XIX. ömürde Şimal Kavkaznı halklarını keleçileri Osman imperiyanı cerlerine köçüp tebireydile. Ol köçgünçülük tarıhda muhacirlikça belgilidi. Bir-bir halkla va, bir adamları da kalmay, köçüp ketgendile. Bu iş ullu imperiyalanı siyasatları bolganına kimni da bir işegi cokdu. Anı üsünden alimle köp cerde, köp türlü oyumla da aytadıla, men ala bla sizni, başıgıznı avrutup, zamanıgıznı almayma. Belgilidi ol kıyınlık, ol muhacirlik Karaçaylılanı bir canında koyup ketmegeni. Bügünlükde Karaçaylıla duniyanı köp türlü kırallarında caşaydıla. Barısından da köb a ala Türkdedile. Karaçaylılanı kultura araları eki jurnal çıgaradı "Birikgen Kavkaz" - Türk tilde, "Kart-curt" - Karaçay tilde.
Muhacirleni tuvdukları busagatda 14 el bolup caşaydıla anda. Art közüvde va köp üyürle ullu şaharlaga köçedile, ala alada da millet-kultura arala kuraydıla, tilni, adetni, millet sezimni saklarga küreşedile.
Muhacirlege, keslerini öz, ariuv tabiygatı bolgan cerlerinden ayırılıp, teñiz tiyrelede caşav eterge tüşgendi. Kırılgan da köp etip, amannı kebinden, kıynalıp tirnekley edile ala. Ma ol zamanlada köçgünçüleni bir kavumu Soltanña, boluşluk tiley, keledile, Anatoliyanı iç cerlerinde bılanı caşarga koyarça. Anda aytadı anı Biyikligi bütev Osmanlanı patçahı Soltan Abdul-Hamit: "Kavkazdan kelgenle - meni karındaşlarımdıla. Ala kalayda süysele, alayda caşarga erkindile. Ala izlegen - meni buyrugumdu". Ol tübeşüvden sora Kavkazdan kelgen muhacirle, kayda cürekleri ırazı ese da, anda caşarga erkin edile.
Bek bay Karaçay elleden biri Başhüyüknü kuralgan tarıhı bılaydı. Beri kelgenlege üyle işlene turgunçu, alaga Konyanı gubernatoru konakbaylık etip turgandı. Ol közüde Başhüyükçüle Konya şaharda caşagandıla. Karaçaylıla caññı üylerine köçgenlerinde, elge "Ümran-ı Hamidiye" dep atagandıla. Anı tav tilge köçürsek "Hamidni Savgası" degen magananı tutadı. Hamit Soltannı 1918 cılda Türkde patçahlık taydırılgandan sora, elni atı Başhüyük boladı. Bügünlükde 35-40 kilometrge deri baradıla Başhüyükçüleni sabanları. Har bir üyürnü da arbazında traktorla, kombaynla, cük taşıgan maşinala bardıla. Kıralnı saparişi (zakazı) bla bıla buday bla arpa ösdüredile.
1919 cılda Karaçaylılanı aslamı Kemal Paşa (Atatürk) başçılık etgen revolütsiya canlı süyeledile. Karaçaydan çıkgan muhacirleni allarında bolgan Atatürknü antlı teññi Bozkurt edi. Türk revolütsiyanı baş horlamlarından biri Türk millet bla anı tili kuralganı bolgandı. Türkde caşagan kartlanı bügün da eslerindedi ol zamanlada alimleni Karaçay ellege basınıp kelüvçüleri emda har söznü, har aytuvnu maganasın sorganları, cazıp alganları. Alimle, Atatürknü: "Karaçay halknı tabıgız, aladıla bizni ertdegili da, taza da tilibizde söleşgenle" degenin, ençi çertip, katlap-katlap ayta edile. Anı üsünden Siriyaçı muhacirleni tuvudukları da aythandıla Karaçay-Çerkesni "Leninni Bayragı" oblast gazetinde. Kemal Atatürk, Türk tilni tış sözleden tazalagan kampaniyasını allında, alimleni çakırıp: "Barıgız, Karaçay ellede turuguz da, alanı em ariuv sözlerin alıgız" degendi. Karaçay tilni baylıgın, buruññulu bolganın ullu Orus alimle da çertip ayta kelgendile.
XIX ömürnü ahırında Fransiyada çıkgan "Musulmanin" degen jurnalnı kitaplarından birinde bılay cazıladı: "Tavlulanı taza ilmu bilimleri cok ese da, caş tölünü üyretüv amalları, colları birda bolmagança miyikdedile, bu duniya maganası bolgan soruvga kulturası bla aythılık Evropa endi-endi cuvuklaşa keledi..."
