкъарлыла эмда алагъа джууукъ джетген къарачайлыла» деб, экиге бёледи. Сора, алан атыбызны да юсюбюзден тайдыра, «аланла, скифле, сарматла иран тилли болгъандыла» деб джазады.
«Джылан къабындан джийиргене эди» дегенлей, биз кесибизге «тюрк халкъбыз» дерге быллай бир нек ыйлыгъабыз, нек къоркъабыз? «Тюрк халкъбыз» дер орнуна, «тюрк тиллибиз» дерге кюрешгенибиз неге ушагъан затды? Биз кавказ халкъ болуб тургъанбыз да, тюрк къауумла кавказ тилибизни тартыб алыб, орнуна тюрк тил салгъандыла. Алаймыды? Къалгъан кавказ халкъла ауушдурмагъандыла тиллерин, джангыз биз этгенбиз алай. Бу тутхучсуз, илмугъа келишмеген ётюрюк кимге керекди? Кертиси уа къалайды?
Эм аллындан башлаб да, биз тюрк халкъбыз. Бу джуртлагъа, тёгерекде халкъланы атлары-чуулары да сагъынылгъынчы, алай джерлешгенбиз. Кеслерин «таза кавказлылагъа» санагъан хоншула, бизни джуртубузгъа артдалада юйюрсюне тургъандыла. Бурундан бери да тюрк джуртду Кавказ. Кавказ джуртуна Тюрк кёб ёмюрню иелик, тёрелик да этиб тургъанды. Россия Кавказны Тюркден къазауат бла айырыб, кесине къошханлы башланнгандыла кир политика оюнла – илму маталлы ётюрюклени джарашдырыу да, тюрк халкъланы Кавказдан къурутуу да, Тюркню не къадар учуз этиб кёргюзтюу да. Энди биз да ол ётюрюклеге таяна, «биз тюрк тилли болгъанлыкъгъа, тюрк халкъ тюлбюз» дерге кюрешсек, «аланла иран тиллидиле» десек, алай бла тарих терегибизни тамырындан кессек – сора къайда бизни алимлигибиз, адамлыгъыбыз да?
Мен бу башында сагъыннган малкъар авторла фахмулу джазыучуладыла, алай а, джангылычлары кеслерине, миллет ишибизге да зарандыла. Барыбыз да, джазгъаныбызны басмалардан алгъа, тарихибизге, миллет ишибизге да чюйре келмесин деб, сакъ болургъа керекбиз – артда душманла да джангылыч сёзюбюзню кёзюбюзге тюйреб, табалаб турмазча.
Къарачай, Малкъар деб, эки халкъ джокъду. Къара кючле экиге бёлген бир тюрк-алан-таулу халкъбыз биз. Бюгюн Къабарты зор бла, хыйла бла да Малкъарны чегин тюрлендириб, эллерин тюб этиб, джерин, джер атларын да сыйырыб кюреше эсе, ол къуру Малкъарны къурутуу тюлдю – ол Къарачайны да къурутууду. Быллай болумда Къарачайны парламенти, президенти да тынгылаб тургъанлары сейир тюлмюдю? Абаза-адыг къауумла тыш къралда Абхазия ючюн хахай этгенден да озуб, къазауат этедиле, биз а Малкъарыбыз ючюн (кесибиз ючюн!) бир сёз да айтмай, тынгылаб турабыз. Къуджур тюлмюдю?
Къарачай бла Малкъар тау къушну эки къанатычадыла. Бир къанатына бир джукъ болса, къуш къалай учар? Бир къанатлы къуш, учханлагъа, джюрюгенлеге къой, сюркелгенлеге да ашды. Аны себебли бир къанатына къоркъуу болса, башха къанаты къуугъун этерге керекди. Алайсыз, къуш къанатын (къанатларын!), джашауун да тас этерикди. Бу затха заманында, къанатла сау заманда, кеч болгъунчу, сагъыш этейик.
