Hannı kızını nesin aytasa! Ol erşi bolsa da kalgan kızlanı ariuları bla teng bolgandı, ariu bolsa ua, ol tab kökden tüşgendi deb aytılgan bir ömürle bolgandıla. Ol sebebden, ‘hannı kızı kibik’, deb halknı avuzunda cürügendi. Anga köre, hannı kızı caşladan saylab, kesi baçamasına barmagan adet bolgandı. Hanlanı kızları erge çıgardan algın, alanı tilegen caşlanı kıyın cumuşla bla sınagandıla. Taza cigitligin körgüztalgan caşha carlıdı, baydı, biydi, kuldu deb da karamay, bara bolgandıla. Haparda aytılgannga köre, ozgan ömürlede bir bay hannı cangız bir ariu kızı bolgandı.
PATÇAH ULUNU KÜYÜZÜ, HAN ULUNU KÜZGÜSÜ, CABAGILINI ALMAZI, AKTAMAKNI VA KAYSI ALDI ?
S.A. Otarov
Düzenleme: Ramazan Balkaraçay
Hannı kızını nesin aytasa! Ol erşi bolsa da kalgan kızlanı ariuları bla teng bolgandı, ariu bolsa ua, ol tab kökden tüşgendi deb aytılgan bir ömürle bolgandıla. Ol sebebden, ‘hannı kızı kibik’, deb halknı avuzunda cürügendi.
Anga köre, hannı kızı caşladan saylab, kesi baçamasına barmagan adet bolgandı.
Hanlanı kızları erge çıgardan algın, alanı tilegen caşlanı kıyın cumuşla bla sınagandıla. Taza cigitligin körgüztalgan caşha carlıdı, baydı, biydi, kuldu deb da karamay, bara bolgandıla.
Haparda aytılgannga köre, ozgan ömürlede bir bay hannı cangız bir ariu kızı bolgandı. Ol bir kün kızın kesine çakırıb:
- Kızım, endi men kart bolganma. Kesim saulay seni erge berirge süyeme. Kralımda kimni saylay eseng da ayt,- dedi.
Kızı, uyalıb, beti kızara:
- Atam, men ayırma (1) cigitligi bolmagannga barlık tüyülme. Halknı cıyıb, ullu çariş(2) öç(3) sal da, kim ayırma bolub horlasa da, anga barırma,- dedi.
Han kızını ol sözün biteu halkına bildirdi. Çarişni eter künün da belgileb körgüztdü.
- O-oy, hannı ol haparı cayılgandan sora ua, nesin aytasa, el-elde ‘menme’ degen caşla, bir birge erişib, hazırlanadıla. ‘Hannı Aktamagın (4) kim alsa da köreyik’ deb, cer cerde caşla cıyılıb öçeşedile.
Endi ‘at çabsa, it da çabar’ deb ol elleni birinde bir öksüz caşçıknı bir cabagılı tayçıgı bolgandı. Ol da hannı kızın alama deb, ayausuz cabagılı tayın çarişge caraşdıradı.
- O-oy, bu cabagılı sau bolub, hannı kızı kimge ıçhınnıkdı,- deb halk masharaga cürütedi.
Bolsada, öksüz caşçık anı üçün kaygırmay, cabagılını sılab, sıypab caraşdıradı. Ol sebebden, caşnı kesine da ‘cabagılı’ deb atab koyadıla. Endi çarişni künü cetdi. Biteu halk cıyılıb, tul-tumança boldu. Adamla bir biri allına ötüb, bir birini üsü bla başların örge sozub, cut (5) karab saklaydıla.
Tamaşaga sen kara! Bir kesekden, hannı aktamak kızı, künça carıtıb, halkını bir canından çıkdı. Üsünde altın, cauhar bla casalgan (6) kiyimleri halknı közün kamata (7), eki şapa (8) kızı eki bileginden tutub, biyik tohanaga (9) mindirdile.
Ol zamanda halknı közü, barın da unutub, cangız anga aralıb kaladı. Aktamaknı şapa kızları da andan erşi ua tüyül edile, alay, ne fayda, anı hanlık atı alanı ariuluklarına muthuz bulutnu cayıb edi.
Han özürleri (10) bla maydannga çıkdı. Çarişge barlık caşla gürüldeb cetdile. Cabagılı da, tayçıgına minib, ala bla keldi. Halk anı körgende: - O-oy, bu ua ne etedi? Antsız edi andan’a kuş da kutulmasa,- deb harh (11) boldula.
Bolsada cabagılı anı üçün buyükmadı. Bir talay cüyrük atlıla bla ol da ketdi. Çabar cerleri 20 kıçırım edi deb hapar bardı.
Endi barır cerlerine cetib, atlanı çarişge boşladıla.
Atla kanat tauuş etib tebredile. Biri alga oza, biri da artha sozula, uzak bardıla. Ahırında üçeülen alga ayırıldıla.
Biri padçahnı caşı, biri bir hannı caşı, biri da Cabagılı. Bıla üçüsü da kebge kuygança, teppe teng bolub, belgilenngen çekden ötdüle.
Andan sora çariş cabıldı.
Hannnı kızı biteu halknı boşlab, ol teppe-teng kelgen üç caşnı kesine çakıradı. Caşladan biri Gonay padçahnı, biri Şam hannı caşı edi, deb hapar bardı. Üçünçüleri ua öksüz Cabagılıçık bolgandı.
Cabagılı, ala bla teng kelgen ese da, alay’a, hannı kızından anı az da umutu bolmagandı.
Endi kız alanı üçüsün da çakırgandı. Ol eki caş öksüz caş bla birge barırga unamagandıla, anı koy da, atların anı cabagılı tayı bla bir cerde tagarga da unamagandıla. Alay bolganı üçün, kız, alanı sözlerine tıngılamay, kesini salgan coruguna boysundurgandı.
Atları, kesleri da bir eki-üç kün solugandan sora, kız üçüsün da çakırıb: - Endi siz manga üçügüz da bir kibik dauçusuz. Men sizni üçügüzge da birça baralmayma. Biringe barıb, biringi koyarga da caramaydı. Ol sebebden, sizden entda da birigiz baçama bolurga kerekdi. Anı üçün’a üçügüz da bir cılnı colouçulukga çıgıgız. Bir cıldan sora, unutulmaz bir sauganı alıb sizden kaysıgız manga kelse, ol meni allıkdı. Ol zatha cetişir üçün, siz bir cılnı cürüb, üç col ayırılgannga ceteriksiz. Har birigiz ol üç coldan biri bla ketersiz. Izıgızga kayıthanda ua, ol üç col ayırılganda Birge tübeb, manga üçügüz da birge kelirsiz,- dedi.
Caşla üçüsü d atlandıla. Cürüy, aylana, kıdıra, köb türlü kıyınlıklaga tübey, öksüz caiçıknı sıysızlay, hilikgya ete, ahırında üç col ayırılgannga cetdile.
Ol eki caş kesleri saylagan birer col bla ketdile, Cabagılı da üçünçü col bla ketdi.
Az mı bardıla, köbmü bardıla, anı kim bilsin. Barıb-barıb-barıb, ahırında padçah ulu Küyüzlü şaharga, han ulu Kügüzlü şaharga, Cabagılı da Darman-almalı şaharına barıb tüşedi. Ol allay şahar bolgandı, haparda aytılganına köre, ırahın canuarla, kanatlıla da ol şaharnı alma iyisine kelib bagılgandıla.
Endi ol üç caş şaharnı kıdırıb, talay zaman ozduradıla.
Padçahnı caşı şaharnı ortasına kirgende, oramları katapa küyüzle bla töşelib, biyik, at-kat mermer taşdan işlenngen üyleni üsleri da sıylı cibek katapa küyüzle bla cabılıb turganların köredi. Bazarlarında, tükenlede biring körseng, birin unuturça, tamaşa ariu sogulgan nakışlı küyüzleni körgende, hannı kızına aladan saylab birin aladı.
Han ulu da küzgülü şaharga kirgende, kalala kibik üyleni kabırgaları küzgüden işlenib, oramda cürüse, küzgülede kesin körüb aylandı. Küzgü bazarlaga barıb, ol da tögeregi altın bla sırılgan bir alamat küzgünü saugaga aldı.
Cabagılı ua almala şaharnı bazarlarında kıdıra barıb, almala sata turgan bireuge cetedi. Ömüründe ne eşitmegen neda körmegen allay tamaşa, ariu almalaga tübeydi! Almala satılgan üynü kabırgasına:
‘Ey adamla, alıgız, alıgız! Almala ölür auruuladan sau etgen, ömürleni uzak etgen darman almaladıla!’ degen cazıunu kördü.
Cabagılı ol sagatdan saylab bir alamatın alıb, kıhsa okuna ızına kayıtıb ketedi.
Mıçımayın üç col ayrılgannga kelib tohaydı, eki högerin alayda tabmaydı. Bir bölek zamanı saklaydı. Ahırında ala da bir birinden uzak keçigib keledile.
‘Aha, kim ne tabdı?’ deb soruşdula. Biri mahtanıb küyüzün caydı, biri bazınıb küzgüsün süyedi, Cabagılı da almasın hurcunundan çıgarıb körgüztdü.
- Oy sen’a, harib, ne bolmazlık zatnı algansa, eşda, sen arı-beri cayılırga korkub, col canında terekleden alıb kelgennge uşaysa,- deb harh boldula. Bolsada Cabagılı anga da ökünmedi.- Siz, padçah ulula, sandıramagız, köremisiz, bu boş alma tüyüldü, öle turgan adam munu kabsa, anı bla sau bolub kalgan allay darman almadı,- degende ala Cabagılını öltürürge onoulaşdıla. Alay, Aktamak ‘üçügüz da birge keligiz’, degeni sebebli, bilir deb korkdula.
- Meniki ahşıdı,- deb biri,- ugay, senikinden meniki ahşıdı,- deb da biri, köb daulaşdıla.
- Öle turgan meni almamı kabsa, sau bolub kaladı,- deb Cabagılı aytdı.
- Meni küyüzüme minngen köznü cumub açhınçı cerni etegine cetedi,- deb padçah ulu süyeldi.
- Meni küzgüme karagan’a dunyanı kalaydagısın da köredi,- deb han ulu mahtandı.
Ol zamanda üçüsü da küzgünü alıb karaydıla da, Aktamak kıyın aurub, öle turganın küzgüde köredile.
Olsagatdan padçah ulunu küyüzüne minib uçadıla. Köznü cumub açhınçı, atları, kesleri da Aktamaknı arbazına cetdile. Halk üsüne basınıb cılau ete, Aktamak da ahır tılpıuun soluy turganlay keledile.
Olsagatdan Cabagılı, çksüz caşçık, hurcunundan almanı çıgarıb, Aktamakga kabdıradı. Anı kabhanlay, Aktamak, cukudan uyangança, sau bolub kaladı.
Endi ol üç caşnı arasında ullu dualaş kozgaldı. Daulaşhanlarına halknı karatdıla.
Caşlanı daulaşları ma bılay bolgandı.
- Meni küzgüm bolmasa edi, biz Aktamaknı han auulda turganın bilib, anga aşıgallık tüyül edik. Ol sebebden, Aktamak manga tıyınşlıdı, men alılma,- dedi han ulu.
- Ugay, seni küzgüng bla auruganın körgenlikge ne etallık edik? Körüb koygandan sora, başha boluşluk etallık tüyül edik. Meni küyüzüm bla ua bir cıllık colnu bir vakıtha cetgenbiz. Ol sebebden, Aktamak manga tıyınşlıdı, men allıkma,- deb padçah ulu süyeldi.
- Ey, padçah, han uluları! Ekigiz da tüz aytmaysız. Küzgü bla kuur körüb kalık edigiz, anı kibik, küyüz bla da cangız terk kelib kalık edigiz. Andan başha cuk da etalmay, Aktamak da ölüb, siz da sirelib kalık edigiz. Men’a, cetgenley, almanı kabdırdım da, anı sau etdim. Endi Aktamak menidi, algan da men eterikme,- dedi Cabagılı.
Dualaş örtença candı:
- Meni küzgüme karab bilmey, sen kayda ese da almang bla turganlay, kız ölüb kalık edi,- deb han ulu süyeldi.
- Tab auruganın bilib tursagız da, men küyüzüm bla alay terk cetdirmesem, ekigiz da ne etallık edigiz,- deb padçah ulu süyeldi.
- Da siz küzgü bla körüb, küyüz bla da terk cetgenlikge ua ne etallık edigiz? Alma bolmasa ölük edi,- deb Cabagılı da bek kızıb süyeldi.
Endi daulaşnı ahırı halknı mısagatına berildi. Aktamak da endi ol işni halknı onouuna koydu.
Halknı arasında da dualaş köb boldu. Mısagatçıladan biri-anga tıyınşlıdı-dedi: biri da-ugay, mınga tıyınşlıdı,- dedi: dagıda birleri da-ugay, anga da, mınga da tüyül, birsine tıyınşlıdı,- dedile.
Kısha söz, haparlaga köre, ol dualaş bir bölek künleni halknı esin kesine burub, süzülalmay turgandı.
Ahırında mısagatçıla töreni ebin tabıb, bir onouga keldile:
Birinçisi,-han ulunu küzgüsü bolmasa, Aktamaknı auruganın bilib aşıgırık tüyül edile.
Ekinçisi,-padçah ulunu küyüzü bolmasa, terk cetallı tüyül edile.
Üçünçüsü,-Cabagılını almasın kabmasa, Aktamak sau kalmay edi.
Bılanı bir kibik cigitlikni körgüztgen boluşlukları sözsüz kertidi, anga dualaş da coktu. Alay’a, han ulunu közgüsü sınmagandı, saudu; padçah ulunu küyüzü da cırtılmagandı, ol da saudu. Ekisin da hatasız, çıbsız, iyelerine kaytarırga bollukdu. Cabagılını ua alması aşalgandı, cartıdı. Saulay iyesine kaytarır madar bolmaydı. Ol sebebden, Aktamaknı Cabagılı aladı,- deb tohtaşdırıldı.
O-oy, allay tamaşaga seni cauung karasın: Padçah ulu başın kaşıy, han ulu da burnun tarta kaldıla.
Oy, zauallı Cabagılı da kün tayaklaça cıltıragan, tolgan aylay carıthan Aktamaknı uçurdu.
Dunyaga atı aytılgan Aktamaknı algandan sora, caşauunu ua nesin aytasa, alaga siz bügün da bir karaga edigiz!
(1) Ayırma: fevkalade, üstün, harika
(2) çariş: at yarışı
(3) öç: ödül
(4) aktamak: güzelliği ile bilinen, lirik halk şarkılarının kadın kahramanı
(5) cut: sabırsızlıkla, imrenerek, açgözlülükle
(6) casalgan: işleme, süs, -den yapılmış
(7) kamat: göz kamaştırmak, kör etmek
(8) şapa: hizmetçi, yardımcı
(9) tohana: taht
(10) özür: vezir
(11) harh: gülmek, katıla katıla gülmek
S.A. Otarov, Malkar Halk Comakla, 2 Tom, Kabartı-Malkar Kitab Basması, Nalçik. 1963.
