Bıyıl, 2007-çi cılnı may ayında, Karaçay 14-cıllık tutmakdan-sürgünden başına azat bolub, Kavkaz curtuna, Miññi Tavuna kayıthanlı, 50 cıl bollukdu. Añña atalıb, Karaçay-Çerkes Respublikada kuvanç cıyılıvla, toy-oyun, aşav-içiv, dagıda başha közbav zatla bardırıllıkdıla. Alay a, sürgüññe çıdayalgan halk, Sibirni buzlarından, Orta Aziyanı kumlarından ötalgan halk, 558 kesekge bölüññen-çaçılgan, özge, madar bolganlay, birge cıyılıb, Ata curtuna kayıta bilgen halk, endi Curtunda tüb bola turganını üsünden caññız bir söz aytırık tüldüle onovçula-kullukçula...
SÜRGÜNDEN KAYITHANDAN SORA
Bilal Laypan
Bıyıl, 2007-çi cılnı may ayında, Karaçay 14-cıllık tutmakdan-sürgünden başına azat bolub, Kavkaz curtuna, Miññi Tavuna kayıthanlı, 50 cıl bollukdu. Añña atalıb, Karaçay-Çerkes Respublikada kuvanç cıyılıvla, toy-oyun, aşav-içiv, dagıda başha közbav zatla bardırıllıkdıla.
Alay a, sürgüññe çıdayalgan halk, Sibirni buzlarından, Orta Aziyanı kumlarından ötalgan halk, 558 kesekge bölüññen-çaçılgan, özge, madar bolganlay, birge cıyılıb, Ata curtuna kayıta bilgen halk, endi Curtunda tüb bola turganını üsünden caññız bir söz aytırık tüldüle onovçula-kullukçula, ne üçün deseñ, halknı tüb ete turganla aladıla. 1957 cıldan sora, cigit, ciger halkıbıznı tüb etib barganla – Orus kral tışından keltirib salgan tamadaladıla, alaga uv berib, alanı tohtavsuz Karaçay halkga udub-üsdürüb küreşgen Çerkes-Abaza başçıladıla, emda alaga boysuññan, betsiññen, kulluk üçün kul bolgan, içibizden çıkgan satlıkladıla-amantişledile.
İçki-esirik, omak sözleni aythan bolmasa, Karaçaynı art 50 cıllık caşavunu eseblerin çıgarlık tüldüle. Közbav bayramlanı-şovlanı aygaklar ornuna, halknı közünden avuvn alır ornuna, tüzün aytır-cazar ornuna, halknı sagaytır ornuna, kalam tuthanlanı da köbüsü keslerin saklab, haram tıñılavnu basıb turgandıla, turadıla, turlukdula. Biz köçürülgen-sürülgen sagatda kuvançdan cılagan, biz kayıthan sagatda buşuvdan cılagan («ketgenigizde da cıladık, kelgenigizde da cıladık» deb, kesleri aytıvçulay) bir kavum honşu halknı keleçisi da, bizge kalay «carsıganların», bizge kalay «kuvaññanların» aytıvçularıça aytırıkdıla, boza ayaknı költürüb, «halklanı buzulmazlık karnaşlıkları, şohlukları üçün» algışlanı kuturturukdula. İbilis şaytanlarına razılıgın bildirgença, tamada Amantiş da töbenirekde amantişlege savgala berlikdi. Anı bla boşallıkdı kuvanç, caññız, Karaçay halkga andan ne?
Karaçay halknı aldav, ol sürgünden ızına kayıtır-kayıtmaz başlaññandı. Çerkes oblastnı tamadaları Karaçaylılanı kayıtıvlarına da buruv bolurga küreşgendile: «Karaçay halknı barın bir ızga cerleşdirirça tablıkla cokdula. Karaçaynı kayıtıvun talay cılga sozarga kerekdi» degeça sıltavla kuragandıla. Kayıtıb kelgen Karaçaylılaga da kerekli boluşluknu (kral buyurgan boluşluknu!) eterge unamay kıynagandıla. Em ullu amanlıknı etgen a Çerkes oblastnı başçısı Kardanov bolgandı. Ol «Karaçaynı avtonomiyasın (krallıgın) ızına kaytarıv» kral begimni caşırıb, anı ekinçi bölümün – «Çerkes oblastnı Karaçay-Çerkes oblastha buruvnu üsünden» bölümün körgüztüb koygandı. Ol zatnı ol Sovet Soyuznu Kommunist partiyasını Ara komitetinde ideologiya işlege başçılık etgen Suslovdan – Karaçay halknı körüb bolmagan, 1943 cıl Karaçaynı curtundan sürdürgen Stavropol kraynı algıññı tamadasından – izin bolmay etallık tül edi. (Karaçaylıladan ol amanlıknı bilse caññız Tokayev bilirge bolluk edi – halk köçgen sagatda da, halk kayıthan sagatda da em ullu kullukda işlegen, halknı başında turgan Karaçaylı ol edi. Özge bu zatha dokument şagatlıgım cokdu. Caññız, işekli etgen talay zat bardı: 1. Stalinçi coruk bütev Karaçay halknı Curtundan köçürgen-sürgen sagatda, kral caññız Tokayevni koygandı köçürmey. Kral Karaçay oblastnı kuruthan sagatda, halknı barın amanlıkçıga sanagan sagatda, «amanlıkçı, satlık» halknı başçısına alay igi közden nek karagan bolur? Halk ızına kayıthandan sora da, Karaçaynı atından em ullu kral-partiya kullukga da biyagınlay anı nek salgan bolur? Halkına sürgün etile turgan sagatda halkın caklamay, tıñılab turganı üçünmü? Karaçaynı krallıgın (avtonomiyasın) ızına kaytarıgız deb, aytmazlıgı üçünmü? Karaçay halknı duşmanı Suslovnu aythanından çıkmaganı üçünmü, anı bla arası igi bolganı üçünmü?)
Alay bla, Suslov-Kardanov-(Tokayev?) bir tilli bolub, Karaçay oblastnı ornuna Karaçay-Çerkes oblastnı kuratıb koyadıla. Sürgün cahanimden ötgen Karaçaynı curtunda da kıyınlıkları ma alay başlanadıla.
Suslov – Sovet kralnı Kommunist partiyasını baş ideologu – bıllay bir nek körüb bolmay edi Karaçaynı? Ölüb ketginçi, 1980-çi cıllaga deri, Karaçayga kolundan kelgeniça amanlık etib tururça? Sovet Soyuznu Kommunist partiyasını ekinçi adamını – Suslovnu – amanlık eterge va kolundan köb zat kele edi...
Ol zamanlada Karaçay oblast Stavropol krayga boysuna edi. Kazavatnı zamanında Stavropol kraynı tamadası Suslov edi. Nemetsle-almanla kraynı küçlegen sagatda ol partizan böleklege başçılık etib, faşistlege karşçı kazavatnı bardırırga kerek edi. Alay a, Suslov, borçun tındırmay, kızbaylıkdan kaçıb, kazavat barmagan cerde Kizlyarda (Dagıstanda bir şahar) baş saklab tura edi. Başsız kalgan partizan bölekle da abızıragan edile, çaçılgan edile. 1943 cıl, almanla ızlarına ıhdırılgandan sora, Suslov ornuna kayıtıb, kesin tulparça körgüztürge küreşe edi. Cigit partizan Batçalanı Mudalif partiya cıyılıvda Suslovnu tersleb söleşgen edi : «Siz Dagıstañña kaçıb, bugub, kesigizni tabdırmay, bütev partizan bölekle başsız kalıb, kalay kırılganların bilemisiz?». Alayda oguna cigit tahsaçını-partizannı Mudalifni tutub ketedile da, zavallıga, tüz sözü üçün on cıl türme-hapis azab beredile.
Stavropol krayda partizanlık kerekli daracada nek cürüş almaganın tinterge Stalin Beriyaga (Stalinden sora kralda em ullu küçü bolgan adamga) buyuradı. Suslov başın alır üçün, bütev günahnı Karaçaylılaga küreydi. Alay a, Karaçaynı tamadaları canların saklarga küreşgen bolmasa, halkların saklarga küreşmeydile. Aladan ne saklaganların añılab, «Bizde bandit, dezertir köbdü, halkdan köl da tabadıla; asker boluşluk bolmasa, kesibizni karıvubuz ceterik tüldü» degença hılımılı ötürük zatlanı aytadıla. 1920-çı cılladan başlab da, Kabartını tamadalarını tarıgıvları-uvları cetib, Stalin Karaçayga igi közden karamaganı belgilidi. Anı: «Ak Karaçay menden çırt boluşluk körlük tüldü» degen sözlerin kesini «Karaçay-Malkar halknı faciyası» atlı kitabında Dudalanı Mahmud da cazadı. Ekinçi canından, Gürcü bla çekleşgen cerleni Rossiyadan üzüb, Gürcüge koşarga Stalin bla Beriyanı kaçanda ogayları cok edi. Alay bla, cagı bolmagan Karaçaynı Curtundan sürüb, Curtun da parçalab, em ariv, em bay tav cerlerin Gürcüge beredile. Stalin bla Beriya Ata curtların – Gürcüstannı keñertedile, Karaçayga em bek kara cakgan dezertir Suslov başın saklagan bla kalmay, onovda kaladı. Halkların caklamay, etilgen onovga hars urub turganları üçün, olsagatdagı Karaçay oblastnı başçıları da sav-esen kalgandan da ozub, artda da kral-partiya kulluklaga tüşedile. Ma alay bla, zavallı Karaçay halk 1943-çü cıl noyabrnı ekisinde Curtundan sürülüb ketib, 14 cıldan kayıtaladı ızına – 1957 cıl. Kayıthanlıkga va, Karaçay oblastnı ızına kuramaydıla. Çerkes oblastnı Karaçay-Çerkes oblastha buradıla. Bu zatda, başında aythanıbızça, terslik Suslovdadı, Çerkes oblastnı başçısı Kardanovdadı emda Tokayevdedi.
Karaçay oblast biyagınlay kuralsa, köb taşa zat açılırga bolluk edi. Ol a – Suslovga kerek tül edi. Ekinçi canından, Karaçay halk tavlarına, ellerine kayıtmay, Çerkesskni tögeregi tüzlede ornalsa, anı assimile eterge tınç bolluk edi. Karaçay-Çerkes oblastda Karaçaylıla bla Çerkeslile bir-biri bla küreşirik edile, ol tarihden belgilidi, 1926-çı cıl birge caşayalmay, Çerkes bla Karaçay anı üçün ayırılgan edile. Alanı bir-birine üsdürüb, Çerkeslileni kolları bla Karaçayga baş költürtmey tururga Suslovga, suslovçulaga tab bola edi. Başha ullu politika da bar edi. Karaçay cüzle bla cıllanı kesi kral bolub turgandı. 1828 cıl Orus imperiya kazavat bla koşhandı anı kesine. Ma anı sebebli, ne da etib, Karaçaynı ençi ceri-curtu, krallıgı, atı bolmazça etiv – Orus imperiyanı, Sovet imperiyanı, tab bügüññü Rossiyanı da millet politikasıdı. Kesini Curtu-Ceri bolub, kesi ençi kral bolub, krallık cürüte kelgen Karaçay halknı esinden, añısından ol zatlanı keterirge kerek edi. Ma anı üçün Karaçaynı Çerkesge koşub, cıyımdık etib, krallıgın, halklıgın kurutub, sürüv etib küreşe edile. Çerkeslilege va başhası cok edi: alanı – kaçhınçı kabartılılanı – Karaçaynı cerine 18-19-çu ömürlede Orus imperiya cerleşdirgenin ala bile edile. Entda Karaçaynı kıyınından, ülüşünden bir cuk üzer dıgalas edi alanı muratları. Alay bla Kommunist partiyanı ekinçi adamı Suslovnu da, Çerkes oblastnı tamadası Kardanovnu da innetleri kelişib, Karaçay-Çerkes oblast kuraladı. Sürgünden kayıthan Karaçaylılaga deb, kral buyurgan 132,9 million som açhanı da aslamı Karaçaylıla caşamagan Çerkes rayonlaga emda Çerkessk şaharga berilgeni belgilidi. Ma alay bla, Çerkessk şahar da, Çerkes rayonla da ayak üsüne turadıla, Karaçaylıla va kesi küçleri bla sıfırdan başlaydıla curtlarında ornalıb. Tokayev bu itlikleni etdirmezge kerek edi, alay a ol da Suslovnu, Kardanovnu canında bolub kaladı: igi kesek Karaçaylını tav ellege cibermey, Çerkesskni tögeregine cerleşdiredi. Bügün ol zatnı «Tokayev sürgünden kelgen Karaçaylılanı tab cerlege, tüz cerlege tüşürgendi» deb, añña mahtav beriv – ne añılamaganlıkdan çıgadı, ne da, anı tersligin cuvar üçün, itlikden aytadıla alay. Tokayev Karaçaynı açhasın Çerkeslilege aşatmay, Karaçaylılanı da termilib kelgen ellerine-curtlarına cerleşdirib, açhaların da keslerine tolusu bla tabdırsa edi... Ol zatnı etmegen kullukçuga eskertme saldırırga izlegen adamlaga ne aytırga bollukdu? (Endi algıññı Karaçay oblastnı çeginden tışında 30 miññe cuvuk Karaçaylı caşaydı. 1990-çı cıllada Karaçaynı ençi Respublika etebiz degen sagatıbızda karşçı turgan Karaçaylıla da ala edile).
Karaçay-Çerkes oblastda Karaçaylıla caşagan bölgelege, ellege kral boluşluk em artda cetib turgandı, ne da cetmey kalgandı. Kalgan halklanı ne canı bla da bacarıb boşagandan sora, Karaçayga alay es burulgandı. Termilib kelgen tuvgan curtlarında terslikni, haksızlıknı költürmey, ızlarına – Orta Aziyaga kayıtıb ketgen Karaçaylıla da bolgandıla. Özge Karaçaynı köbüsü «Kobannı suvun içib, taşın calab tursak da» deb, keçe-kün da işleb, mal tutub, keçinirge küreşgendi. Tişirıvla cün işge kadalgandıla. Alay a, oblastnı başçıları cün zatlanı oblastdan tışına çıgartmazça, satdırmazça begimle algandıla. Alay bla Karaçay halknı ömürden beri caşatıb kelgen kol ustalıgına da buruv salıññandı. Ne canı bla da, sürgünden ızına kayıthan halk ayak üsüne turmazça, aynımazça etib küreşgendile. Ansı da halknı canı bir bek cerde bolur edi, töş aşatmagan tözümü da çeksiz bolur edi...
1957-çi cıldan 1990-çı cıllaga deri Karaçayga karşçı onla bla kitabla, cüzle bla gazet materialla çıkgandıla. Karaçayga karşçı begimleni aldırgan emda bardırgan partiya kral kullukçulanı tukumları halknı esindedi alkın: Suslov, Gorbaçev, Murahovskiy, İnciyevskiy, Burmistrov... Sovet Soyuznu Kommunist partiyasını ideologiyadan başçısı Suslovnu Karaçayga karşçı kir politikasın Stavropol kraynı, Karaçay-Çerkes oblastnı başçıları süyüb, katlab bardırgandıla. Duniya bilgen Gorbaçev da Karaçaynı amanlagan bla süydürgendi kesin Suslovga. Karaçay-Çerkesiyada va Karaçayga em ullu amanlık etib küreşgen Çerkesli Temirov bolgandı. Otuz cılnı uzagına Kommunist partiyanı Karaçay-Çerkes oblast komitetini ekinçi sekretarı bolub işlegen Temirov Karaçay halkga etgen amanlıklanı tizib tebreseñ, talay kitab bollukdu.
1943-1957 cıllada Karaçay halk Curtundan sürülüb, insan hakları cok bolub, 14 cılnı Orta Aziyada tutmak-cesir halda turgandı. 1957 cıldan Sovet kral 1990-çı cıllada çaçılgınçı, Orus kral Karaçayga curtunda da kıyınlık cetdirgenley turgandı. Ol kıyınlıklanı üsünden arhiv materialladan caraşdırılgan kitab bardı – anı iñiliz, türk tillege köçürüb, duniya bilirça kim etsin ansı?
Aprelni 26-da 1991 cıl Rossiya «Sürgünden ötgen halklaga reabilitatsiya etivnü hakından» Zakon aladı, alay a, anı bla da halklanı aldagan bolmasa, zakonun tolturmaydı. Ol zakon buyurgan zatladan caññız biri etilmegendi. Etillik zatnı da eterge koymaganla biyagı Çerkesliledile emda kesibizni onovçuladıla.
50 cıl Karaçay halk ızına kayıthanlı. Karaçaynı caşavu amandan amañña bargan bolmasa, igi canına türleññen zat cokdu. Halknı kaygısın körgen onovçusu-başçısı cok, har kim can kaygılık, baş kaygılık bolub aylanadı. Tili, adeti unutula, katışhan, cıyımdık Karaçay-Çerkes respublikada halk halklıgın tas ete baradı. Kullukçula va, «Karaçay sürgünden kayıthanlı – 50 cıl» deb, arakıdan urub, canşay berlikdile. Birazdan a, «Karaçay-Çerkesiyanı halkları (Karaçay da alanı içinde) kesi razılıkları bla Orusha koşulganlarına – 450 cıl» deb, ötürük tarhnı, ötürük tarihni, ötürük kuvançnı belgilerikdile. 1828-çi cıl Hasavkada Karaçay kralnı Orus askerden saklay can bergenleni kabırları kıçıra turganın a ala eşitirik tüldüle. Ne üçün deseñ, onovdagıla kulluk üçün kul bolgandıla – alada biylik, özdenlik, adamlık, muslimanlık da cokdu. «Kullukçula mal kaygı, carlı halk da can kaygı». Alay a, inşa Allah, halknı sürüv eterge alanı küçleri cetmez. Halk kesin eskerib örge turur. Duniya mal üçün halkların, curtların satıb, tonab küreşgenle açırça, sokuranırça künle kelirle. «Elli cıldan El cañıradı» deb kazakda söz bardı deb, cazgan edi Oljas Suleymenov. Bizde da bardı allay söz. Karaçay cañırır deb eteme umut. Har bir Karaçaylı bu soruvlanı kesine soruvdan başlannıkdı halknı cañırıvu: Allah buyurgança caşaymamı? Dinimi, tilimi, tarihimi, halkımı, curtumu saklar üçün ne eteme? Hak meññe cuvukdan, halkdan da başmıdı? Men erkişimemi, özdenmemi, adammamı, muslimanmamı?
Cazılgañña koşak. Eskertiv.
2008-çi cıl noyabrnı ekisinde Hasavka uruş bolganlı, Orus imperiya 400-cıllık Karaçay kralnı kuruthanlı 180 cıl bollukdu.
2008-çi cıl noyabrnı ekisinde Orus sovet kommunist imperiya Karaçay halknı tutmak-cesir etib Orta Aziyaga sürgenli 65 cıl bollukdu.
2008-çi cıl Karaçay kralnı kuralganına 580 cıl bollukdu.
Eşda, bu tarih künleribizge atalıb, filmle salınnık bolurla, teatr da bir canında kallık bolmaz, tarih tintiv kitabla çıgarık bolurla, kullukçula, alimle, cazıvçula da kerti söz aytırık bolurla, bolurla, bolurla... İgi cora da igidi, alay a, duniya namısdan, ahrat azabdan korkganla birigib, algadan, busagatda oguna hahaylamasala, bir cuk da aytıllık, etillik tüldü.
Dagıda. Karaçaynı Ullu Biylerine, Biyçelerine eskertmele salınırga kerek tülmüdü?
Millet cigitleribizge va? Açemezge, Tatarkañña, Umarga, Kara-Mussaga, Kanamatha, Cattayga?
Cırçılarıbızga va? Cırçı Sımayılga deri. (Ullu halk cırçıla Sımayıl bla boşaladıla).
Men söz kozgaganlıgımdı ansı, halkıbıznı tarihinde oñlu adamlarıbız köbdüle, birin da unutmazga kerekbiz, köz tuvrabızda, kol ayazıbızda tutarga kerekbiz.
* * *
СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАНДАН СОРА
Билал Лайпан
Быйыл, 2007-чи джылны май айында, Къарачай 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден башына азат болуб, Кавказ джуртуна, Минги Таууна къайытханлы, 50 джыл боллукъду. Анга аталыб, Къарачай-Черкес Республикада къууанч джыйылыула, той-оюн, ашау-ичиу, дагъыда башха кёзбау затла бардырыллыкъдыла.
Алай а, сюргюннге чыдаялгъан халкъ, Сибирни бузларындан, Орта Азияны къумларындан ёталгъан халкъ, 558 кесекге бёлюннген-чачылгъан, ёзге, мадар болгъанлай, бирге джыйылыб, Ата джуртуна къайыта билген халкъ, энди Джуртунда тюб бола тургъаныны юсюнден джангыз бир сёз айтырыкъ тюлдюле оноучула-къуллукъчула, не ючюн десенг, халкъны тюб эте тургъанла аладыла. 1957 джылдан сора, джигит, джигер халкъыбызны тюб этиб баргъанла – орус кърал тышындан келтириб салгъан тамадаладыла, алагъа уу бериб, аланы тохтаусуз къарачай халкъгъа удуб-юсдюрюб кюрешген черкес-абаза башчыладыла, эмда алагъа бойсуннган, бетсиннген, къуллукъ ючюн къул болгъан, ичибизден чыкъгъан сатлыкъладыла-амантишледиле.
Ички-эсирик, омакъ сёзлени айтхан болмаса, Къарачайны арт 50 джыллыкъ джашаууну эсеблерин чыгъарлыкъ тюлдюле. Кёзбау байрамланы-шоуланы айгъакълар орнуна, халкъны кёзюнден аууун алыр орнуна, тюзюн айтыр-джазар орнуна, халкъны сагъайтыр орнуна, къалам тутханланы да кёбюсю кеслерин сакълаб, харам тынгылауну басыб тургъандыла, турадыла, турлукъдула. Биз кёчюрюлген-сюрюлген сагъатда къууанчдан джылагъан, биз къайытхан сагъатда бушуудан джылагъан («кетгенигизде да джыладыкъ, келгенигизде да джыладыкъ» деб, кеслери айтыучулай) бир къауум хоншу халкъны келечиси да, бизге къалай «джарсыгъанларын», бизге къалай «къууаннганларын» айтыучуларыча айтырыкъдыла, боза аякъны кёлтюрюб, «халкъланы бузулмазлыкъ къарнашлыкълары, шохлукълары ючюн» алгъышланы къутуртурукъдула. Ибилис шайтанларына разылыгъын билдиргенча, тамада Амантиш да тёбенирекде амантишлеге саугъала берликди. Аны бла бошаллыкъды къууанч, джангыз, къарачай халкъгъа андан не?
Къарачай халкъны алдау, ол сюргюнден ызына къайытыр-къайытмаз башланнганды. Черкес областны тамадалары къарачайлыланы къайытыуларына да буруу болургъа кюрешгендиле: «къарачай халкъны барын бир ызгъа джерлешдирирча таблыкъла джокъдула. Къарачайны къайытыуун талай джылгъа созаргъа керекди» дегеча сылтаула къурагъандыла. Къайытыб келген къарачайлылагъа да керекли болушлукъну (кърал буюргъан болушлукъну!) этерге унамай къыйнагъандыла. Эм уллу аманлыкъны этген а Черкес областны башчысы Карданов болгъанды. Ол «Къарачайны автономиясын (къраллыгъын) ызына къайтарыу» кърал бегимни джашырыб, аны экинчи бёлюмюн – «Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурууну юсюнден» бёлюмюн кёргюзтюб къойгъанды. Ол затны ол Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара комитетинде идеология ишлеге башчылыкъ этген Сусловдан – Къарачай халкъны кёрюб болмагъан, 1943 джыл Къарачайны джуртундан сюрдюрген Ставропол крайны алгъыннгы тамадасындан – изин болмай эталлыкъ тюл эди. (Къарачайлыладан ол аманлыкъны билсе джангыз Токаев билирге боллукъ эди – халкъ кёчген сагъатда да, халкъ къайытхан сагъатда да эм уллу къуллукъда ишлеген, халкъны башында тургъан къарачайлы ол эди. Ёзге бу затха документ шагъатлыгъым джокъду. Джангыз, ишекли этген талай зат барды: 1. Сталинчи джорукъ бютеу Къарачай халкъны Джуртундан кёчюрген-сюрген сагъатда, кърал джангыз Токаевни къойгъанды кёчюрмей. Кърал Къарачай областны къурутхан сагъатда, халкъны барын аманлыкъчыгъа санагъан сагъатда, «аманлыкъчы, сатлыкъ» халкъны башчысына алай иги кёзден нек къарагъан болур? Халкъ ызына къайытхандан сора да, Къарачайны атындан эм уллу кърал-партия къуллукъгъа да биягъынлай аны нек салгъан болур? Халкъына сюргюн этиле тургъан сагъатда халкъын джакъламай, тынгылаб тургъаны ючюнмю? Къарачайны къраллыгъын (автономиясын) ызына къайтарыгъыз деб, айтмазлыгъы ючюнмю? Къарачай халкъны душманы Сусловну айтханындан чыкъмагъаны ючюнмю, аны бла арасы иги болгъаны ючюнмю?)
Алай бла, Суслов-Карданов-(Токаев?) бир тилли болуб, Къарачай областны орнуна Къарачай-Черкес областны къуратыб къоядыла. Сюргюн джаханимден ётген Къарачайны джуртунда да къыйынлыкълары ма алай башланадыла.
Суслов – Совет къралны Коммунист партиясыны баш идеологу – быллай бир нек кёрюб болмай эди Къарачайны? Ёлюб кетгинчи, 1980-чи джыллагъа дери, Къарачайгъа къолундан келгенича аманлыкъ этиб турурча? Совет Союзну Коммунист партиясыны экинчи адамыны – Сусловну – аманлыкъ этерге уа къолундан кёб зат келе эди...
Ол заманлада Къарачай област Ставропол крайгъа бойсуна эди. Къазауатны заманында Ставропол крайны тамадасы Суслов эди. Немецле-алманла крайны кючлеген сагъатда ол партизан бёлеклеге башчылыкъ этиб, фашистлеге къаршчы къазауатны бардырыргъа керек эди. Алай а, Суслов, борчун тындырмай, къызбайлыкъдан къачыб, къазауат бармагъан джерде Кизлярда (Дагъыстанда бир шахар) баш сакълаб тура эди. Башсыз къалгъан партизан бёлекле да абызырагъан эдиле, чачылгъан эдиле. 1943 джыл, алманла ызларына ыхдырылгъандан сора, Суслов орнуна къайытыб, кесин тулпарча кёргюзтюрге кюреше эди. Джигит партизан Батчаланы Мудалиф партия джыйылыуда Сусловну терслеб сёлешген эди : «Сиз Дагъыстаннга къачыб, бугъуб, кесигизни табдырмай, бютеу партизан бёлекле башсыз къалыб, къалай къырылгъанларын билемисиз?». Алайда огъуна джигит тахсачыны-партизанны Мудалифни тутуб кетедиле да, зауаллыгъа, тюз сёзю ючюн он джыл тюрме-хапис азаб бередиле.
Ставропол крайда партизанлыкъ керекли дараджада нек джюрюш алмагъанын тинтерге Сталин Бериягъа (Сталинден сора къралда эм уллу кючю болгъан адамгъа) буюрады. Суслов башын алыр ючюн, бютеу гюнахны къарачайлылагъа кюрейди. Алай а, Къарачайны тамадалары джанларын сакъларгъа кюрешген болмаса, халкъларын сакъларгъа кюрешмейдиле. Аладан не сакълагъанларын ангылаб, «Бизде бандит, дезертир кёбдю, халкъдан кёл да табадыла; аскер болушлукъ болмаса, кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю» дегенча хылымылы ётюрюк затланы айтадыла. 1920-чы джылладан башлаб да, Къабартыны тамадаларыны тарыгъыулары-уулары джетиб, Сталин Къарачайгъа иги кёзден къарамагъаны белгилиди. Аны: «Акъ Къарачай менден чырт болушлукъ кёрлюк тюлдю» деген сёзлерин кесини «Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы» атлы китабында Дудаланы Махмуд да джазады. Экинчи джанындан, Гюрджю бла чеклешген джерлени Россиядан юзюб, Гюрджюге къошаргъа Сталин бла Берияны къачанда огъайлары джокъ эди. Алай бла, джагъы болмагъан Къарачайны Джуртундан сюрюб, Джуртун да парчалаб, эм ариу, эм бай тау джерлерин Гюрджюге бередиле. Сталин бла Берия Ата джуртларын – Гюрджюстанны кенгертедиле, Къарачайгъа эм бек къара джакъгъан дезертир Суслов башын сакълагъан бла къалмай, оноуда къалады. Халкъларын джакъламай, этилген оноугъа харс уруб тургъанлары ючюн, олсагъатдагъы Къарачай областны башчылары да сау-эсен къалгъандан да озуб, артда да кърал-партия къуллукълагъа тюшедиле. Ма алай бла, зауаллы Къарачай халкъ 1943-чю джыл ноябрны экисинде Джуртундан сюрюлюб кетиб, 14 джылдан къайыталады ызына – 1957 джыл. Къайытханлыкъгъа уа, Къарачай областны ызына къурамайдыла. Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурадыла. Бу затда, башында айтханыбызча, терслик Сусловдады, Черкес областны башчысы Кардановдады эмда Токаевдеди.
Къарачай област биягъынлай къуралса, кёб таша зат ачылыргъа боллукъ эди. Ол а – Сусловгъа керек тюл эди. Экинчи джанындан, къарачай халкъ тауларына, эллерине къайытмай, Черкесскни тёгереги тюзледе орналса, аны ассимиле этерге тынч боллукъ эди. Къарачай-Черкес областда къарачайлыла бла черкеслиле бир-бири бла кюреширик эдиле, ол тарихден белгилиди, 1926-чы джыл бирге джашаялмай, Черкес бла Къарачай аны ючюн айырылгъан эдиле. Аланы бир-бирине юсдюрюб, черкеслилени къоллары бла Къарачайгъа баш кёлтюртмей турургъа Сусловгъа, сусловчулагъа таб бола эди. Башха уллу политика да бар эди. Къарачай джюзле бла джылланы кеси кърал болуб тургъанды. 1828 джыл Орус империя къазауат бла къошханды аны кесине. Ма аны себебли, не да этиб, Къарачайны энчи джери-джурту, къраллыгъы, аты болмазча этиу – Орус империяны, Совет империяны, таб бюгюннгю Россияны да миллет политикасыды. Кесини Джурту-Джери болуб, кеси энчи кърал болуб, къраллыкъ джюрюте келген Къарачай халкъны эсинден, ангысындан ол затланы кетерирге керек эди. Ма аны ючюн Къарачайны Черкесге къошуб, джыйымдыкъ этиб, къраллыгъын, халкълыгъын къурутуб, сюрюу этиб кюреше эдиле. Черкеслилеге уа башхасы джокъ эди: аланы – къачхынчы къабартылыланы – Къарачайны джерине 18-19-чу ёмюрледе Орус империя джерлешдиргенин ала биле эдиле. Энтда Къарачайны къыйынындан, юлюшюнден бир джукъ юзер дыгалас эди аланы муратлары. Алай бла Коммунист партияны экинчи адамы Сусловну да, Черкес областны тамадасы Кардановну да иннетлери келишиб, Къарачай-Черкес област къуралады. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа деб, кърал буюргъан 132,9 миллион сом ачханы да асламы къарачайлыла джашамагъан черкес районлагъа эмда Черкесск шахаргъа берилгени белгилиди. Ма алай бла, Черкесск шахар да, черкес районла да аякъ юсюне турадыла, къарачайлыла уа кеси кючлери бла сыфырдан башлайдыла джуртларында орналыб. Токаев бу итликлени этдирмезге керек эди, алай а ол да Сусловну, Кардановну джанында болуб къалады: иги кесек къарачайлыны тау эллеге джибермей, Черкесскни тёгерегине джерлешдиреди. Бюгюн ол затны «Токаев сюргюнден келген къарачайлыланы таб джерлеге, тюз джерлеге тюшюргенди» деб, анга махтау бериу – не ангыламагъанлыкъдан чыгъады, не да, аны терслигин джууар ючюн, итликден айтадыла алай. Токаев Къарачайны ачхасын черкеслилеге ашатмай, къарачайлыланы да термилиб келген эллерине-джуртларына джерлешдириб, ачхаларын да кеслерине толусу бла табдырса эди... Ол затны этмеген къуллукъчугъа эскертме салдырыргъа излеген адамлагъа не айтыргъа боллукъду? (Энди алгъыннгы Къарачай областны чегинден тышында 30 мингнге джууукъ къарачайлы джашайды. 1990-чы джыллада Къарачайны энчи Республика этебиз деген сагъатыбызда къаршчы тургъан къарачайлыла да ала эдиле).
Къарачай-Черкес областда къарачайлыла джашагъан бёлгелеге, эллеге кърал болушлукъ эм артда джетиб тургъанды, не да джетмей къалгъанды. Къалгъан халкъланы не джаны бла да баджарыб бошагъандан сора, Къарачайгъа алай эс бурулгъанды. Термилиб келген туугъан джуртларында терсликни, хакъсызлыкъны кёлтюрмей, ызларына – Орта Азиягъа къайытыб кетген къарачайлыла да болгъандыла. Ёзге Къарачайны кёбюсю «Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да» деб, кече-кюн да ишлеб, мал тутуб, кечинирге кюрешгенди. Тиширыула джюн ишге къадалгъандыла. Алай а, областны башчылары джюн затланы областдан тышына чыгъартмазча, сатдырмазча бегимле алгъандыла. Алай бла Къарачай халкъны ёмюрден бери джашатыб келген къол усталыгъына да буруу салыннганды. Не джаны бла да, сюргюнден ызына къайытхан халкъ аякъ юсюне турмазча, айнымазча этиб кюрешгендиле. Ансы да халкъны джаны бир бек джерде болур эди, тёш ашатмагъан тёзюмю да чексиз болур эди...
1957-чи джылдан 1990-чы джыллагъа дери Къарачайгъа къаршчы онла бла китабла, джюзле бла газет материалла чыкъгъандыла. Къарачайгъа къаршчы бегимлени алдыргъан эмда бардыргъан партия кърал къуллукъчуланы тукъумлары халкъны эсиндеди алкъын: Суслов, Горбачев, Мураховский, Инджиевский, Бурмистров... Совет Союзну Коммунист партиясыны идеологиядан башчысы Сусловну Къарачайгъа къаршчы кир политикасын Ставропол крайны, Къарачай-Черкес областны башчылары сюйюб, къатлаб бардыргъандыла. Дуния билген Горбачев да Къарачайны аманлагъан бла сюйдюргенди кесин Сусловгъа. Къарачай-Черкесияда уа Къарачайгъа эм уллу аманлыкъ этиб кюрешген черкесли Темиров болгъанды. Отуз джылны узагъына Коммунист партияны Къарачай-Черкес област комитетини экинчи секретары болуб ишлеген Темиров къарачай халкъгъа этген аманлыкъланы тизиб тебресенг, талай китаб боллукъду.
1943-1957 джыллада Къарачай халкъ Джуртундан сюрюлюб, инсан хакълары джокъ болуб, 14 джылны Орта Азияда тутмакъ-джесир халда тургъанды. 1957 джылдан Совет кърал 1990-чы джыллада чачылгъынчы, Орус кърал Къарачайгъа джуртунда да къыйынлыкъ джетдиргенлей тургъанды. Ол къыйынлыкъланы юсюнден архив материалладан джарашдырылгъан китаб барды – аны ингилиз, тюрк тиллеге кёчюрюб, дуния билирча ким этсин ансы?
Апрелни 26-да 1991 джыл Россия «Сюргюнден ётген халкълагъа реабилитация этиуню хакъындан» Закон алады, алай а, аны бла да халкъланы алдагъан болмаса, законун толтурмайды. Ол закон буюргъан затладан джангыз бири этилмегенди. Этиллик затны да этерге къоймагъанла биягъы черкеслиледиле эмда кесибизни оноучуладыла.
50 джыл къарачай халкъ ызына къайытханлы. Къарачайны джашауу амандан аманнга баргъан болмаса, иги джанына тюрленнген зат джокъду. Халкъны къайгъысын кёрген оноучусу-башчысы джокъ, хар ким джан къайгъылыкъ, баш къайгъылыкъ болуб айланады. Тили, адети унутула, къатышхан, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес республикада халкъ халкълыгъын тас эте барады. Къуллукъчула уа, «Къарачай сюргюнден къайытханлы – 50 джыл» деб, аракъыдан уруб, джаншай берликдиле. Бираздан а, «Къарачай-Черкесияны халкълары (Къарачай да аланы ичинде) кеси разылыкълары бла Орусха къошулгъанларына – 450 джыл» деб, ётюрюк тархны, ётюрюк тарихни, ётюрюк къууанчны белгилерикдиле. 1828-чи джыл Хасаукада Къарачай къралны орус аскерден сакълай джан бергенлени къабырлары къычыра тургъанын а ала эшитирик тюлдюле. Не ючюн десенг, оноудагъыла къуллукъ ючюн къул болгъандыла – алада бийлик, ёзденлик, адамлыкъ, муслиманлыкъ да джокъду. «Къуллукъчула мал къайгъы, джарлы халкъ да джан къайгъы». Алай а, инша Аллах, халкъны сюрюу этерге аланы кючлери джетмез. Халкъ кесин эскериб ёрге турур. Дуния мал ючюн халкъларын, джуртларын сатыб, тонаб кюрешгенле ачырча, сокъуранырча кюнле келирле. «Элли джылдан Эл джангырады» деб къазакъда сёз барды деб, джазгъан эди Олжас Сулейменов. Бизде да барды аллай сёз. Къарачай джангырыр деб этеме умут. Хар бир къарачайлы бу сорууланы кесине соруудан башланныкъды халкъны джангырыуу: Аллах буюргъанча джашаймамы? Диними, тилими, тарихими, халкъымы, джуртуму сакълар ючюн не этеме? Хакъ меннге джууукъдан, халкъдан да башмыды? Мен эркишимеми, ёзденмеми, адаммамы, муслиманмамы?
Джазылгъаннга къошакъ. Эскертиу.
2008-чи джыл ноябрны экисинде Хасаука уруш болгъанлы, Орус империя 400-джыллыкъ Къарачай къралны къурутханлы 180 джыл боллукъду.
2008-чи джыл ноябрны экисинде Орус совет коммунист империя Къарачай халкъны тутмакъ-джесир этиб Орта Азиягъа сюргенли 65 джыл боллукъду.
2008-чи джыл Къарачай къралны къуралгъанына 580 джыл боллукъду.
Эшда, бу тарих кюнлерибизге аталыб, фильмле салынныкъ болурла, театр да бир джанында къаллыкъ болмаз, тарих тинтиу китабла чыгъарыкъ болурла, къуллукъчула, алимле, джазыучула да керти сёз айтырыкъ болурла, болурла, болурла... Иги джора да игиди, алай а, дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъанла биригиб, алгъадан, бусагъатда огъуна хахайламасала, бир джукъ да айтыллыкъ, этиллик тюлдю.
Дагъыда. Къарачайны Уллу Бийлерине, Бийчелерине эскертмеле салыныргъа керек тюлмюдю?
Миллет джигитлерибизге уа? Ачемезге, Татаркъаннга, Умаргъа, Къара-Муссагъа, Къанаматха, Джаттайгъа?
Джырчыларыбызгъа уа? Джырчы Сымайылгъа дери. (Уллу халкъ джырчыла Сымайыл бла бошаладыла).
Мен сёз къозгъагъанлыгъымды ансы, халкъыбызны тарихинде онглу адамларыбыз кёбдюле, бирин да унутмазгъа керекбиз, кёз туурабызда, къол аязыбызда тутаргъа керекбиз.
