Habaznı tiyrelerinde el, mından 2700 cıl alğa kuralıp tebregendi [Mızılanı İsmayıl]. Habazçı kartlanı eslerinde bolur, bayam. Glaşlanı Ahiya Efendi kesi kıyın bıla işletgen colnu (Efendini Colu) tiyresinde Suvlukol dep ullu kulak bardı. Bizni Orta Aziyaga köçürgünçü, bu kulaknı içinde 5-6 şavdan çıgıvçu edi. Endi şavdanladan biri kalgandı. 1994 cıl cavunlu bolgandı, bir kere cer tepgendi. Bıllay tabigat bolumla şavdanlanı uyathan edile. Bu art zamanda alimle cer atlanı (toponimle) tinte başlagandıla. Cerleni, suvlanı atların angılathan bir sözlük bardı. Şahmurzalanı Said bıla Camaldin Kokov hazırlağan (Balkarskiy toponimiçeskiy slovar). Ala bu işni hazırlavga ullu küç salgandıla. Bolsa da, bu sözlükde köp cerleni, suvlanı atları salınmay kalgandı. Ülgüge Habaznı tiyresin alayık. Raşhot Sırt, Karasuv, Irhılıkol, Suvlukol, Umarlanı Kaya, degen cer atla arı kirmey kalgandıla.
Elni çeget canında Dumankol degen ullu kulak bardı. Anı tamagında çıkgan suvçukla luhurga singip, Balık suvga cetmeydile [Cubolanı Salih “Malkar avazı”,1944, I. sanı]. Kulaknı atına “Demenük” deydi. Alay bıla anı ukraynalı tukum atha kelişdirgendi. Tüzü va başında aythanımça “Dumankol”du. “Gitçe Kuratı” dep cazadı. Kertisi va “Hureyti”di. Bu sözge uşagan -“Gestenti”, “Gubasantı”... Hureytini tamagında da burungu mekâmla bek köp bardıla.
Habaznı ogarı canında Balık suvga Gedmiş suv koşuladı. Bu söz Kabartı tilde “Джудмышх = Cudmışh” degen söznü transkripsiyasıdı. “Tavuk aşamavçu hans” degen maganadadı. Suvga bu at bizni Aziyaga köçürgenlerinden sora atalganın unutmazga kerekbiz. Suvnu, ol çıkgan kolnu atları başhadıla. Sovet vlast kirginçi bu demengili kolnu iyeleri Kaziyları bolgandıla. “Kaziylanı kara suvla” dep bolgandıla ata-babalarıbız bu suvga, şavdanlaga da. Bu tukumnu tuvdukları busagatda da Habazda caşaydıla.
Balık boynunda ullu köl da bolgandı. Kölnü atına Aydomirni kölü degendile. Cıldan cılga-cer köçe, şavdanla tarkaya, köl köllügün tas etgendi. İgi eslep karasang köl, bayam bılayda bolgan bolur degen oyum keledi kölüŋe.
Tavlula caşagan tiyrede cerleni, suvlanı atları 1500’ge cetedi. [“Balkarskiy toponimiçeskiy slovar” C. Kokov, S. Şahmurzaev, 1970 c.]. Aladan cüzüsü Habaznı tögeregindedile. Cerleni atları bu elni tarihin açıklaydıla. Habaznı burun zamanlada caşavu birsi elleribiz bıla kısha baylamlıkda bolgandı. Ol ogay Şimal Kafkazda 200-300 cıl mından alga bolgan işle bu elni bek ertdegili el bolganına tolu şagatlık etedile, 1872 cılda Ereseyni askeri Karaçaynı cerinde Batalpaşanı (Kırım tatarlanı asker başçısı)** askerin uvathandı. Bu horlam halknı esinde kalır üçün G.A. Potemkin bıllay onov etgendi: “Bu künden başlap Kobandagı stanitsiyaga Batalpaşinsk dep atarga” [V.C. Pikulnu cazmalarından]. Söz söznü tuvduradı. Burun zamanlada Habaznı tiyresinde bolgan işleni esgere kelgende, elni üsünden aytırga tüşedi.
Habaz kuralganlı, bek köpden, cüz bıla carım cıl boladı degen tuthuçsuz hapar cürüydü. Kimge ese da, nege ese da dep ol bıllay bolmaçı haparnı cayıp aylangan adamnı esine salırga süyeme, kim bolsa da...... 2500 cıl mından alga Balh degen şahar bolgandı. [“Bolgar-Türk ensiklopediya” 375 beti,1979 c. Sofya]. Bu şaharnı üsünden kesini ilmu işlerinde Ş. Nogmov da cazadı. “Balh” şahar Bizantiyada oguna belgili şahar bolgandı, satıv-alıv baylamlıkla cürütgendi. Anı alaylıgına Habaznı tiyresinde tabılgan köp türlü zatla şagatlık etedile. Men etgen akılga köre, elni tiyresinde üç kala bolgandı. Unutulgan kalalanı kallay cerde izlerge kerek bolganın M.Y.Lermontovnu belgili nazmularını birinde da aytıladı...
Şöndü aythanlarına köre, Balık boynunda bek ertdegili ellege Malka bıla Sarmakovo sanaladıla. Alanı tarihleri 1744 cılda başlanadı, deydile. Alay ese, bu elleni tögereklerinde bir kavum cerlege Malkarça atla nek atalgandıla? Sözüçün, Basmalı kol, Basmalı kaya, Hureyti, Canaldı/Janaldı sırt. Bu şartla azlık ete esele, dagıda Sarmak degeni Sarıgekdi. Köp ömür mından alga bu tiyrelede saruvbekle caşaganların ilmu açık etgendi, Basmalı kol bıla Basmalı Kaya Kamenomostnu bıla Sarmokovnu aralarındadıla. Habaz caş ese, tavlu atla bılayda kaydan çıkgandıla? Başda aytılgan cerleni Kabartı tilde atları cokdu.
Habaz keç kuralgandı derge öç bolganlanı sözlerin kertige uşatgan bir zat bardı, ol da bügüngü Habazçıla kaydan köçüp kelgenleri. Kertidi, bu adamlanı tamırları Ogarı Malkardandıla. Alay arlagırakga -tarihge karasak- ol tünenegi Habazçıla va ol keşeneleni, koşunlanı iyeleri?.. Bizni esibiz cetalmagan zamanlada bu cer-suv atlanı malkarça atap ketgenle?.. Habaz honşu elleden caş ese, bügüngülüle bılayda cangı el salgınçı bir-eki ming cıl mından burun, bılanı bılayga kelliklerin bilip, malkarça atap koyupmu ketgen bolur edile?..
Sagınılgan atlaga dağıda bir cerni atın koşarga tiyinşli köreme. Canaldı sırtında İbak belgi dep töbe bardı. Bu töbe, Habazdan bolmasa başha elleden körünmeydi. Vlast kirginçi Canaldı sırtnı caylıkları Habazçılanı cerleri bolgandı. Anı alaylıgın manga köpnü körgen kartlarıbız aythandıla. Cannetli bolsunla, ala Sardiyanlanı Hızır, Jettelanı Ramazan, Ulbaşlanı Mussa em Nögerlanı Kaziy edile. Men atların sagıngan kartlarıbızga “Nikolay caşya” dep boş aytmagandıla.
İbak belgi degen sırtlıknı atı unutulup kalgandı. Burun zamanlada Kamenomostnu (Karma kabak) ogarı ayagında karaçaylıla (Ishavatçıla), Canaldı sırtında va Habazçıla koy kozlatıp bolgandıla. İbaknı koşu turgan sırtha kün artha kaytıp kele cetgende, kışnı boşalganga sanagandıla. Aythanlarına köre, iş Mart aynı ortasında bolgandı. Bir cıl, İbak koyladan kozu ala turganda, caz başı cabalak cavup, tölüsü kırılıp kalgandı. Aythanımça, kün bu sırtnı artından çıga başlaganda, malla kavdandan toyuvçu edile. Mal aşnı da orta esep bıla sanap bu zamanga ceter dep cıyışdırgandıla koş tiyresine. Bilmey tirganlay kün buzulganını hatasından, biçen da tavusulup, barıp keltirirge colnu kar basıp, ana koyla da açdan ölgendile. Anı sebepli bu sırtlıkga İbak belgi dep atağandıla.
Ishavatdan kele, general Ermelov nögerleri bıla busagatdagı Kamenomostnu tiyresinde solurga tohtagan edi. Ol alayda, eki suv koşulgan cerde, el salırga dep onov etedi. Alay general onovun tolturalmagandı. Bu iş calan da 1825 cılda tolgandı. Cangı elde caşav eterge Ishavatdan köp üyürnü köçürgen edile. Bayam, anı üçün tübey bolurla Kamenomostda Karaçay tukumla. “Bizni tukumnu tamırları” - dep, köp Kabartılı kartladan eşitgenme.
Habaz, Balık boynundagı elleden igi da tamada bolganın körgüztgen köp türlü esgermele tabıladıla. Caz başı saban iyle başlaganda cerni kazsan, burungulu koşun sınıkla, başha türlü adırla çıgadıla. Şıyakılı kolda tabılgan zatlanı aytmay koysak da, Habaz cüz bıla carım cıldan köp da tamada bolganı körünüp turadı. Elni tarihin alimleribiz tolu titsele, halkıbıznı tarihine ullu koşumçuluk bolluk edi.
Habaznı üsünden dagıda halknı esinde bir seyir hapar kalgandı. Bu haparga köre, Habaz ceti kere tüp bolup, ceti kere kuralgandı. Anı alaylıgına iynanırıgıng keledi. Halkıbızga emina kirgeni belgilidi. “Birinçi Emina”, “Ekinçi Emina” degen halk cırla bardıla...
Uvuçlavçula da halal cürekli boladıla, dep bir zamanda eşitgenbiz. Aksak Temir, Kırım hanla, Ereseyni askerleri halkıbıznı, elibizni- ceribizni ayap koygan bolmaz edile...
Meni oyumuma köre, Habazga nença cıl bolganın mikrobiyologla da tohtaşdırırga bollukdula. Şıyakılı koldagı kabırla, emina kirip ölgen adamlanı kabırlarıdıla, dep köp kartdan eşitgenme.
Halkıbız burun zamanda Hıristiyan dinni tuthanı belgilidi. Anı bıla birge va tavlulanı bir kesegi macüsü dinge baş urup bolgandı. Meni oyumuma köre, bu eki din halkıbıznı arasında caraşıvlukda, bir birlerin bayıkdıra, caşagandıla. Halknı arasında cürügen iynanıvluk anı caşavuna bir zamanda da zaran bolmagandı. Alay aytırga bolluk ese, macüsü din da halkıbıznı çıgarmaçılık fahmusunu bir türlüsü edi. Oyum şavdanı... Köp bolmay anamı karındaşı Huçinalanı Aliy bıla men bir jor suratı bolgan taş taphanbız, Habazda. Alimleni aythanlarına köre, bıllay esgerme taşla Şimal Kafkazda calan da üç boladıla, munu sanap. Bizni respuplikanı cerinde va mından sora bıllay suratı bıla taş bolmagandı. Sın taşnı cıl sanın alimle tohtaşdırdıla, dep umut eteme. Ol alay bolsa, Habaz elni tarihinde, caşavunda biz alıka igi bilmegen şartla açıllıkdıla. Habaz, Malkarnı köp tarih haznalı ceridi.
______________________________________________
Soltanlanı Muhammat, Habaz Bek Ertdegili Eldi,
Mingitav-1993, Sayı: 5, Nalçik
______________________________________________
