Eki cılnı mından alga talay defterden kuralgan nazmu kitabım çıkgan edi. Bir defterni atı «AK BAŞLIGIM, KARA CAMÇIM – KARAÇAY» edi. Alay demek: kuvançım-nasıbım, kaygım-carsıvum da Karaçay bolganın, ak künüm, kara künüm da Karaçay bolganın aythanlıgım edi. Başha defterni atı «HAK bla HALK» edi. Anı maganası çeksiz teren, miyik, ullu emda köb katlı bolganı sebebli, Orus til bla da aytırga küreşgen edim:
BET BLA AVAZ - MUHAMMAD ADURHAYNI «KARAÇAYGA» DEGEN POEMASINI ÜSÜNDEN
Bilal Laypan
Eki cılnı mından alga talay defterden kuralgan nazmu kitabım çıkgan edi. Bir defterni atı «AK BAŞLIGIM, KARA CAMÇIM – KARAÇAY» edi. Alay demek: kuvançım-nasıbım, kaygım-carsıvum da Karaçay bolganın, ak künüm, kara künüm da Karaçay bolganın aythanlıgım edi.
Başha defterni atı «HAK bla HALK» edi. Anı maganası çeksiz teren, miyik, ullu emda köb katlı bolganı sebebli, Orus til bla da aytırga küreşgen edim: Bog i Narod, İstina i Narod, Pravda i Narod, Spravedlivost i Narod, Pravo i Narod.
«BET bla AVAZ» üçünçü defterimi atı edi. Alay demek – Forma i Soderjaniye; Litso i Golos; Lik i Glas; Sovest i Propoved; Yavleniye i Otkroveniye.
Bılanı barın da tizgenim ne üçündü? Bu maganalanı barın da «KARAÇAYGA» degen bir kısha poemada tabhanım üçündü. MUHAMMAD ADURHAY – bu poemanı cazgan nazmuçu – bizni cazıvçulada hazna tübemevçü şartları bla seyirsindirgendi meni.
Sözleni bir-birine tagarga, suratlav amalla bla da usta hayırlanırga ürenirge bollukdu, alay a, kebge kuyulganlıkga, sözle nazmu bolurga unamaydıla. Bılay karasañ – har neleri da bardı, cüregiñe va katılmaydıla, robot cazgan nazmulaga uşaydıla: canları cokdu. Bu poemanı va kalay caraşdırılganı, kalay etilgeni esiñe da kelmeydi, közüñe ilinmeydi – magana-oyum-fikir canı asrı küçlü bolgandandı alay.
Art közüvde men «bizni adabiyatha ne cetmeydi, halkıbız talpıb, izleb okurça nek tüldü» deb, sagış etivçenme. Anı çurumu budu deb turama: halknı cüregin-kölün tüz körgüztalmaybız, halk kesin köralmaydı adabiyat çıgarmalada. Ol alay nek boladı? Halknı içinde caşagan kalamçıla halknı caşavun bilgenlerine söz cokdu. Sözge can salırga fahmuları, bilimleri, ustalıkları da cete bolur. Sora ne cetmeydi? Cetmegen a, eki zatdı: bet bla öt. Ala bolmasala, fahmuñ, bilimiñ, ustalıgıñ da Hakga kulluk etalmaydıla. Ala bolmasala, kalamıñ ne kralga caravlu, ne bir partiyaga caravlu, ne onovçulaga-kullukçulaga caravlu – aytırga, zalimlege caravlu cazıb başlaydı.
Kişige calınmaz, boysunmaz üçün cayav barırga kerekdi, ne da kesiñi atıñ-arbañ bolurga kerekdi. At-arba kurarga bolumu cetmegen, cayav cürürge va süymegen, ne etedi? Kimni bolsa da arbasına minedi, kimni bolsa da arbazına caraşadı. Sora tebreydi alanı cırların cırlab («kimni arbasına minseñ, anı cırın cırla»). Arbaçı da, itge süek athança, bir cuk tutduradı cırçıga. Erkin cırçı, özden cırçı alay bla kul boladı, kulga buruladı. Ma alay kuraladı kul adabiyat. Karaçay adabiyat 1917-çi cıldan başlab, bügünlege deri kul adabiyatdı derge bollukdu.
Özden adabiyatıbız a, bolganmıdı bizni? Bolgandı. Nart tavruhla, Halk cırla özden adabiyatnı tüb taşlarıdıla. Ülgüge «Hasavka» cırnı, «Biynöger» poemanı keltirirge bollukdu. Özden adabiyatıbız a barmıdı bügün? Cokdu. Cırçı Sımayıl, kayaça, kesi cañız süeledi. Alay a, ol – ahır faygambarça, ahır halk Cırçıbız edi. Özden adabiyat kuralırga va bollukmudu? Bollukdu. Aña şagat da, men okuvçulaga tecey turgan Muhammad Adurhay cazgan «KARAÇAYGA» degen nazmudu.
Halkga kulluk etiv – ol anı mahtav ne da sögüv tüldü. Tüzün aytıvdu. Caşırmay, korkmay, kertisin körgüzüvdü. «Carlılıgın caşırgan bayınmaz» deydile. Özge, baylıgın tüz hayırlandırmagan da, carlı bolmay kallık tüldü. Cañız, igi innet, kerti söz, tüz iş kutharlıkdıla bizni kul sezimden, kul caşavdan. Betiñ kallay ese, avazıñ da allaydı. Hakdan başlanadı Adam da, Halk da. Anı üsündendi «Karaçayga» degen poema. Dagıda bir zatnı ajımsız añılarga kerekdi. Avtor – Muhammad Adurhay – tukum ayırmaydı. «Özden» deb, ol namısın-betin saklagan, Halkın başhalaga ne biy, ne kul bolurga koymazlık, kesi da kişige ne biy, ne kul bolmazlık kerti erkişige, Hak üçün can ayamay küreşgen adamga aytadı. «Kul» deb da, İbilisge, anı şaytanlarına boysuññan, duniya mal üçün Hak coldan ketgenlege aytadı. «Kul-özden» deb, halknı birligin buzganlaga karşçıdı. İnnet-Söz-İş – budu kimni kim bolganın körgüztgen zat. Har ne da – em allında, em ahırında da – imañña, cürekge tayanadı. «Cüregiñ kibikdi Karaçay, Cüregiñ teñlidi Karaçay» deb, nart sözleça aytılgan tizginle, bizni közübüznü cüregibizge, Karaçayıbızga da buradıla. Ma anı üçün sav bol, köb caşa Muhammad Adurhay.
MUHAMMAD ADURHAY
KARAÇAYGA
Añlaganlaga,
Tıñlaganlaga,
Karaçaylılaga aytama,
Ala süygenlege – atayma
Cürek kibik – burhudu Karaçay,
Cürek kibik – ulludu Karaçay,
Cürek kibik – erkindi Karaçay...
Cüregibiz kalay ese – ol da alay,
Tüzün aytsak, Kalay ulu Appalay [1].
Cürek çaklı birdi Karaçay,
Cürek çaklı – keñdi Karaçay!
Cumdurukga teñdi har cürek,
Alay aña sıyınalla Cer bla Kök .
Curtun süygen, millet degen insañña,
Anı sezmey, cokdu amal, caşarga.
Atalanı hak colların oygan a -
Kesin izlemesin özden halkga koşarga!
Tayak tübden ötüb [2], koşulganla bizge,
Biz sizni teñ etdik kesibizge.
Alay a, endi tuvduklarıgız,
Buza esele siz bergen antnı,
Uçuz ete esele Karaçay degen atnı,
Hudes suv boklagança Kobannı,
Katışdıra esele bolgannı,
«Kesi koşuna kesi çabhança» [3] ete esele,
Alay ese, ne eteyik da alaga –
Ant buzgan iymansızlaga?!
Ne kıçırık etsin carlı Karaçay,
Az bolgandı bir-birine cak bolgan:
Künnü sürüb, iñir Kökde çıkgan Ay –
Carık bermeyd biz barıvçu taş colga.
Ötgen ömür kan dersdi bilgeññe –
Ayrılık bla halk kurutdu bir-birin.
Başçılarıbız karşçı turmay sürgüññe,
Avlab çıkdık Aziyasın, Sibirin [4].
Sorgan edim sav kününde Egizge [5]:
- Ne dey edi Şakay ulu [6] bizlege?
- Hak colga kayıtmasa halk,
Bollukdu,- degen edi,- talk,
Tögüllükdü,- degen edi,- tüzlege!
Caşasagız, bir-biriñe kor bolub,
Sizni bügüb koyalmaz zor bolum.
Birlikni kurutsagız a, sanab özdenni-kulnu,
Sora, sizge biy bolub, kerpeslenir zulmu.
Zulmuda tuvgan, cañı ayaklaññan tölüle,
Tabınırlamı bir Allahha-Teyrige?
Ogese, boysunubmu tururla fırgavuñña,
Allahnı atların da atab aña?
Köreme
Duniya namısdan, ahrat azabdan da korkmazlıklanı,
İbilis aythannı eterik nasıbsızlanı.
Alanı sözleri, antları da – ötürük.
Küreşirle bir-birin tonab, öltürüb.
Başha zamanla kelirle, alay a,
Üreñenle zulmu colnu tutarla.
«Şaytan elge cin molla» degenley,
Başçıga da em sıysıznı saylarla.
Tıñılab turub, aythan edi, ahsınıb:
-Hoş bolmayma kellik künde bir zatha –
Kara küçle cahillege baş bolub,
Bütev halknı tartarıkla azabga.
Öñe… ışanama: milletim
Özün kutharır, canavaldan çıgar deb.
Saklar dinin, tilin, tinin, innetin,
Karça kibik bir başçı da saylar deb!».
Ketdi Egiz-Haci, Ustazına tarala,
Endi cokdu Karaçayda taşa col.
Tegerekge karasañ – aşlanalla carala:
Biz bargan – taşlı, buzlu, ölüm col.
Endi caşav bılay barıb turganda,
Honşula da bizge karşçı bolganda,
Amalsız kerekdi Karaçayga bir cakçı,
Karça-cürek – halkım degen bir başçı!
Anı izleb, tögerekge karasañ,
Öz ulladan taza ulan tabalsañ,
Milletni da birden azat etalsañ,
Atar bizge bir kün bir carık tañ.
Zaman degen çırtda artha kaytmaydı,
Kelgen coluñu da tinte, dayım – alga bar.
İşi bolgan Karaçaylı keçe catmaydı,
Tokluk, sıy da – cigerlikden çıgar!
Cürek cargan ters sözleni taşlayık,
Andan-mından çıkmagandı Karaçay,
Keç koşulgan da Karça halili bolayık,
«Hakga kulluk et» deydi Culduz bla Ay.
Malkar,Çegem, Bashan, Holam, Bızıñı –
Şam Karaçay – esker curtuñu, ızıñı!
Ata Curtdu – Terkden Labaga deri,
Babaladan kalgan alan-türk ceri!
Tarihçile, kalamçıla – korkmayın,
Keltirsinle hak şagatla zamañña,
Calgan makamlanı biri sokmayın,
Kelişsinle kertilikge, imañña!
İmam bolgan – İslam colun tüzetsin,
Sıylı Kitab salgan borçnu begitsin!
Ol zamanda – har zat da ornun tabar.
Karaçay da kün carıkga çıgar.
Okurga, işlerge curtdan ketgen cigit caşlanı
Başhalanı adetleri buzalmaz:
Esde tuthan Curtnu Kadav Taşların –
Tav namısha kelişmegenni unamaz!
Tav adetle – şeriatha kelişelle-kelelle,
Biz suklannık millet cokdu bu Cerde,
Calgan zatla, kelgenleriça ketelle,
Karça-kılık kurumaz ömür-ömürde!
Nedi ol deb, soruv bergen tölüle,
Karça kılık – Adamlıkdı, bilsinle!
Karça kavumda cokdula ullu köllüle,
Cokdula ginasuvla, tülküle.
Curtun, halkın canlarınça süygenle,
Millet üçün otha-suvga kirgenle,
Ösdürgenle bilimlerin, küçlerin,
Tüzetgenle halilerin, betlerin –
Aladıla Karça-ruhlu erkin adamla, özdenle.
Saklab, zıraf aşırmayın künlerin,
Halkga salmay ençi eltir cüklerin,
Caşaganla – ala tamam bizdendile!
Karça ruhludula, erkindile, özdendile!
Özdenlikni «dvoryanin» [7] deb köçürgen –
Közbavluknu caş tölüge siñdirgen –
Aldavuknu bir türlüsün cayadı –
Millet salgan ölçeleni oyadı.
«Özden» degen – «özek» degen, «öz» degen,
Öz canına, öz sözüne, kesine
İye bolgan, kerti bolgan Cerine –
Oldu bizni Karaçay deb halk etgen.
Özeklik da agaçlıkdan çıgadı –
Tamırlanıb, karıv alıb baradı –
Öz ülgünü Ata berse tölüge.
Közü bolgan, borçlud anı körürge!
Milletini colun bilirge izlegen –
Teyrisine, tiyresine tübesin:
Aytılgandan kertid köz körgen –
Közüne va ol Zamannı körgüztsün.
Taşdan artıb, tiyre tübün tüzetgen,
Babalanı özenlede ızları.
Kayala bla ilipinle ötdürgen –
Ne ustayed, ne küçlüed kolları.
Taş tuzakda kalay caşav etgenle,-
Deb sorursa, körgüztelseñ közüñe.
Haknı saklay, halknı saklay bilgenle,
Col bermeyin kan buzuvçu sözlege.
Unutulsun tukum ayırgan günah,
Bügünlükde kerti sıylı – öz işli.
Kim eseñ da – tutmay eseñ sıyıñı –
Bizden tülse, sense em bedişli.
Karaçayda baş törege Adamlık
Salıññanın – çertedile alimle.
Bilmegendi milletibiz murdarlık,
Çabsala da közüv-közüv zalimle.
Süymegendi kukalıknı Karaçay,
Kiyimge da – özden betli degendi:
Zorlukda da, sıyın tutub, adamlay,
Bügülmeyin bügünlege cetgendi.
Alay ese, kaydan çıkdı bu kıyınlık, bedişlik,
Karaçayda bir-birlerin öltürgen?
Zulmu kralda ösdürülgen kündeşlik,
Caş tölünü cüreklerin küçlegend.
Şıyıh aythan – tolusu bla köz alda:
Zorda tuvgan – zorluk hali algandı,
Tögerekge karasañ da – har kayda,
Zorlukçuluk alga – törge çıkgandı.
Tot kesgendi cürekleni, innetni,
Kara-dura etib taza milletni:
Bir ömürge bılay erşi türleññen
Ne saklayık Karaçay cürekden?
Eki cüz miñ bolgandı halkımı sanı,
Alay a, kuvandırırça tüldü bügünlükde halı!
Cürek kibik birdi Karaçay,
Cüregibiz kalay ese, ol da – alay!
Cürekleni tazalagan – İmandı!
Zulmuçuluk Karaçayga haramdı!
Cigitlik bla zalimlikni başhalıgın
Balalanı cüreklerine kim salsın?
Borçlarıdı bütev ata-ananı –
Tüz halige üretirge balanı!
Ol tambla salmaz üçün halkga kıyınlık,
Aña es tabdırgan cete tursun tal çıbık!
-Eşek bek süedi, - devçendile,- gılıvun,-
Kemsiz bolsa balasına bir kavum.
Karaçaynı har sözü da – tarbıvun,
Erke ulan tüzüne caratmavçandı karıvun.
Kesi kalsa, sabiylikden çıgalmayd,
Erkişiça arbazına onov etalmayd.
Adam ortada da – uyumagan ayrança,
Üydegisi da, anı kibik, hayrança.
Satıv-alıv, açha-boçha kolunda –
Tişirıv erkişige onovçu:
Erkişisi aşav-içiv colunda,
Balası va – tamblasında tonovçu.
Buzulgandı halkıbıznı halisi,
Amanladan körünmeydi igisi:
Çalkıavuz katınla bola köbden köb,
Erkek kavum üydegisinden öñeleb.
Ne bollukla bu kavumdan tuvganla?
Ciyirgeññeniñ bosagadan karagand.
Tanılalla ahırzaman bolumla,
Taza halknı kaysı kâfır kargagand?
Eki cüz miñ Karaçaylı duniyada,
Allay bir cürek da – kökrek uyada:
Cürekleni sanlarıdı Karaçay,
Cürekleni canlarıdı Karaçay!
Bir kavumnu boşboyunluk küçlese,
Bir kavumnu cüreklerin tot kesse,
Abzıraydı andan savlay Karaçay,
Kalay etgin bu bolumga kaygırmay?!
Kartla, katlab babalanı sıyların,
Köl etelle, tecegença bizlege.
Kuru kazan toydurmagança karın,
Sıysız adam iynanmaydı sözlege.
Ana tilni bilmey ösgen tölüge –
Ana kaçnı berilmeydi bilirge!
Tilde, dinde, işde da çınıkgan –
Oldu Curtha kerti Karaçay ulan!
Akılmañña sanab, birle keslerin,
Uçuz etib söleşelle tıbırnı…
Tarih colnu alalmagan derslerin -
Söleşdired ata-baba kabırnı!
Zaman degen alcamaydı Alamda,
Barad düldür bolub, culduzlu çarsda.
Karaçay da aman adetleni alırga bolub usta,
Es cıyalmay, erib barad Orusda…
Korkuv salgan, satıv-alıv caşavda,
Belgilenmey ne ölgende, ne savda,
Erib ketsek, kimge uşaş bollukbuz,
Kaysı halknı aynıtırık korlukbuz?
Assimile Karaçayga – öletça –
Cuvuk kelgend, biz da, sılhır milletça,
Canıbıznı atıb koyduk bazarga…
Andan arı köl da barmayd cazarga.
Ceti ataga deri sanay bilmegen,
Üy tarihi kulagına kirmegen -
Kuru oram-orman tilde tilleñen,
Kaydan bolur Karaçaylı milletden?!
Zorluk körgen – cüreginden kıyavlu,
Davdan sora bir zat kirmeyd başına.
Azat tölü kurayd cañı caşavnu,
Taza cürek bersin kim da caşına.
Taza caşnı – taza ana ösdüred,
Kız sabiyge andan artık es böled -
Analıkda – millet sannı tıbırı,
Atalıkda – millet şartnı tıbırı!
Ösdürseñ da, aç-calaññaç etmeyin,
Caşha iman, adet-adeb bermeseñ,
Kalmaz balañ oram colga ketmeyin,
Artda, küyüb, çabışhandan ne kelsin?
İynanıgız, curtsuz adam, nasıbsız,
Curtdan ketib, bulcuv caşav tabhança,
Üyü, mülkü kalıb keter hıysabsız,
Başha cerde köb ahlubuz kalgança.
Curtdan, amal izleb, ketgen da tışına,
Bilim, fahmu katlanırça, bayınıb,
Borçludu kaytıb kelirge ızına,
Ata curtha cañı colla ayırıb.
İnnet bolsa, ulanına, kızına –
Korkuv cokdu kaytıb kelirge ızına,
Curtha colnu, Karça kibik, tabarça,
Kıyınıg da milletiñe cugarça.
Cırçı Sımayıl ahır künde aythança,
Karaçaydı barıbızga candet cer,
Nazmuları milletibizge kayıthança,
Bizleden a Karaçayga ne ceter?
Hasavkaçı Umar osiyat etgend – kimlege?
Cuvab berlik tavluçukla – kimlebiz?
Ullubuz da, kiçibiz da – bügün biz,
Ayünü kesin köre, ızın izleybiz...
Oynatmaybız sampallanı, kollanı.
Birikdirmey cürekleni, canlanı,
Bölek-bölek üleşinib, caşaybız,
Çiñiz aythan mankurtlaga uşaybız.
Beş tav eli – Kabartını tübünde,
Şan Karaçay – konak kibik elinde,
Oñlu, oñlu keçinedi Raseyde,
Kalganı da – tış kralla cerinde.
Başçı kavum – başhalaga kor bolub,
Alim kavum – sandırakga col koyub,
Dinçile da ejiv ete barına,
Millet ese – karın kaygı, can kaygı.
Bilal ese – tış kralda, uzakda.
Mussa bolsa – aytır edi bir zatla,
Albert ese – kulluk üçün, tuzakda,
Kalgan cazgan – tüzelmezlik mankurtla!
Astâfirullah, bismillahi, rahman-rahim!
Tarihçile – kart Kaziy bla İbrahim:
Halatlanı kartlıkda da tüzetmey,
Hak oyumga caş kavumnu üretmey,
Baradıla tarih colda çarsdaça,
Caşavbuz bolgan kibik harsdaça.
Tavuruhlanı muruldaydı caş kavum,
Alanı katlaydı kanlı cavuñ…
Kerek tüldü bizge tarih aldavuk,
Çorna ulu [8] aythan mahtav – babanı!
Bügünlükde – Hakdı bizge em cuvuk,
Tüb eteyik kündeşlikni, zabanı!
Közbavlukdan baba colu tazadı,
Mahtançaklık – halknı kanın buzadı!
Cizgi zatnı töben etgen Karaçay,
Ol-lâhiy, - deb, katışdırad – adıglay.
Okuv degen uşab kalgand közbavga,
Üristle bla buhgalterleden tolganbız.
Doktorla bla kandidatla – aldavga!
Çınlıladan kuturub da kalganbız.
Har nebiz da uçharadan-uçhara,
Uçuzlaññand bilim carık, ustalık,
Zaman kesi bolgan kibik mashara,
Miyiklikni horlagandı kıshalık.
Bilimlile tambla ketgen törede,
Bügüññüle halknı allına çıkganda,
Milletibiz kaydan bolur örgede,
Çirik gardoş kala şoydu baçhañda?!
Karça kılık – kertilikde begigend!
Tilibiz da költürmeydi aldavnu,
Aldagañña – tili çaldı, - dey bilgen,
Allay millet – Taşdan salgand Kadavnu!
Ekibetlilik, ginasuvluk, aldavuk, –
Ömürleden beri tüyülürge tıyınşlı.
Tüülgenden çıga ese bir zavuk,
Tirmen kakgıç bollukmedi kıyınlı?.
Sıyınmagan Karaçayda Törege,
Curtdan eniş Kıliyañña [9] kıstalgand.
Siñdirmezça fitnalıknı milletge,
Camanlanı taza halkdan ayırgand!
Zaman kesi açıklaydı har kimni,
Camanlarıñ köb bolsa va – ne etgin?
Alıb, avuşdurgan kibik kiyimni,
Avuvşdururga madar cokdu – ne etgin?
Bu bolumnu köre turub tıñlasañ,
Tarih colnu körgüztmeyin koyalsañ,
Cav kalamga merekebni tutdursañ,
Töre bolsa – Kıliyañña tüşereñ…
Art közüvde, köl saldırgan barından,
Karaçaynı kerti kızı Zarema,
Çıgıb kaldı, korkuv sala cavlaga,
Cörme kızı [10] cuvab bergend kimge da.
Köbdü bügün ketgenleni sanları –
Cırçı Sımayıl, Duda Mahmut, Halimat,
Mussa, Seyit, Raşid, Habiş Muhammat…
Çıkmay turgan cazmaları – Sınları!
Borçdu bizge, barın enleb, çıgargan:
Tuzak künde, millet üçün küreşde,
Hak oyumun zulmu corukdan saklagan,
Sebeb bolur, halkga çıksa, ma bügün.
Baş tuthanla biriksele bollukdu...
Honşuladan alalmayla bir ülgü,
Millet üçün işlesinle – corukdu,
Allah anı üçün bergen şoydu da mülknü!
Barıbız da bir cürekça bolmayın,
Karaçaynı aynıtırga madar cok,
Ayrılıkda millet turur oñmayın,
Col tüzetivçü bolub – Atacok [11]…
Kaçhınçıla bizge onov etib tursala,
Ata curtnu köndeleññe üleşe,
Başçı kavumnu da keslerine bursala,
Biz da, süek üçün, ölüm kara tüyüşe…
Budu – cavlarıbız bizge tecegen,
Bügünlükde, harsga kelib turabız:
Adabiyat colga catıbdı begecen [12]
İlmu ese – çıgır kolga [13] karaybız.
Bu sıysızlık, patçahlıkdan kelgeni,
Kesib atalmadık anı tamırın,
Ata-baba konakbaylık etgeni –
Cav bolganla, curtnu kese akırın.
Hılikkelik bolub, bılay turgandan
Kutharlıkdı bizni kuru – bir bolgan!
Karaçaylı bolalmaysa tuvgandan,
Anı üçün can berirça turmasañ!
Açıvnu da bir canına atayık,
Azatlayık cürekleni, canlanı,
Cañı ömürde bir muratda atlayık,
Kurmaç kibik köbeyteyik balanı.
Honşulaga cokdu bizni davubuz,
Allah kesi bered nasıb kimge da,
Sürgünnü da sınamasın cavbuz,
Zamansız da karatmasın cerge da.
Ontört cılnı caşav etib tuzakda,
Kartlarıbız tözgendile nege da,
Kabır ülüş tabgandıla uzakda,
Caşav ala bergendile bizge da!
Candetlede, ökünmeyin, catarça,
Günahsızlay azab çekgen şeyitle,
Hak borçlubuz küreşirge Karçaça,
Tüz halk bolsak – ölgenlege eskertme!
Zırafladık art cıllada zamannı,
Caş tölüge aldırganbız amannı,
Esli kavum bir cumduruk bolmayın,
Millet borçu kalıb barır tolmayın.
Din başçıbız ençi borçun toltursa –
Ayrılıknı kuruturça tamırın,
Karnaşlıknı hak canı bla kOrusa,
İmam eter akılmanın, sabırın!
Birikdirib ala savlay milletni,
Bir innetde, acaşmayın tururça,
İslam nürü carıtırça har betni,
Halkı seyir bolur kibik – Curtuça!
Miñden artık tilden duniyada –
Allah bizge bergendi Alan-Türk tilni,
Sabiy eted körgen zatın uyada,
Ana tildi aylandırgan halini.
Dinibiz, Tilibiz, Öz İşibiz – bizni halk etgen,
Miñ tamakdan, katlab, munu aytsak da,
Cañı ömürde tayanırık, biz bilgen,
Birikmeklik, kalganlanı koysak da.
Ol a, Dinde, Tilde, İşde – küç alad!
Öz halini har cürekde ornatad –
Ata sıyı ömürlege berilmeyd,
Anı tuvdukları işde tüülmey!
Sovet vlastdan zor halini alganla,
Bügünlükde tamadala bolganla –
Kirlik tülle biri cañı zamañña,
Salıb turgan aladıla kabhañña.
Ayrılıkdan bilmeydile başhanı,
Bir-birine etgen aladıla halklanı.
Öz işlerin körmez üçün adamla,
Işıralla millet ayrılıknı – camanla.
Partbiletni, hamayılça, canında
Cürütüvçü – bolalmaydı andan boş:
Hıylaçılık kirib kalsa kanına,
Ketginçiññe haram zatha bolad hoş.
İbilisni corugunda biyleññen,
Halk kıyınından gıl tüşürürge üreññen,
Haram-halal ayırmayın aşaydı,
Camagatnı katışdırsa – caşaydı!
Kurutmayın İbilisni urlugun
Cokdu madar, tüz caşavga çıgarga.
Bir sıyır da körçü anı kullugun –
Çabar, savlay halknı kuş tügünle çaçarga!
Tüzün aytsak – çabadıla talarga,
Kerti söznü iymeydile basmaga,
At-bet atab, üsdürelle itleni,
Tunçukdurub turur üçün milletni!
Karça safdan çıgıb,– başha boldula,
Kuradıla kesleriça bir millet.
Bıla bizden tülle – ayrı collula,
Karça cıyın saklarıkdı Öz İnnet!
Karça cıyın bügün kesin eskersin -
Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram,
Şadibek, Zapiş – barı biriksin!
Ansız bolmaz Karaçay Curt – Şam!
Birikmeyin Karaçaynı özegi,
Köbüne onov etib tursa bir kesegi,
Dert kaytarıv tutar halknı tuzakda,
Mankurtla bla ketalmazbız uzakga.
Köbge tözgen – töş aşarık Karaçay!
Mukladisça, özegiñi birge cıy!
Öz halili cañña kuçagıñı cay,
Ol zamanda bütev halknı küçler Sıy!
Sıyın tutsun – sıylı bolurga izlegen,
Öz canıbız – Öz namısnı kolunda!
Tuvgan ceriñ Curt boladı birikseñ,
Kıblamadı milletiñi colunda!
Birikmeklikni teñlik bered caşavda,
«Teñ bolmagan – keñ boladı» aytıvda.
Teñlikdedi – Karnaşlıknı sezimi!
Tamamlayma, başlagança, sözümü:
Cürek kibik – burhudu Karaçay,
Cürek kibik – ulludu Karaçay,
Tardı, keñdi, tutmakdı, erkindi Karaçay,
Cüregibiz kalay ese – ol da alay,
Tüzün aytsak, Kalay ulu Appalay.
P.S.
Astâfirullah, Sıylı Allahım, keç bizni,
Sagaytırga köbdü küçüñ-kudretiñ.
Canavlda tüzetelmeyd tizginin,
Tavga çıgıb, baş tutuvçu milletiñ.
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Atalanı-analanı günahların keç, Allah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Caş kavumnu, bişgenleni günahların keç, Allah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
Curtubuzga süymeklikni, cüreklege sal, Allah!
Adeb-namıs, innet-iman Karaçayga ber, Allah!
Uzakdagın, cuvukdagın bir-birine ileşdir,
Köb kıyınlık çekgen halknı terk zamanda birleşdir!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
Miyiklege salgansa curtubuznu sıylı Allah,
Miñi Tavga tıyınşlı et milletimi, YA Allah!
Ülgü bolub turgan halknı ölgenlerin keç, Allah!
Savlarına duniya nasıb, taza cürek, ber Allah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
Buz tavladan sarkgan suvla, zikir etib, kelelle,
Buzcürekle allay halda iman colda erirle.
Oliy-Ullah bashan cerle, anı küsey körürge,
Allay nasıb berilmegend başha haklı cerlege!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
Anı bilib, savlay millet, birden kaytsın tavbaga,
Tilin, Dinin, Öz işin da – ülgü etsin tavlaga!
Sıylı Allah şagat etib salgan kibik bu cerge,
Tolturayık borçubuznu, çamlanmazça milletge!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
Bolmaz başga incivübüz, sıyınalsak corukga,
Adamlıknı bayrak etib – baş urganda buyrukga!
Şam Karaçay – cürekleded, cüregiñi tazala,
Karaçayda öser kibik Allah süygen balala!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Bir birlerin süer kibik Karaçayga Sen boluş!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Keçivçüse, Sıylı Allah, saflarıñda ber konuş!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Lâ-illâha, illallah, Lâ-illâha, illallah!
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah,
Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah, Astâfirullah…
28.12.2006 – 16.01.2007 cılla.
Açıklav
[1] Kalay ulu Appa: Tüz atı, Canıbeklanı Kala-Geriyni caşı Zekeriyadı. 1864-1934 cıllada caşagandı. Çam-seleke cırları, nazmuları bla belgilidi. Adetni-namısnı buzganlaga, sözü kamçiça tiygendi. Ol cıllada caşagandı Karaçaynı em belgili cırçısı Bagır ulu Kasbot da. Eki söz usta bir-birine tübegenlerinde, Appa kesin bılay aytıb tanıthandı: «Sen Bagır eseñ – men Kalay; Sen kalay eseñ – men alay».
[2] Tayak Tübden Ötgen: Karaçay kesi krallık cürütgen zamanlada, Karaçayga tışından adamla kelib koşula turgandıla. Bu kelgen adamlanı ant etdirib, tayak tübünden ötdürüb, öz halklarına koşhandıla, Karaçaylı etgendile. Karaçayga alay bla vatandaş-curtdaş bolgan, kalganla kibik, Karaçay üçün otha, suvga da kirirge ant etgendi.
[3] Kesi Koşuna Kesi Çabhança: Burun zamanda bir-bir Karaçaylı \"könçeklik\" deb, başha halklanı koşlarına çabıvul etib turgandı. Köbüsüne ol zat Karaçay koşlaga çabıvul etgenlege cuvabça bolgandı. Tamadala elge ketgenlerinde, bir col, kamsık caşla kesleri koşlarına çabıb, bolgannı başı tübüne etgendile. Cav koşha çabarga ürene turganlıkları bolgandı. Andan beri «Nemeları kesi koşlarına çabhança» deb söz cürüydü Karaçayda.
[4] Karaçaylılanı Orta Aziyaga emda Sibiriyaga sürgün etilgenleri.
[5] Egizge: Egiz – Karaçaynı cañı tarihinde (20-çı ömürnü al süreminde) em ullu şıyıhha sanalgan Şakay ulu Hacini kısha cuvugudu emda sohtasıdı. Hacini 1920-çı cıllada imansız sovet-kommunist coruk tutub kuruthandı..
[6] Şakay ulu: Şakay ulu Haci bek ullu keramatı bolgan din ahlusu bolgandı. Bolluknu körüb, aytıb turgandı.
[7] Özden (Dvoryanin): Bu söznü Orus tilge «dvoryanin» deb köçürüv tüz tüldü. «Dvor» demek, «arbaz» demekdi. «Dvoryanin» demek, biyni arbazına cuvuk demekdi. Bizni tilde «özden» demek – başına erkin adam, onovun kesi cürütgen adam, kişige boysunmagan adam demekdi. Özegi Karaçay bolgan barı da özdendi. Karça kuragan kral – özden kraldı.
[8] Çorna ulu: Halkına hak közden karamay, kereksiz mahtav berib turgan adam.
[9] Kıliyan: Karaçayda cerni atı. Karaçay namısha, adetge, corukga kelişmegen sıysız iş etgenleni Töre Elden kıstab, alayda caşarga buyurgandı.
[10] Cörme kızı: Poemanı avtoru «Cörme kızı» deb, tarihçi Kipkelanı Zaremaga aytadı. Zaremanı kız tukumu (ata tukumu) Çotçaladandı. «Cörme» degen çam cırda Çotçalanı üsünden aytılınadı.
[11] Atacok: Kabartı biy Hadagujuk ulu (Atajukin) col usta bolub, 1828-çi cıl Orus askerni taşa colla bla Karaçayga alıb kelgendi. Orusha Karaçaynı kırırga, Karaçay kralnı tüb eterge boluşhanı üçün, artharakda Karaçayga tamada (pristav) da etgendile anı.
[12] Begecen: cazıvçulanı tamadaları bolub, cazıvçuluk işni va oyub koygan.
[13] Çıgır Kol: ilmu-tintiv institutha başçı bolub, Karaçay ilmunu aynırga koymagan.
* * *
БЕТ БЛА АУАЗ - МУХАММАД АДУРХАЙНЫ «КЪАРАЧАЙГЪА» ДЕГЕН ПОЭМАСЫНЫ ЮСЮНДЕН
Билал Лайпан
Эки джылны мындан алгъа талай дефтерден къуралгъан назму китабым чыкъгъан эди. Бир дефтерни аты «АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ – КЪАРАЧАЙ» эди. Алай демек: къууанчым-насыбым, къайгъым-джарсыуум да Къарачай болгъанын, акъ кюнюм, къара кюнюм да Къарачай болгъанын айтханлыгъым эди.
Башха дефтерни аты «ХАКЪ бла ХАЛКЪ» эди. Аны магъанасы чексиз терен, мийик, уллу эмда кёб къатлы болгъаны себебли, орус тил бла да айтыргъа кюрешген эдим: Бог и Народ, Истина и Народ, Правда и Народ, Справедливость и Народ, Право и Народ.
«БЕТ бла АУАЗ» ючюнчю дефтерими аты эди. Алай демек – Форма и Содержание; Лицо и Голос; Лик и Глас; Совесть и Проповедь; Явление и Откровение.
Быланы барын да тизгеним не ючюндю? Бу магъаналаны барын да «КЪАРАЧАЙГЪА» деген бир къысха поэмада табханым ючюндю. МУХАММАД АДУРХАЙ – бу поэманы джазгъан назмучу – бизни джазыучулада хазна тюбемеучю шартлары бла сейирсиндиргенди мени.
Сёзлени бир-бирине тагъаргъа, суратлау амалла бла да уста хайырланыргъа юренирге боллукъду, алай а, кебге къуюлгъанлыкъгъа, сёзле назму болургъа унамайдыла. Былай къарасанг – хар нелери да барды, джюрегинге уа къатылмайдыла, робот джазгъан назмулагъа ушайдыла: джанлары джокъду. Бу поэманы уа къалай джарашдырылгъаны, къалай этилгени эсинге да келмейди, кёзюнге илинмейди – магъана-оюм-фикир джаны асры кючлю болгъанданды алай.
Арт кёзюуде мен «бизни адабиятха не джетмейди, халкъыбыз талпыб, излеб окъурча нек тюлдю» деб, сагъыш этиученме. Аны чуруму буду деб турама: халкъны джюрегин-кёлюн тюз кёргюзталмайбыз, халкъ кесин кёралмайды адабият чыгъармалада. Ол алай нек болады? Халкъны ичинде джашагъан къаламчыла халкъны джашауун билгенлерине сёз джокъду. Сёзге джан салыргъа фахмулары, билимлери, усталыкълары да джете болур. Сора не джетмейди? Джетмеген а, эки затды: бет бла ёт. Ала болмасала, фахмунг, билиминг, усталыгъынг да Хакъгъа къуллукъ эталмайдыла. Ала болмасала, къаламынг не къралгъа джараулу, не бир партиягъа джараулу, не оноучулагъа-къуллукъчулагъа джараулу – айтыргъа, залимлеге джараулу джазыб башлайды.
Кишиге джалынмаз, бойсунмаз ючюн джаяу барыргъа керекди, не да кесинги атынг-арбанг болургъа керекди. Ат-арба къураргъа болуму джетмеген, джаяу джюрюрге уа сюймеген, не этеди? Кимни болса да арбасына минеди, кимни болса да арбазына джарашады. Сора тебрейди аланы джырларын джырлаб («кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла»). Арбачы да, итге сюек атханча, бир джукъ тутдурады джырчыгъа. Эркин джырчы, ёзден джырчы алай бла къул болады, къулгъа бурулады. Ма алай къуралады къул адабият. Къарачай адабият 1917-чи джылдан башлаб, бюгюнлеге дери къул адабиятды дерге боллукъду.
Ёзден адабиятыбыз а, болгъанмыды бизни? Болгъанды. Нарт таурухла, Халкъ джырла ёзден адабиятны тюб ташларыдыла. Юлгюге «Хасаука» джырны, «Бийнёгер» поэманы келтирирге боллукъду. Ёзден адабиятыбыз а бармыды бюгюн? Джокъду. Джырчы Сымайыл, къаяча, кеси джангыз сюеледи. Алай а, ол – ахыр файгъамбарча, ахыр халкъ Джырчыбыз эди. Ёзден адабият къуралыргъа уа боллукъмуду? Боллукъду. Анга шагъат да, мен окъуучулагъа теджей тургъан Мухаммад Адурхай джазгъан «КЪАРАЧАЙГЪА» деген назмуду.
Халкъгъа къуллукъ этиу – ол аны махтау не да сёгюу тюлдю. Тюзюн айтыуду. Джашырмай, къоркъмай, кертисин кёргюзюудю. «Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз» дейдиле. Ёзге, байлыгъын тюз хайырландырмагъан да, джарлы болмай къаллыкъ тюлдю. Джангыз, иги иннет, керти сёз, тюз иш къутхарлыкъдыла бизни къул сезимден, къул джашаудан. Бетинг къаллай эсе, ауазынг да аллайды. Хакъдан башланады Адам да, Халкъ да. Аны юсюнденди «Къарачайгъа» деген поэма. Дагъыда бир затны ажымсыз ангыларгъа керекди. Автор – Мухаммад Адурхай – тукъум айырмайды. «Ёзден» деб, ол намысын-бетин сакълагъан, Халкъын башхалагъа не бий, не къул болургъа къоймазлыкъ, кеси да кишиге не бий, не къул болмазлыкъ керти эркишиге, Хакъ ючюн джан аямай кюрешген адамгъа айтады. «Къул» деб да, Ибилисге, аны шайтанларына бойсуннган, дуния мал ючюн Хакъ джолдан кетгенлеге айтады. «Къул-ёзден» деб, халкъны бирлигин бузгъанлагъа къаршчыды. Иннет-Сёз-Иш – буду кимни ким болгъанын кёргюзтген зат. Хар не да – эм аллында, эм ахырында да – иманнга, джюрекге таянады. «Джюрегинг кибикди Къарачай, Джюрегинг тенглиди Къарачай» деб, нарт сёзлеча айтылгъан тизгинле, бизни кёзюбюзню джюрегибизге, Къарачайыбызгъа да бурадыла. Ма аны ючюн сау бол, кёб джаша Мухаммад Адурхай.
МУХАММАД АДУРХАЙ
КЪАРАЧАЙГЪА
Англагъанлагъа,
Тынглагъанлагъа,
Къарачайлылагъа айтама,
Ала сюйгенлеге – атайма!
Джюрек кибик – бурхуду Къарачай,
Джюрек кибик – уллуду Къарачай,
Джюрек кибик – эркинди Къарачай...
Джюрегибиз къалай эсе – ол да алай,
Тюзюн айтсакъ, Къалай улу Аппалай [1].
Джюрек чакълы бирди Къарачай,
Джюрек чакълы – кенгди Къарачай!
Джумдурукъгъа тенгди хар джюрек,
Алай анга сыйыналла Джер бла Кёк .
Джуртун сюйген, миллет деген инсаннга,
Аны сезмей, джокъду амал, джашаргъа.
Аталаны хакъ джолларын ойгъан а -
Кесин излемесин ёзден халкъгъа къошаргъа!
Таякъ тюбден ётюб [2], къошулгъанла бизге,
Биз сизни тенг этдик кесибизге.
Алай а, энди туудукъларыгъыз,
Буза эселе сиз берген антны,
Учуз эте эселе Къарачай деген атны,
Худес суу бокълагъанча Къобанны,
Къатышдыра эселе болгъанны,
«Кеси къошуна кеси чабханча» [3] эте эселе,
Алай эсе, не этейик да алагъа –
Ант бузгъан иймансызлагъа?!
Не къычырыкъ этсин джарлы Къарачай,
Аз болгъанды бир-бирине джакъ болгъан:
Кюнню сюрюб, ингир Кёкде чыкъгъан Ай –
Джарыкъ бермейд биз барыучу таш джолгъа.
Ётген ёмюр къан дерсди билгеннге –
Айрылыкъ бла халкъ къурутду бир-бирин.
Башчыларыбыз къаршчы турмай сюргюннге,
Аулаб чыкъдыкъ Азиясын, Сибирин [4].
Соргъан эдим сау кюнюнде Эгизге [5]:
- Не дей эди Шакай улу [6] бизлеге?
- Хакъ джолгъа къайытмаса халкъ,
Боллукъду,- деген эди,- талкъ,
Тёгюллюкдю,- деген эди,- тюзлеге!
Джашасагъыз, бир-биринге къор болуб,
Сизни бюгюб къоялмаз зор болум.
Бирликни къурутсагъыз а, санаб ёзденни-къулну,
Сора, сизге бий болуб, керпесленир зулму.
Зулмуда туугъан, джангы аякъланнган тёлюле,
Табынырламы бир Аллахха-Тейриге?
Огъесе, бойсунубму турурла фыргъаууннга,
Аллахны атларын да атаб анга?
Кёреме
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмазлыкъланы,
Ибилис айтханны этерик насыбсызланы.
Аланы сёзлери, антлары да – ётюрюк.
Кюреширле бир-бирин тонаб, ёлтюрюб.
Башха заманла келирле, алай а,
Юренгенле зулму джолну тутарла.
«Шайтан элге джин молла» дегенлей,
Башчыгъа да эм сыйсызны сайларла.
Тынгылаб туруб, айтхан эди, ахсыныб:
-Хош болмайма келлик кюнде бир затха –
Къара кючле джахиллеге баш болуб,
Бютеу халкъны тартарыкъла азабгъа.
Ёнге… ышанама: миллетим
Ёзюн къутхарыр, джанауалдан чыгъар деб.
Сакълар динин, тилин, тинин, иннетин,
Къарча кибик бир башчы да сайлар деб!».
Кетди Эгиз-Хаджи, Устазына тарала,
Энди джокъду Къарачайда таша джол.
Тегерекге къарасанг – ашланалла джарала:
Биз баргъан – ташлы, бузлу, ёлюм джол.
Энди джашау былай барыб тургъанда,
Хоншула да бизге къаршчы болгъанда,
Амалсыз керекди Къарачайгъа бир джакъчы,
Къарча-джюрек – халкъым деген бир башчы!
Аны излеб, тёгерекге къарасанг,
Ёз улладан таза улан табалсанг,
Миллетни да бирден азат эталсанг,
Атар бизге бир кюн бир джарыкъ танг.
Заман деген чыртда артха къайтмайды,
Келген джолунгу да тинте, дайым – алгъа бар.
Иши болгъан къарачайлы кече джатмайды,
Токълукъ, сый да – джигерликден чыгъар!
Джюрек джаргъан терс сёзлени ташлайыкъ,
Андан-мындан чыкъмагъанды Къарачай,
Кеч къошулгъан да Къарча халили болайыкъ,
«Хакъгъа къуллукъ эт» дейди Джулдуз бла Ай.
Малкъар,Чегем, Басхан, Холам, Бызынгы –
Шам Къарачай – эскер джуртунгу, ызынгы!
Ата Джуртду – Теркден Лабагъа дери,
Бабаладан къалгъан алан-тюрк джери!
Тарихчиле, къаламчыла – къоркъмайын,
Келтирсинле хакъ шагъатла заманнга,
Джалгъан макъамланы бири сокъмайын,
Келишсинле кертиликге, иманнга!
Имам болгъан – Ислам джолун тюзетсин,
Сыйлы Китаб салгъан борчну бегитсин!
Ол заманда – хар зат да орнун табар.
Къарачай да кюн джарыкъгъа чыгъар.
Окъургъа, ишлерге джуртдан кетген джигит джашланы
Башхаланы адетлери бузалмаз:
Эсде тутхан Джуртну Къадау Ташларын –
Тау намысха келишмегенни унамаз!
Тау адетле – шериатха келишелле-келелле,
Биз сукъланныкъ миллет джокъду бу Джерде,
Джалгъан затла, келгенлерича кетелле,
Къарча-къылыкъ къурумаз ёмюр-ёмюрде!
Неди ол деб, соруу берген тёлюле,
Къарча къылыкъ – Адамлыкъды, билсинле!
Къарча къауумда джокъдула уллу кёллюле,
Джокъдула гинасуула, тюлкюле.
Джуртун, халкъын джанларынча сюйгенле,
Миллет ючюн отха-суугъа киргенле,
Ёсдюргенле билимлерин, кючлерин,
Тюзетгенле халилерин, бетлерин –
Аладыла Къарча-рухлу эркин адамла, ёзденле.
Сакълаб, зыраф ашырмайын кюнлерин,
Халкъгъа салмай энчи элтир джюклерин,
Джашагъанла – ала тамам биздендиле!
Къарча рухлудула, эркиндиле, ёздендиле!
Ёзденликни «дворянин» [7] деб кёчюрген –
Кёзбаулукъну джаш тёлюге сингдирген –
Алдауукъну бир тюрлюсюн джаяды –
Миллет салгъан ёлчелени ояды.
«Ёзден» деген – «ёзек» деген, «ёз» деген,
Ёз джанына, ёз сёзюне, кесине
Ие болгъан, керти болгъан Джерине –
Олду бизни Къарачай деб халкъ этген.
Ёзеклик да агъачлыкъдан чыгъады –
Тамырланыб, къарыу алыб барады –
Ёз юлгюню Ата берсе тёлюге.
Кёзю болгъан, борчлуд аны кёрюрге!
Миллетини джолун билирге излеген –
Тейрисине, тийресине тюбесин:
Айтылгъандан кертид кёз кёрген –
Кёзюне уа ол Заманны кёргюзтсюн.
Ташдан артыб, тийре тюбюн тюзетген,
Бабаланы ёзенледе ызлары.
Къаяла бла илипинле ётдюрген –
Не устаед, не кючлюед къоллары.
Таш тузакъда къалай джашау этгенле,-
Деб сорурса, кёргюзтелсенг кёзюнге.
Хакъны сакълай, халкъны сакълай билгенле,
Джол бермейин къан бузуучу сёзлеге.
Унутулсун тукъум айыргъан гюнах,
Бюгюнлюкде керти сыйлы – ёз ишли.
Ким эсенг да – тутмай эсенг сыйынгы –
Бизден тюлсе, сенсе эм бедишли.
Къарачайда баш тёреге Адамлыкъ
Салыннганын – чертедиле алимле.
Билмегенди миллетибиз мурдарлыкъ,
Чабсала да кёзюу-кёзюу залимле.
Сюймегенди кукалыкъны Къарачай,
Кийимге да – ёзден бетли дегенди:
Зорлукъда да, сыйын тутуб, адамлай,
Бюгюлмейин бюгюнлеге джетгенди.
Алай эсе, къайдан чыкъды бу къыйынлыкъ, бедишлик,
Къарачайда бир-бирлерин ёлтюрген?
Зулму къралда ёсдюрюлген кюндешлик,
Джаш тёлюню джюреклерин кючлегенд.
Шыйых айтхан – толусу бла кёз алда:
Зорда туугъан – зорлукъ хали алгъанды,
Тёгерекге къарасанг да – хар къайда,
Зорлукъчулукъ алгъа – тёрге чыкъгъанды.
Тот кесгенди джюреклени, иннетни,
Къара-дура этиб таза миллетни:
Бир ёмюрге былай эрши тюрленнген
Не сакълайыкъ къарачай джюрекден?
Эки джюз минг болгъанды халкъымы саны,
Алай а, къууандырырча тюлдю бюгюнлюкде халы!
Джюрек кибик бирди Къарачай,
Джюрегибиз къалай эсе, ол да – алай!
Джюреклени тазалагъан – Иманды!
Зулмучулукъ Карачайгъа харамды!
Джигитлик бла залимликни башхалыгъын
Балаланы джюреклерине ким салсын?
Борчларыды бютеу ата-ананы –
Тюз халиге юретирге баланы!
Ол тамбла салмаз ючюн халкъгъа къыйынлыкъ,
Анга эс табдыргъан джете турсун тал чыбыкъ!
-Эшек бек сюеди, - деучендиле,- гылыуун,-
Кемсиз болса баласына бир къауум.
Къарачайны хар сёзю да – тарбыуун,
Эрке улан тюзюне джаратмаучанды къарыуун.
Кеси къалса, сабийликден чыгъалмайд,
Эркишича арбазына оноу эталмайд.
Адам ортада да – уюмагъан айранча,
Юйдегиси да, аны кибик, хайранча.
Сатыу-алыу, ачха-бочха къолунда –
Тиширыу эркишиге оноучу:
Эркишиси ашау-ичиу джолунда,
Баласы уа – тамбласында тоноучу.
Бузулгъанды халкъыбызны халиси,
Аманладан кёрюнмейди игиси:
Чалкъыаууз къатынла бола кёбден кёб,
Эркек къауум юйдегисинден ёнгелеб.
Не боллукъла бу къауумдан туугъанла?
Джийиргеннгенинг босагъадан къарагъанд.
Танылалла ахырзаман болумла,
Таза халкъны къайсы кяфыр къаргъагъанд?
Эки джюз минг къарачайлы дунияда,
Аллай бир джюрек да – кёкрек уяда:
Джюреклени санларыды Къарачай,
Джюреклени джанларыды Къарачай!
Бир къауумну бошбоюнлукъ кючлесе,
Бир къауумну джюреклерин тот кессе,
Абзырайды андан саулай Къарачай,
Къалай этгин бу болумгъа къайгъырмай?!
Къартла, къатлаб бабаланы сыйларын,
Кёл этелле, теджегенча бизлеге.
Къуру къазан тойдурмагъанча къарын,
Сыйсыз адам ийнанмайды сёзлеге.
Ана тилни билмей ёсген тёлюге –
Ана къачны берилмейди билирге!
Тилде, динде, ишде да чыныкъгъан –
Олду Джуртха керти къарачай улан!
Акъылманнга санаб, бирле кеслерин,
Учуз этиб сёлешелле тыбырны…
Тарих джолну алалмагъан дерслерин -
Сёлешдиред ата-баба къабырны!
Заман деген алджамайды Аламда,
Барад дюлдюр болуб, джулдузлу чарсда.
Къарачай да аман адетлени алыргъа болуб уста,
Эс джыялмай, эриб барад Орусда…
Къоркъуу салгъан, сатыу-алыу джашауда,
Белгиленмей не ёлгенде, не сауда,
Эриб кетсек, кимге ушаш боллукъбуз,
Къайсы халкъны айнытырыкъ къорлукъбуз?
Ассимиле Къарачайгъа – ёлетча –
Джууукъ келгенд, биз да, сылхыр миллетча,
Джаныбызны атыб къойдукъ базаргъа…
Андан ары кёл да бармайд джазаргъа.
Джети атагъа дери санай билмеген,
Юй тарихи къулагъына кирмеген -
Къуру орам-орман тилде тилленген,
Къайдан болур къарачайлы миллетден?!
Зорлукъ кёрген – джюрегинден къыяулу,
Даудан сора бир зат кирмейд башына.
Азат тёлю къурайд джангы джашауну,
Таза джюрек берсин ким да джашына.
Таза джашны – таза ана ёсдюред,
Къыз сабийге андан артыкъ эс бёлед -
Аналыкъда – миллет санны тыбыры,
Аталыкъда – миллет шартны тыбыры!
Ёсдюрсенг да, ач-джаланнгач этмейин,
Джашха иман, адет-адеб бермесенг,
Къалмаз баланг орам джолгъа кетмейин,
Артда, кюйюб, чабышхандан не келсин?
Ийнаныгъыз, джуртсуз адам, насыбсыз,
Джуртдан кетиб, булджуу джашау табханча,
Юйю, мюлкю къалыб кетер хыйсабсыз,
Башха джерде кёб ахлубуз къалгъанча.
Джуртдан, амал излеб, кетген да тышына,
Билим, фахму къатланырча, байыныб,
Борчлуду къайтыб келирге ызына,
Ата джуртха джангы джолла айырыб.
Иннет болса, уланына, къызына –
Къоркъуу джокъду къайтыб келирге ызына,
Джуртха джолну, Къарча кибик, табарча,
Къыйыныг да миллетинге джугъарча.
Джырчы Сымайыл ахыр кюнде айтханча,
Къарачайды барыбызгъа джандет джер,
Назмулары миллетибизге къайытханча,
Бизледен а Къарачайгъа не джетер?
Хасаукачы Умар осият этгенд – кимлеге?
Джууаб берлик таулучукъла – кимлебиз?
Уллубуз да, кичибиз да – бюгюн биз,
Айюню кесин кёре, ызын излейбиз...
Ойнатмайбыз сампалланы, къолланы.
Бирикдирмей джюреклени, джанланы,
Бёлек-бёлек юлешиниб, джашайбыз,
Чингиз айтхан манкъуртлагъа ушайбыз.
Беш тау эли – Къабартыны тюбюнде,
Шан Къарачай – къонакъ кибик элинде,
Онглу, онглу кечинеди Расейде,
Къалгъаны да – тыш къралла джеринде.
Башчы къауум – башхалагъа къор болуб,
Алим къауум – сандыракъгъа джол къоюб,
Динчиле да эжиу эте барына,
Миллет эсе – къарын къайгъы, джан къайгъы.
Билал эсе – тыш къралда, узакъда.
Мусса болса – айтыр эди бир затла,
Альберт эсе – къуллукъ ючюн, тузакъда,
Къалгъан джазгъан – тюзелмезлик манкъуртла!
Аста-хфирля, бисмиллахи, рахман-рахим!
Тарихчиле – къарт Казий бла Ибрахим:
Халатланы къартлыкъда да тюзетмей,
Хакъ оюмгъа джаш къауумну юретмей,
Барадыла тарих джолда чарсдача,
Джашаубуз болгъан кибик харсдача.
Тауурухланы мурулдайды джаш къауум,
Аланы къатлайды къанлы джауунг…
Керек тюлдю бизге тарих алдауукъ,
Чорна улу [8] айтхан махтау – бабаны!
Бюгюнлюкде – Хакъды бизге эм джууукъ,
Тюб этейик кюндешликни, забаны!
Кёзбаулукъдан баба джолу тазады,
Махтанчакълыкъ – халкъны къанын бузады!
Джизги затны тёбен этген Къарачай,
Ол-ляхий, - деб, къатышдырад – адыглай.
Окъуу деген ушаб къалгъанд кёзбаугъа,
Юристле бла бухгалтерледен толгъанбыз.
Докторла бла кандидатла – алдаугъа!
Чынлыладан къутуруб да къалгъанбыз.
Хар небиз да учхарадан-учхара,
Учузланнганд билим джарыкъ, усталыкъ,
Заман кеси болгъан кибик масхара,
Мийикликни хорлагъанды къысхалыкъ.
Билимлиле тамбла кетген тёреде,
Бюгюннгюле халкъны аллына чыкъгъанда,
Миллетибиз къайдан болур ёргеде,
Чирик гардош къала шойду бачхангда?!
Къарча къылыкъ – кертиликде бегигенд!
Тилибиз да кёлтюрмейди алдауну,
Алдагъаннга – тили чалды, - дей билген,
Аллай миллет – Ташдан салгъанд Къадауну!
Экибетлилик, гинасуулукъ, алдауукъ, –
Ёмюрледен бери тюйюлюрге тыйыншлы.
Тююлгенден чыгъа эсе бир зауукъ,
Тирмен къакъгъыч боллукъмеди къыйынлы?.
Сыйынмагъан Къарачайда Тёреге,
Джуртдан эниш Къылияннга [9] къысталгъанд.
Сингдирмезча фитналыкъны миллетге,
Джаманланы таза халкъдан айыргъанд!
Заман кеси ачыкълайды хар кимни,
Джаманларынг кёб болса уа – не этгин?
Алыб, ауушдургъан кибик кийимни,
Аууушдурургъа мадар джокъду – не этгин?
Бу болумну кёре туруб тынгласанг,
Тарих джолну кёргюзтмейин къоялсанг,
Джау къаламгъа мерекебни тутдурсанг,
Тёре болса – Къылияннга тюшеренг…
Арт кёзюуде, кёл салдыргъан барындан,
Къарачайны керти къызы Зарема,
Чыгъыб къалды, къоркъуу сала джаулагъа,
Джёрме къызы [10] джууаб бергенд кимге да.
Кёбдю бюгюн кетгенлени санлары –
Джырчы Сымайыл, Дуда Махмут, Халимат,
Мусса, Сейит, Рашид, Хабиш Мухаммат…
Чыкъмай тургъан джазмалары – Сынлары!
Борчду бизге, барын энлеб, чыгъаргъан:
Тузакъ кюнде, миллет ючюн кюрешде,
Хакъ оюмун зулму джорукъдан сакълагъан,
Себеб болур, халкъгъа чыкъса, ма бюгюн.
Баш тутханла бирикселе боллукъду...
Хоншуладан алалмайла бир юлгю,
Миллет ючюн ишлесинле – джорукъду,
Аллах аны ючюн берген шойду да мюлкню!
Барыбыз да бир джюрекча болмайын,
Къарачайны айнытыргъа мадар джокъ,
Айрылыкъда миллет турур онгмайын,
Джол тюзетиучю болуб – Атаджокъ [11]…
Къачхынчыла бизге оноу этиб турсала,
Ата джуртну кёнделеннге юлеше,
Башчы къауумну да кеслерине бурсала,
Биз да, сюек ючюн, ёлюм къара тюйюше…
Буду – джауларыбыз бизге теджеген,
Бюгюнлюкде, харсгъа келиб турабыз:
Адабият джолгъа джатыбды бегеджен [12]
Илму эсе – чыгыр къолгъа [13] къарайбыз.
Бу сыйсызлыкъ, патчахлыкъдан келгени,
Кесиб аталмадыкъ аны тамырын,
Ата-баба къонакъбайлыкъ этгени –
Джау болгъанла, джуртну кесе акъырын.
Хыликкелик болуб, былай тургъандан
Къутхарлыкъды бизни къуру – бир болгъан!
Къарачайлы болалмайса туугъандан,
Аны ючюн джан берирча турмасанг!
Ачыуну да бир джанына атайыкъ,
Азатлайыкъ джюреклени, джанланы,
Джангы ёмюрде бир муратда атлайыкъ,
Къурмач кибик кёбейтейик баланы.
Хоншулагъа джокъду бизни дауубуз,
Аллах кеси беред насыб кимге да,
Сюргюнню да сынамасын джаубуз,
Замансыз да къаратмасын джерге да.
Онтёрт джылны джашау этиб тузакъда,
Къартларыбыз тёзгендиле неге да,
Къабыр юлюш табгъандыла узакъда,
Джашау ала бергендиле бизге да!
Джандетледе, ёкюнмейин, джатарча,
Гюнахсызлай азаб чекген шейитле,
Хакъ борчлубуз кюреширге Къарчача,
Тюз халкъ болсакъ – ёлгенлеге эскертме!
Зырафладыкъ арт джыллада заманны,
Джаш тёлюге алдыргъанбыз аманны,
Эсли къауум бир джумдурукъ болмайын,
Миллет борчу къалыб барыр толмайын.
Дин башчыбыз энчи борчун толтурса –
Айрылыкъны къурутурча тамырын,
Къарнашлыкъны хакъ джаны бла къоруса,
Имам этер акъылманын, сабырын!
Бирикдириб ала саулай миллетни,
Бир иннетде, аджашмайын турурча,
Ислам нюрю джарытырча хар бетни,
Халкъы сейир болур кибик – Джуртуча!
Мингден артыкъ тилден дунияда –
Аллах бизге бергенди алан-тюрк тилни,
Сабий этед кёрген затын уяда,
Ана тилди айландыргъан халини.
Динибиз, Тилибиз, Ёз Ишибиз – бизни халкъ этген,
Минг тамакъдан, къатлаб, муну айтсакъ да,
Джангы ёмюрде таянырыкъ, биз билген,
Бирикмеклик, къалгъанланы къойсакъ да.
Ол а, Динде, Тилде, Ишде – кюч алад!
Ёз халини хар джюрекде орнатад –
Ата сыйы ёмюрлеге берилмейд,
Аны туудукълары ишде тююлмей!
Совет властдан зор халини алгъанла,
Бюгюнлюкде тамадала болгъанла –
Кирлик тюлле бири джангы заманнга,
Салыб тургъан аладыла къабханнга.
Айрылыкъдан билмейдиле башханы,
Бир-бирине этген аладыла халкъланы.
Ёз ишлерин кёрмез ючюн адамла,
Ышыралла миллет айрылыкъны – джаманла.
Партбилетни, хамайылча, джанында
Джюрютюучю – болалмайды андан бош:
Хыйлачылыкъ кириб къалса къанына,
Кетгинчиннге харам затха болад хош.
Ибилисни джоругъунда бийленнген,
Халкъ къыйынындан гыл тюшюрюрге юреннген,
Харам-халал айырмайын ашайды,
Джамагъатны къатышдырса – джашайды!
Къурутмайын Ибилисни урлугъун
Джокъду мадар, тюз джашаугъа чыгъаргъа.
Бир сыйыр да кёрчю аны къуллугъун –
Чабар, саулай халкъны къуш тюгюнле чачаргъа!
Тюзюн айтсакъ – чабадыла таларгъа,
Керти сёзню иймейдиле басмагъа,
Ат-бет атаб, юсдюрелле итлени,
Тунчукъдуруб турур ючюн миллетни!
Къарча сафдан чыгъыб,– башха болдула,
Къурадыла кеслерича бир миллет.
Была бизден тюлле – айры джоллула,
Къарча джыйын сакъларыкъды Ёз Иннет!
Къарча джыйын бюгюн кесин эскерсин -
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам,
Шадибек, Запиш – бары бириксин!
Ансыз болмаз Къарачай Джурт – Шам!
Бирикмейин Къарачайны ёзеги,
Кёбюне оноу этиб турса бир кесеги,
Дерт къайтарыу тутар халкъны тузакъда,
Манкъуртла бла кеталмазбыз узакъгъа.
Кёбге тёзген – тёш ашарыкъ Къарачай!
Мукъладисча, ёзегинги бирге джый!
Ёз халили джаннга къучагъынгы джай,
Ол заманда бютеу халкъны кючлер Сый!
Сыйын тутсун – сыйлы болургъа излеген,
Ёз джаныбыз – Ёз намысны къолунда!
Туугъан джеринг Джурт болады бириксенг,
Къыбламады миллетинги джолунда!
Бирикмекликни тенглик беред джашауда,
«Тенг болмагъан – кенг болады» айтыуда.
Тенгликдеди – Къарнашлыкъны сезими!
Тамамлайма, башлагъанча, сёзюмю:
Джюрек кибик – бурхуду Къарачай,
Джюрек кибик – уллуду Къарачай,
Тарды, кенгди, тутмакъды, эркинди Къарачай,
Джюрегибиз къалай эсе – ол да алай,
Тюзюн айтсакъ, Къалай улу Аппалай.
P.S.
Аста-хфирля, Сыйлы Аллахым, кеч бизни,
Сагъайтыргъа кёбдю кючюнг-къудретинг.
Джанаулда тюзетелмейд тизгинин,
Таугъа чыгъыб, баш тутуучу миллетинг.
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аталаны-аналаны гюнахларын кеч, Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Джаш къауумну, бишгенлени гюнахларын кеч, Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
Джуртубузгъа сюймекликни, джюреклеге сал, Аллах!
Адеб-намыс, иннет-иман Къарачайгъа бер, Аллах!
Узакъдагъын, джууукъдагъын бир-бирине илешдир,
Кёб къыйынлыкъ чекген халкъны терк заманда бирлешдир!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
Мийиклеге салгъанса джуртубузну сыйлы Аллах,
Минги Таугъа тыйыншлы эт миллетими, Я Аллах!
Юлгю болуб тургъан халкъны ёлгенлерин кеч, Аллах!
Сауларына дуния насыб, таза джюрек, бер Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
Буз тауладан саркъгъан суула, зикир этиб, келелле,
Бузджюрекле аллай халда иман джолда эрирле.
Олий-Уллах басхан джерле, аны кюсей кёрюрге,
Аллай насыб берилмегенд башха хакълы джерлеге!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
Аны билиб, саулай миллет, бирден къайтсын таубагъа,
Тилин, Динин, Ёз ишин да – юлгю этсин таулагъа!
Сыйлы Аллах шагъат этиб салгъан кибик бу джерге,
Толтурайыкъ борчубузну, чамланмазча миллетге!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
Болмаз башгъа инджиуюбюз, сыйыналсакъ джорукъгъа,
Адамлыкъны байракъ этиб – баш ургъанда буйрукъгъа!
Шам Къарачай – джюрекледед, джюрегинги тазала,
Къарачайда ёсер кибик Аллах сюйген балала!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Бир бирлерин сюер кибик Къарачайгъа Сен болуш!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Кечиучюсе, Сыйлы Аллах, сафларынгда бер къонуш!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Ля-илляха, илля-Аллах, Ля-илляха, илля-Аллах!
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля,
Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля, Аста-хфирля…
28.12.2006 – 16.01.2007 гг.
Ачыкълау
[1] Къалай улу Аппа: Тюз аты, Джаныбекланы Къала-Герийни джашы Зекерияды. 1864-1934 джыллада джашагъанды. Чам-селеке джырлары, назмулары бла белгилиди. Адетни-намысны бузгъанлагъа, сёзю къамчича тийгенди. Ол джыллада джашагъанды Къарачайны эм белгили джырчысы Багъыр улу Къасбот да. Эки сёз уста бир-бирине тюбегенлеринде, Аппа кесин былай айтыб танытханды: «Сен Багъыр эсенг – мен Къалай; Сен къалай эсенг – мен алай».
[2] Таякъ Тюбден Ётген: Къарачай кеси къраллыкъ джюрютген заманлада, Къарачайгъа тышындан адамла келиб къошула тургъандыла. Бу келген адамланы ант этдириб, таякъ тюбюнден ётдюрюб, ёз халкъларына къошхандыла, Къарачайлы этгендиле. Къарачайгъа алай бла ватандаш-джуртдаш болгъан, къалгъанла кибик, Къарачай ючюн отха, суугъа да кирирге ант этгенди.
[3] Кеси Къошуна Кеси Чабханча: Бурун заманда бир-бир къарачайлы \"кёнчеклик\" деб, башха халкъланы къошларына чабыуул этиб тургъанды. Кёбюсюне ол зат къарачай къошлагъа чабыуул этгенлеге джууабча болгъанды. Тамадала элге кетгенлеринде, бир джол, камсык джашла кеслери къошларына чабыб, болгъанны башы тюбюне этгендиле. Джау къошха чабаргъа юрене тургъанлыкълары болгъанды. Андан бери «Немелары кеси къошларына чабханча» деб сёз джюрюйдю Къарачайда.
[4] Къарачайлыланы Орта Азиягъа эмда Сибириягъа сюргюн этилгенлери.
[5] Эгизге: Эгиз – Къарачайны джангы тарихинде (20-чы ёмюрню ал сюреминде) эм уллу шыйыхха саналгъан Шакай улу Хаджини къысха джууугъуду эмда сохтасыды. Хаджини 1920-чы джыллада имансыз совет-коммунист джорукъ тутуб къурутханды..
[6] Шакай улу: Шакай улу Хаджи бек уллу кераматы болгъан дин ахлусу болгъанды. Боллукъну кёрюб, айтыб тургъанды.
[7] Ёзден (Дворянин): Бу сёзню орус тилге «дворянин» деб кёчюрюу тюз тюлдю. «Двор» демек, «арбаз» демекди. «Дворянин» демек, бийни арбазына джууукъ демекди. Бизни тилде «ёзден» демек – башына эркин адам, оноуун кеси джюрютген адам, кишиге бойсунмагъан адам демекди. Ёзеги къарачай болгъан бары да ёзденди. Къарча къурагъан кърал – ёзден къралды.
[8] Чорна улу: Халкъына хакъ кёзден къарамай, керексиз махтау бериб тургъан адам.
[9] Къылиян: Къарачайда джерни аты. Къарачай намысха, адетге, джорукъгъа келишмеген сыйсыз иш этгенлени Тёре Элден къыстаб, алайда джашаргъа буюргъанды.
[10] Джёрме къызы: Поэманы автору «Джёрме къызы» деб, тарихчи Кипкеланы Заремагъа айтады. Зареманы къыз тукъуму (ата тукъуму) Чотчаладанды. «Джёрме» деген чам джырда Чотчаланы юсюнден айтылынады.
[11] Атаджокъ: Къабарты бий Хадагъужукъ улу (Атажукин) джол уста болуб, 1828-чи джыл Орус аскерни таша джолла бла Къарачайгъа алыб келгенди. Орусха Къарачайны къырыргъа, Къарачай къралны тюб этерге болушханы ючюн, артхаракъда Къарачайгъа тамада (пристав) да этгендиле аны.
[12] Бегеджен: джазыучуланы тамадалары болуб, джазыучулукъ ишни уа оюб къойгъан.
[13] Чыгыр Къол: илму-тинтиу институтха башчы болуб, къарачай илмуну айныргъа къоймагъан.
