Caññı cetişe kelgen caş tölübüz bile bolmaz. Mından cıyırma - cıyırma beş cıl alga köb üyde ma bugün sıysız etip turgan üy telefonla coget. Bolganlada cuvuk cerge da bolsa başha şaharga telefon eterge izlegende, postahanege barıp 4-5 sagat sıra saklap alay bıla söleşirigi bla söleşeyed. Endi va kart, caş, sabiy, tişiruv demey, har kimni da hurcununda bir gitçe telefonçuk anı bla kimge süyse, kalayga izlese, haman baylamlı bolup söleşgeni cetmegeni kibik,ol giççe maşinaçıkla surat tarta, cır tıñlay, kaydam dagıda nele eterge madar taba. Da andan da ozup daha alamatına tübeb turganıbızga va naytasız?
IŞANIP TURGAN MİNGİ TAVUBUZGA KAR CAVUP TURADI KÖREME
Tekelanı Yaşar Şancı
Caññı cetişe kelgen caş tölübüz bile bolmaz. Mından cıyırma - cıyırma beş cıl alga köb üyde, ma bukün sıysız etip turgan üy telefonla coget. Bolganlada cuvuk cerge da bolsa başha şaharga telefon eterge izlegende, postahanege barıp 4-5 sagat sıra saklap alay bıla söleşirigi bla söleşeyed. Endi va kart, caş, sabiy, tişiruv demey, har kimni da hurcununda bir gitçe telefonçuk anı bla kimge süyse, kalayga izlese, haman baylamlı bolup söleşgeni cetmegeni kibik,ol giççe maşinaçıkla surat tarta, cır tıñlay, kaydam dagıda nele eterge madar taba. Da andan da ozup daha alamatına tübeb turganıbızga va naytasız? Haman haman sabiy bolgan har üyde bir bilgisayar, bu bilgisayar bla da internet degen bir kaygıga kire, alayga kirgenleyiñe va duniya allıña açılıp, ne okurga, ne körürge, ne tıñlarga, ne bilirge, ne oynarga izleyeseñ bir eki tüymege basganlay allıña kelip kala.
Sabiyligibizde caşagan elibizde elektrik bolmay, pil de tabılmaganına batarya bla işlegen ullu bir radiyodan başha cuk bolmay, duniya bla anıla baylamlı bolganıbız esime tüşe kalaydan kalayga kelgenibizge seyirsinip, hayran bola, büsürevni bardırama.
Da bir kaç cıl alga, sabiyleni tileklerine ogay diyalmay algan bilgisayarda, maññada sıra tüşgende, bilmegenime ıylıkgança etib, kişige cuk aytmagallay, üreneme dep dıgalasnı bardırıp, bolmaganında, bilgisayar üsünden cazgan dergi, kitap alıp, ala bla da bolmaganımda sabiyleden uyala uyala bir “boluşuguz” degeññe kalama.
Alanı körgüztgenleri mañña terk kelip, añlamay karasam “kalay añlamadı bu” degençe ala da mañña karay, ala gitçe bolup, men alanı derslerine boluşgan sagatta, üretirge küreşgenimi añlamagalarında alaga uruşganlarım esime tüşüb endi keziv kaytara turalla köreme dep sagışnı bardıra, alay bla da bolsa kesime ceterçe bir üreneme.
Milletini kültürüne, milletini avazına havas etib, alay bolsa da “Kızla esgi cuvalla, suvuk suvla sapınsuz; Caşla nek turasız, kızlanı almay katınsız” bla “Haram duppurnu taşları, Asgerge ketip baradı, Elibizni macal caşları” degen cırladan başha cuk tabmaganı amaltın bilmegen carlı men; madarnı tabganımda, Türkde da, Kavkazda da kuralgan kallay bir internet site barese cutluknu bergen havas bla barısında coklayma.
Ol sitelede izlegen zatlarıbıznı barın da tabmasamda, duniyala bir hayırlanama.Alay bolsa da bizde kuralgan Karaçay-Malkar sitelede cazılganlanı köbü Türkçe bolub, forumlaga cazganla da tav tilni bilmegenlerinden bolur Türkçeni bardıra, Karaçayça cazarga küreşgenleni Karaçayçası da añña köre.
Milletleni kalgan milletleden ayırgan, anı millet atlı etgen eñ ullu zatnı "KÜLTÜR" bolganını, kültürnü da tölüden tölüge til bla ozganın, anı amaltın tilini tas etgen milletni, kesini de tas bolmay kalmazlıgın bilgenimden bolur, bu bolum bu baruv meni kaygıga tüşüred, madar izley carsuvlu sagışnı bardırama.
Da sora bizni Atacurtubuz bard. Alayda caşagan 200 miññe cuvuk ahlularıbız, kandaşlarıbız bard. Ne bolgant alaga, ne küññe turalla, ala Tav tilni da, özden adetni da koruvlarık bolurla, ala bla kaçanda baylamlı bola tursak, tilibizni da, adebibizni da, törebizni da, Karaçaylılıgıbıznı da caññırta barır, alay bla tas bolub ketmebiz deb köllü bolama.
Ol sagışla, daha ullu bir havasla Kavkazda etilgen siteleni dagı da, dagıda coklab, aladan asuv alırga izleyme.
Algı burun kölübüzge cetmesede, Orus tilden cazılgan bek köp cazuvnı içinde, Karaçay edebiyatçıladan cazuvla, nazmula, cırla taba,burunda alıññan fotograflanı köre, alanı igi aşhı, okup añlarga eciklep okugan Kiril Alfabetni da demeññili ürenirge küreşeme. Da sora ol siteleni forumlarına kirip, alaydagıla bla baylamlı bolurga havas eteme. Forumlada va bizni Türk
degi sayıtlada Türkçeni bardırganıbızça, alanı da Orusçanı bardırganların köreme. Forumda Tav tilden bir tema körgelley, çıntı meni saklap turalla degença çabıb koşulama.
Bılay bla bara bargan saatda ne boldu, nek boldu añlayalmadım.Bu sitelede Tav tilden cazılgan cazuvla azala tebredi.Ana tilibiz bla cazılgan ne bir cazuv ne bir tılpuv tabmay tebiredik.
Ne amanda bir Karaçay söz körgelley “Sizni bla baylamlı bolurga havas etib turabız, anı amaltın Kiril Alfabetni üreññenbiz, anı bla cazganıgızga çırtta kıynalmaybız. Caññız kuruda ana tilden cazsagız ansın” dep sınsıgan da etdik.
Alay da bolsa bizni san etgen da bolmadı. Tav tilden cazılgan cazuv kalmadı degença boldu. Forumlada da ara ara "Alanla tilibizni unutub barabız. Tav tilden da caza turayık" degenla boldula eseda ol da bizni kölübüzge cetmey, denk kelgen bir cerde “Ana til ananı avazıt”, “Ana tilin bilmegen da öksüzdü”. “Alay bola turgallay tilibizge nek köten etesiz, Tav tilden cazgannı nek boşadıgız?” dep sorama.
Birisi: “Russiyada turgan Karaçaylılanı içinde Orus tilni bilmegenni tabgan bek kıyındı. Karaçay-Malkar tilni va bilmegen bek köptü. Anı amaltın forumda köbüsü Orusça cazıladı” dep cuvab kaytarat.
Da bu söz, Milletini süygen, Milletini kültürünü tas etip, kuru Karaçay atını kalırını izlemegen, har Karaçaylı kibik meni da cüregime ok tiygença tiyedi.
Endi bu aytılgan söz, aytılganıça tüz bolmaz deb kesimi muñña iynandırırga, köl berirge küreşeme. Ol kölle umutlu bolup, entda bir Karaçay tılpuv eslegenley çartlap “Tav tilni bilgenle da köp bolur, az bilip ürenirge izlegenle da bolur. Bulanı sagış etib, temalanı, cazıvlanı barın da Orus tilden etip koymay, ara arada bolsa, Ana tilibizden caza tursagız, tış krallada bolgan bizle da muñña koşula tursak kalay aşhı bolur et” degença cazama.
Kavkazda caşap sagışı meniça bolgan birsi ''''Sen tüz aytasa karnaşım, alay bolsada bılayda, bu sagatta bek köp adam Tavça söleşebilmegeni bla mahtaññan eted” kaytaradı.
Üsüme issi suv tögülgença boldum.”Güttü üsüne kalaç”, “Açuvuña çançuv” degença bek aman kıynaldım. Tab, Milletim, Karaçayım tas bolup kalgança bir carsuv boldu mañña.
Endi köremise? Bizni atalarıbız, ata-babalarıbız, miñleçe cıldan beri duniyada kallay bir carsuv, palah, kıyınlık, zorluk, zorbalık, ajım bar ese da, barın da sınap, alay bola turgallıkga, Karaçaynı Karaçay etgen adetni, adepni, kültürnü, bulanı caşatgan til bla alıp kelip bizge amanat etebilgendile.Biz va? Bu kolay caşavda bizge sav esen keltirilip berilgen bu amanatga bizni ete turganıbız, mañña ullu carsuv bered. Milletimi süyeme degen har kimge da berligiça.
Endi bolumu bılay bolgan, eñ amanı sagışı bılay bolgan bu caş tölüde bir halat, bir günah barmıdı deysiz?
Ogay!.. Duniyanı eñ adamlıkga caraşgan bu adetni,bu adepni, bu kültürnü, bek da ariuv tilibizni, sabiy-balıkga üretmegenibiz üçün, süydürmegenibiz üçün, günahnı da, vebalni de ullusu biz atalada, analadadı. Men kesimi günahlı bolganımı bilip, kesimi ayıplay anı bla da bolmay meni kibik bolumsuzlanı barın da ayıplay turama. Caş tölübüzge da bir tımançık eteme. Biz atala, anala, Türkde da, Kavkazda da bu işge es bölmedik, akıl etmedik, homuh bolduk. Bu Miññi Tavnu avazıdı, bu kök Kobannı tavuşudu, bu akkalanı, ınnalanı osiyatıdı, amanatıdı dep sagış ete, atalanı, analanı bolumsuzlugun da betlerine ura, “NEK” tilibizni, kulturabıznı, tarihibizni, Karaçaylılıknı ürenirge havas etmedigiz? Ne da, nek havas etmey turasız?..
Tohtagız, alkın eşitirikleribiz bitmegendi. Kavkazdan bir kızıbız da ma bılay cazadı.
“Siz bilmey turasız, bılayda bizge igi közle karamaydıla, sathıçla, adam et aşavçula deydile, anı amaltın Karaçaylı bolganın caşırganlada köb boladı bılayda.”
Köremisiz carlılıknı?Biz atalarıbızga, ata-babalarıbızga büsürev etib, alaga candet tiley turgallıkga, bir kavumla aladan ıylıgıp, Karaçaylı bolganların bukdurgan etelle ha?..
Neteyik endi? Naytayık muñña? Bu bolumga kalay çıdayık? Kalay tözeyik?
Türkçede “Hem suçlu, hem güçlü” degen söz bardı, tab, anıça, duniya caratılgandan beri, adamlıkga em ullu amanlıknı etgenle, boş sıltavla etib, bir milletni tüz cartısın kırganla, jenositçile, kesleri adam et aşavçu bolganla ıylıkmagandılada. Günahsız cerge duniyanı em ullu kıyınlıklarını, carsuvlarını caşaganla bla, bu palahlaga, bu ozgunluklaga çıdayalmay ajımlı ölüb ketgen bir milletni sabiyleri, adamları ıylıkgan etedile. Bıllay bir artıklık da költüralmazlıkça köptü be.
“Sathıçla” dep üslerine kara kir atılgan atalarıbız, kalay sathıç (!) bolgandıla ?.. Aññada bir karayık.
Ekinçi duniya kazavat başlagandan sora, Russiyaga çapgan Almanla, uruşa, uruşa Kavkaznı çeklerine deriçi keldile. Keslerine etilip turgan artıklıkdan bezgen, milletlege erkinlik berillikdi degen sözde turmaganları üçün öpkelegen, kollektivizmge alışalmay, caşagan halktan bir kavum “Bagadan kutulup, börüge tutulluklarını eslemey” kertda erkin bolub kalabız degen sagışha bardı
Alay bolsa da cılladan beri, har ne zatnı da köre, ürene, bile kelgen aksakalla; “kırıla kırıla karıvsuz kalganbız. Entda başıbızga kaygı çıgarmayık, sabır eteyik” degenlikge, bir kavum adamla, kalgan Kavkaz milletleden koşulganla bla Almanlaga boluşurga boldula.
Almanla 1942-ni kaç ayında horlanıp, ızlarına kayta tebregenlerinde, alaga boluşhan Kavkazlıla da canlarına korkuv etib, ala bla birgeley kaçıp Avrupaga keldile.
Em alga İtalyaga kelip alaydan da Avusturyaga ozup, Drau degen bir suv kıyırına ornatıldıla. Karaçay, Malkar, Kumuk, Çeçen, Adige, Kabartı, Dügerli bolup ullu gitçe barın da sanı 7 miñ çaklı edi.Bılanı İngiliz askerni saklavulluguna berdile.
Bu 7 miñ adamnı miñ adamdan köbüsü Karaçay-Malkarlıla edi.
Endi bılayda ölçeştirirge dep, başha sayıla da bereyim. Almanlaga boluşub, ala bla Rusyadan kaçgan Karaçay-Malkarlını sanı miñdi. Ol sagatda Orus askeri bolup Almanla bla kazavat etgen Karaçaylılanı sanı 15 miñ, Malkarlılanı sanı va 6 miñdi.
Almanlaga boluşhan Ukraynalılanı sanı 200 miñdi. Kızıllaga kızıp Almanlaga boluşhan Oruslanı sanı andan da köptü.
80 miñ sanı bolgan Karaçaylıdan 15 miñi, 40 miñ sanı bolgan Malkarlıdan 6 miñi Orus asker bolup, Almanla bla kazavat ete turgallay, ol milletden miñ adam Almanlaga boluştu dep, Orusnu, Almannı nezat kazavat etgenin bilmegen, caşav dıgalastan başha bir kaygıları bolmagan sabiyleni, tişıruvlanı, kartlanı sathıçla dep, miñleça cıllık ata curtların dan sürüp, colda-elde, bargan cerlerinde açtan, suvukdan öltürgen kaysı hakta, hukukta, tüzlükde cazadı? Munu etgen eki Ebzeni başha aman iynetleri bolganı, Almanla Kavkazga kelginçi derçi keññeşni bardırıp, sürgün onovnu alıp turganları, Almañña boluşdu degenni de muñña sıltav etgenleri ma bugün belgili bolup turadı.
Bu günahsız milletge, bu ozgunluknu, bu artıklıknı, daha tüzü bla soykırımnı etgenle, ma bugün bla alanı sagışın bardırgan aman inetlile, bu küç cetgenlikten uyalıp, ıylıgıp keçkinlik tileriklerine meni milletimi adamına sathıç derikti, meni milletimi adamı da andan ıylıkgan eterikti. Milletiñi bilmeseñ, milletiñi tarihin bilmeseñ, milletiñe etilgen ozgunluklanı, malgunluklanı bilmeseñ, kertda meni milletim sathıçtı dep ıylıgıp ol milletni adamı bolganıñı bukturusa.
Endi, kertda erkin bolurga, azatlıknı alırga madar bola tebregendi dep, ol sagışla Almanlaga boluşhan, milletini kelligini, hayırını anda körgen bu adamlarıbızga bolganlanı üsünden da bir kesek sagınayık. 1945 cılda Yalta degen şaharda cıyılgan, Amerika, Orusya bla İngiltereni baş tamadaları keññeşni bardırıp, bu ceti miñ adamnı Rusyaga berir onov ettile. Em alga bu ceti miñ adamnı başçıları onovga çakırılgança etip, cıyılgan cerlerinde Staliññe berildile, erley ogunak barın da alayda tüb etdile. Drau da kalgan ceti miñ kişi, bolganlanı eşitip, keslerini da Staliññe berilliklerini añlap, berilgen sagatda ölümnü alanı saklaganın eslep o hahay dep cılav etip, Amerika bla İngilizlege calınçak boldula. Alay bolsa da alanı san etgen kişi da bolmadı. Bola turganlaga carsıgan İngiliz askerleni cumuşaklıgı bla bir kavumla Draudan kaçıp Alp tavlaga buktula. Kaçalmagan ullu kavum va ne kesini suvga atıp öltürdü ne da Stalinni okları bla alayda ogunak tüb boldula..
Ma alayda kaçalgan sanları 200-250 bolgan Karaçay-Malkarlı, aç, calan aylana, bek köp kıyınlıknı sınap, küçten bla buttan, keslerini Turkiyaga ataldıla. Kelip kesi milletini adamlarını tabdıla. Mülteci degenibiz bu adamla caññıdan üyürlü boldula. Sora Amerika bulaga etgen amanlıgını eslep, barın da Amerikaga çakırıp, alayda tohtaşdırır madar berip, kesi vatandaşı etti. Bılay bla Turkiyadakılanı köbüsü Amerikaga ketti. Bılaydagı cuvukların da, ahlularını da arı cıydıla. Ma bugün Amerikada caşagan 2 miññe cuvuk Karaçaylı bu col bla Amarikalı boldula.
Kimni davu bardı bizge
Süye esek azatlıknı
Uşamayın itlege
Tözmez esek artıklıknı
dep, milletini hayırını alay körüp, anı üçün küreşgenleni, can bergenleni, barın da Allah candetli etsin.
Kalayla başladık, kalayga keldik?
Atalarıbıznı, ata-babalarıbıznı sınagan artıklıklarına, tübegen amanlıklarına, caşav dıgalaslarına es bölügüz. Bizni bugüññü caşav hallarıbızla da bir ölçeştirigiz. Bu erkinlikde cetiştirgen sabiyleribizni kallay bir Karaçaylı bolganlarını sagışın da etigiz. Bizni bolumubuz ma budu işte.
Atacurtda bola turganla da ma buladıla.
Barı caşıbız, kızıbız da bılaydı demeyme. Milletini süygen, ol milletten bolganı üçün öhtemleññen, tiline da, kültürüne da sak bolgan caş tölübüz, az bolsa da bart. Alaga ullu büsürev.
Alay da bolsa, bu baruv igi baruv tüyüldü. Cetişe kelgen caş tölübüznü köbüsü, milletini da bilmey, milletini adetini, adebini, töresini da bilmey, bulanı tölüden tölüge ozdurluk tilden da haparsız, karışa marışa barganlarını köre turgallay allıbızda kellik künlege,kalay ışanıp kararıkbız?
Köremisiz miñleçe cıldan beri, bizni cavladan caşırıp, koruvlap turgan, ışanıp turganıbız MİÑÑİ TAVUBUZGA kar cavup turganın!?
Ne kıçırık eteyik? Neteyik? Allahga kalgandı işibiz. Keç kalmagallay, Allah boluşsun bizge.
* * *
ЫШАНЫБ ТУРГЪАН МИНГИ ТАУУБУЗГЪА КЪАР ДЖАУУБ ТУРАДЫ КЁРЕМЕ
Текеланы Яшар Шанджы
Джаннгы джетише келген джаш тёлюбюз биле болмаз. Мындан джыйырма - джыйырма беш джыл алгъа кёб юйде ма бугюн сыйсыз етип тургъан юй телефонла джогет. Болгъанлада джууук джерге да болса башха шахаргъа телефон етерге излегенде, постаханеге барып 4-5 сагъат сыра саклап алай была сёлешириги бла сёлешейед. Енди уа къарт, джаш, сабий, тишируу демей, хар кимни да хурджунунда бир гитче телефончук аны бла кимге сюйсе, къалайгъа излесе, хаман байламлы болуп сёлешгени джетмегени кибик,ол гичче машиначыкла сурат тарта, джыр тынглай, къайдам дагыда неле етерге мадар таба. Да андан да озуп даха аламатына тюбеб тургъаныбызгъа уа найтасыз? Хаман хаман сабий болгъан хар юйде бир билгисаяр, бу билгисаяр бла да интернет деген бир къайгыгъа кире, алайгъа киргенлейинге уа дуния аллынга ачылып, не окургъа, не кёрюрге, не тынгларгъа, не билирге, не ойнаргъа излейесенг бир еки тюймеге басгъанлай аллынга келип къала.
Сабийлигибизде джашагъан елибизде електрик болмай, пил де табылмагъанына батаря бла чалышгъан уллу бир радийодан башха джук болмай, дуния бла аныла байламлы болгъаныбыз есиме тюше къалайдан къалайгъа келгенибизге сейирсинип, хайран бола, бюсюреуни бардырама.
Да бир къач джыл алгъа, сабийлени тилеклерине огъай диялмай алгъан билгисаярда, маннгада сыра тюшгенде, билмегениме ыйлыкгъанча етиб, кишиге джук айтмагъаллай, юренеме деп дыгъаласны бардырып, болмагъанында, билгисаяр юсюнден джазгъан дерги, китап алып, ала бла да болмагъанымда сабийледен уяла уяла бир "болушугуз" дегеннге къалама.
Аланы кёргюзтгенлери маннга терк келип, англамай къарасам "къалай англамады бу" дегенче ала да маннга къарай, ала гитче болуп, мен аланы дерслерине болушгъан саатта, юретирге кюрешгеними англамагъаларында алагъа урушгъанларым есиме тюшюб енди кезиу къайтара туралла кёреме деп сагышны бардыра,алай бла да болса кесиме джетерче бир юренеме.
Миллетини кюлтюрюне, миллетини ауазына хауас етиб, алай болса да "Кызла есги джууалла, сууук суула сапынсуз; ДЖашла нек турасыз, кызланы алмай къатынсыз" бла "Харам дуппурну ташлары, Асгерге кетип барады, Елибизни маджал джашлары" деген джырладан башха джук табмагъаны амалтын билмеген джарлы мен; мадарны табгъанымда, Тюркде да, Къаукъазда да куралгъан къаллай бир интернет сите баресе джутлукну берген хауас бла барысында джоклайма.
Ол сителеде излеген затларыбызны барын да табмасамда, дунияла бир хайырланама.Алай болса да бизде куралгъан Къарачай-Малкъар сителеде джазылгъанланы кёбю Тюркче болуб, форумлагъа джазгъанла да тау тилни билмегенлеринден болур Тюркчени бардыра, Къарачайча джазаргъа кюрешгенлени Къарачайчасы да аннга кёре.
Миллетлени къалгъан миллетледен айыргъан, аны миллет атлы етген енг уллу затны "''КЮЛТЮР" болгъаныны, кюлтюрню да тёлюден тёлюге тил бла озгъанын, аны амалтын тилини тас етген миллетни, кесини де тас болмай къалмазлыгын билгенимден болур, бу болум бу баруу мени къайгыгъа тюшюред, мадар излей джарсуулу сагышны бардырама.
Да сора бизни Атаджуртубуз бард. Алайда джашагъан 200 миннге джууук ахлуларыбыз, къандашларыбыз бард. Не болгъант алагъа, не кюннге туралла, ала Тау тилни да, ёзден адетни да корууларык болурла, ала бла къачанда байламлы бола турсак, тилибизни да, адебибизни да, тёребизни да, Къарачайлылыгыбызны да джаннгырта барыр, алай бла тас болуб кетмебиз деб кёллю болама.
Ол сагышла, даха уллу бир хауасла Къаукъазда етилген сителени дагы да, дагыда джоклаб, аладан асуу алыргъа излейме.
Алгы бурун кёлюбюзге джетмеседе, Орус тилден джазылгъан бек кёп джазууны ичинде, Къарачай едебиятчыладан джазуула, назмула, джырла таба,бурунда алыннган фотографланы кёре, аланы иги ашхы, окуп англаргъа еджиклеп окугъан Кирил Алфабетни да деменнгили юренирге кюрешеме. Да сора ол сителени форумларына кирип, алайдагыла бла байламлы болургъа хауас етеме. Форумлада уа бизни Тюрк
деги сайытлада Тюркчени бардыргъаныбызча, аланы да Орусчаны бардыргъанларын кёреме. Форумда Тау тилден бир тема кёргеллей, чынты мени саклап туралла дегенча чабыб кошулама.
Былай бла бара баргъан саатда не болду, нек болду англаялмадым.Бу сителеде Тау тилден джазылгъан джазуула азала тебреди.Ана тилибиз бла джазылгъан не бир джазуу не бир тылпуу табмай тебиредик.
Не аманда бир Къарачай сёз кёргеллей "Сизни бла байламлы болургъа хауас етиб турабыз, аны амалтын Кирил Алфабетни юреннгенбиз, аны бла джазгъаныгызгъа чыртта кыйналмайбыз. ДЖаннгыз куруда ана тилден джазсагыз ансын" деп сынсыгъан да етдик.
Алай да болса бизни сан етген да болмады. Тау тилден джазылгъан джазуу къалмады дегенча болду. Форумлада да ара ара ''''Аланла тилибизни унутуб барабыз.Тау тилден да джаза турайык '''' дегенла болдула еседа ол да бизни кёлюбюзге джетмей, денк келген бир джерде "Ана тил ананы ауазыт", "Ана тилин билмеген да ёксюздю". "Алай бола тургъаллай тилибизге нек кётен етесиз, Тау тилден джазгъанны нек бошадыгыз?" деп сорама.
Бириси: "Руссияда тургъан Къарачайлыланы ичинде Орус тилни билмегенни табгъан бек кыйынды. Къарачай-Малкъар тилни уа билмеген бек кёптю. Аны амалтын форумда кёбюсю Орусча джазылады" деп джууаб къайтарат.
Да бу сёз, Миллетини сюйген, Миллетини кюлтюрюню тас етип, куру Къарачай атыны къалырыны излемеген, хар Къарачайлы кибик мени да джюрегиме ок тийгенча тийеди.
Енди бу айтылгъан сёз, айтылгъаныча тюз болмаз деб кесими муннга ийнандырыргъа, кёл берирге кюрешеме. Ол кёлле умутлу болуп, ентда бир Къарачай тылпуу еслегенлей чартлап "Тау тилни билгенле да кёп болур, аз билип юренирге излегенле да болур. Буланы сагыш етиб, темаланы, джазыуланы барын да Орус тилден етип коймай, ара арада болса, Ана тилибизден джаза турсагыз, тыш краллада болгъан бизле да муннга кошула турсак къалай ашхы болур ет" дегенча джазама.
Къаукъазда джашап сагышы менича болгъан бирси ''''Сен тюз айтаса къарнашым, алай болсада былайда, бу сагъатта бек кёп адам Тауча сёлешебилмегени бла махтаннган етед" къайтарады.
Юсюме исси суу тёгюлгенча болдум."Гюттю юсюне къалач", "Ачууунга чанчуу" дегенча бек аман кыйналдым. Таб, Миллетим, Къарачайым тас болуп къалгъанча бир джарсуу болду маннга.
Енди кёремисе? Бизни аталарыбыз, ата-бабаларыбыз, минглече джылдан бери дунияда къаллай бир джарсуу, палах, кыйынлык, зорлук, зорбалык, ажым бар есе да, барын да сынап, алай бола тургъаллыкгъа, Къарачайны Къарачай етген адетни, адепни, кюлтюрню, буланы джашатгъан тил бла алып келип бизге аманат етебилгендиле.Биз уа? Бу колай джашауда бизге сау есен келтирилип берилген бу аманатгъа бизни ете тургъаныбыз, маннга уллу джарсуу беред. Миллетими сюйеме деген хар кимге да берлигича.
Енди болуму былай болгъан, енг аманы сагышы былай болгъан бу джаш тёлюде бир халат, бир гюнах бармыды дейсиз?
Огъай!.. Дунияны енг адамлыкгъа джарашгъан бу адетни,бу адепни, бу кюлтюрню, бек да ариуу тилибизни, сабий-балыкгъа юретмегенибиз ючюн, сюйдюрмегенибиз ючюн, гюнахны да, уебални де уллусу биз аталада, аналадады. Мен кесими гюнахлы болгъанымы билип, кесими айыплай аны бла да болмай мени кибик болумсузланы барын да айыплай турама. ДЖаш тёлюбюзге да бир тыманчык етеме. Биз атала, анала, Тюркде да, Къаукъазда да бу ишге ес бёлмедик, акыл етмедик, хомух болдук. Бу Миннги Тауну ауазыды, бу кёк Кобанны тауушуду, бу аккъаланы, ынналаны осиятыды, аманатыды деп сагыш ете, аталаны, аналаны болумсузлугун да бетлерине ура, "НЕК" тилибизни, културабызны, тарихибизни, Къарачайлылыкны юренирге хауас етмедигиз? Не да, нек хауас етмей турасыз?..
Тохтагыз, алкын ешитириклерибиз битмегенди. Къаукъаздан бир кызыбыз да ма былай джазады.
"Сиз билмей турасыз, былайда бизге иги кёзле къарамайдыла, сатхычла, адам ет ашаучула дейдиле, аны амалтын Къарачайлы болгъанын джашыргъанлада кёб болады былайда."
Кёремисиз джарлылыкны?Биз аталарыбызгъа, ата-бабаларыбызгъа бюсюреу етиб, алагъа джандет тилей тургъаллыкгъа, бир къауумла аладан ыйлыгып, Къарачайлы болгъанларын букдургъан етелле ха?..
Нетейик енди? Найтайык муннга? Бу болумгъа къалай чыдайык? Къалай тёзейик?
Тюркчеде "Хем сучлу, хем гючлю" деген сёз барды, таб, аныча, дуния джаратылгъандан бери, адамлыкгъа ем уллу аманлыкны етгенле, бош сылтаула етиб, бир миллетни тюз джартысын кыргъанла, женоситчиле, кеслери адам ет ашаучу болгъанла ыйлыкмагъандылада. Гюнахсыз джерге дунияны ем уллу кыйынлыкларыны, джарсууларыны джашагъанла бла, бу палахлагъа, бу озгунлуклагъа чыдаялмай ажымлы ёлюб кетген бир миллетни сабийлери, адамлары ыйлыкгъан етедиле. Быллай бир артыклык да кёлтюралмазлыкча кёптю бе.
"Сатхычла" деп юслерине къара кир атылгъан аталарыбыз, къалай сатхыч (!) болгъандыла ?.. Аннгада бир къарайык.
Екинчи дуния къазауат башлагъандан сора, Руссиягъа чапгъан Алманла, уруша, уруша Къаукъазны чеклерине деричи келдиле. Кеслерине етилип тургъан артыклыкдан безген, миллетлеге еркинлик берилликди деген сёзде турмагъанлары ючюн ёпкелеген, коллектиуизмге алышалмай, джашагъан халктан бир къауум "Багъадан кутулуп, бёрюге тутуллукларыны еслемей" кертда еркин болуб къалабыз деген сагышха барды
Алай болса да джылладан бери, хар не затны да кёре, юрене, биле келген аксакъалла; "кырыла кырыла къарыусуз къалгъанбыз. Ентда башыбызгъа къайгы чыгъармайык, сабыр етейик" дегенликге, бир къауум адамла, къалгъан Къаукъаз миллетледен кошулгъанла бла Алманлагъа болушургъа болдула.
Алманла 1942-ни къач айында хорланып, ызларына къайта тебрегенлеринде, алагъа болушхан Къаукъазлыла да джанларына коркуу етиб, ала бла биргелей къачып Аурупагъа келдиле.
Ем алгъа Италягъа келип алайдан да Ауустурягъа озуп, Драу деген бир суу кыйырына орнатылдыла. Къарачай, Малкъар, Кумук, Чечен, Адиге, Къабарты, Дюгерли болуп уллу гитче барын да саны 7 минг чаклы еди.Быланы Ингилиз аскерни саклаууллугуна бердиле.
Бу 7 минг адамны минг адамдан кёбюсю Къарачай-Малкъарлыла еди.
Енди былайда ёлчештирирге деп, башха сайыла да берейим. Алманлагъа болушуб, ала бла Русядан къачгъан Къарачай-Малкъарлыны саны мингди. Ол сагъатда Орус аскери болуп Алманла бла къазауат етген Къарачайлыланы саны 15 минг, Малкъарлыланы саны уа 6 мингди.
Алманлагъа болушхан Украйналыланы саны 200 мингди. Кызыллагъа кызып Алманлагъа болушхан Орусланы саны андан да кёптю.
80 минг саны болгъан Къарачайлыдан 15 минги, 40 минг саны болгъан Малкъарлыдан 6 минги Орус аскер болуп, Алманла бла къазауат ете тургъаллай, ол миллетден минг адам Алманлагъа болушту деп, Орусну, Алманны незат къазауат етгенин билмеген, джашау дыгъаластан башха бир къайгылары болмагъан сабийлени, тишырууланы, къартланы сатхычла деп, минглеча джыллык ата джуртларын дан сюрюп, джолда-елде, баргъан джерлеринде ачтан, сууукдан ёлтюрген къайсы хакта, хукукта, тюзлюкде джазады? Муну етген еки Ебзени башха аман ийнетлери болгъаны, Алманла Къаукъазгъа келгинчи дерчи кеннгешни бардырып, сюргюн оноуну алып тургъанлары, Алманнга болушду дегенни де муннга сылтау етгенлери ма бугюн белгили болуп турады.
Бу гюнахсыз миллетге, бу озгунлукну, бу артыклыкны, даха тюзю бла сойкырымны етгенле, ма бугюн бла аланы сагышын бардыргъан аман инетлиле, бу кюч джетгенликтен уялып, ыйлыгып кечкинлик тилериклерине мени миллетими адамына сатхыч дерикти, мени миллетими адамы да андан ыйлыкгъан етерикти. Миллетинги билмесенг, миллетинги тарихин билмесенг, миллетинге етилген озгунлукланы, малгунлукланы билмесенг, кертда мени миллетим сатхычты деп ыйлыгып ол миллетни адамы болгъанынгы буктуруса.
Енди, кертда еркин болургъа, азатлыкны алыргъа мадар бола тебрегенди деп, ол сагышла Алманлагъа болушхан, миллетини келлигини, хайырыны анда кёрген бу адамларыбызгъа болгъанланы юсюнден да бир кесек сагынайык. 1945 джылда Ялта деген шахарда джыйылгъан, Америкъа, Оруся бла Ингилтерени баш тамадалары кеннгешни бардырып, бу джети минг адамны Русягъа берир оноу еттиле. Ем алгъа бу джети минг адамны башчылары оноугъа чакырылгъанча етип, джыйылгъан джерлеринде Сталиннге берилдиле, ерлей огунак барын да алайда тюб етдиле. Драу да къалгъан джети минг киши, болгъанланы ешитип, кеслерини да Сталиннге берилликлерини англап, берилген сагъатда ёлюмню аланы саклагъанын еслеп о хахай деп джылау етип, Америкъа бла Ингилизлеге джалынчак болдула. Алай болса да аланы сан етген киши да болмады. Бола тургъанлагъа джарсыгъан Ингилиз аскерлени джумушаклыгы бла бир къауумла Драудан къачып Алп таулагъа буктула. Къачалмагъан уллу къауум уа не кесини суугъа атып ёлтюрдю не да Сталинни оклары бла алайда огунак тюб болдула..
Ма алайда къачалгъан санлары 200-250 болгъан Къарачай-Малкъарлы, ач, джалан айлана, бек кёп кыйынлыкны сынап, кючтен бла буттан, кеслерини Туркиягъа аталдыла. Келип кеси миллетини адамларыны табдыла. Мюлтеджи дегенибиз бу адамла джаннгыдан юйюрлю болдула. Сора Америкъа булагъа етген аманлыгыны еслеп, барын да Америкъагъа чакырып, алайда тохташдырыр мадар берип, кеси уатандашы етти. Былай бла Туркиядакыланы кёбюсю Америкъагъа кетти. Былайдагы джууукларын да, ахлуларыны да ары джыйдыла. Ма бугюн Америкъада джашагъан 2 миннге джууук Къарачайлы бу джол бла Амарикъалы болдула.
Кимни дауу барды бизге
Сюйе есек азатлыкны
Ушамайын итлеге
Тёзмез есек артыклыкны
деп, миллетини хайырыны алай кёрюп, аны ючюн кюрешгенлени, джан бергенлени, барын да Аллах джандетли етсин.
Къалайла башладык, къалайгъа келдик?
Аталарыбызны, ата-бабаларыбызны сынагъан артыклыкларына, тюбеген аманлыкларына, джашау дыгъаласларына ес бёлюгюз. Бизни бугюннгю джашау халларыбызла да бир ёлчештиригиз. Бу еркинликде джетиштирген сабийлерибизни къаллай бир Къарачайлы болгъанларыны сагышын да етигиз. Бизни болумубуз ма буду иште.
Атаджуртда бола тургъанла да ма буладыла.
Бары джашыбыз, кызыбыз да былайды демейме. Миллетини сюйген, ол миллеттен болгъаны ючюн ёхтемленнген, тилине да, кюлтюрюне да сак болгъан джаш тёлюбюз, аз болса да барт. Алагъа уллу бюсюреу.
Алай да болса, бу баруу иги баруу тюйюлдю. ДЖетише келген джаш тёлюбюзню кёбюсю, миллетини да билмей, миллетини адетини, адебини, тёресини да билмей, буланы тёлюден тёлюге оздурлук тилден да хапарсыз, къарыша марыша баргъанларыны кёре тургъаллай аллыбызда келлик кюнлеге,къалай ышанып къарарыкбыз?
Кёремисиз минглече джылдан бери, бизни джауладан джашырып, коруулап тургъан, ышанып тургъаныбыз МИННГИ ТАУУБУЗГЪА къар джаууп тургъанын!?
Не кычырык етейик? Нетейик? Аллахгъа къалгъанды ишибиз. Кеч къалмагъаллай, Аллах болушсун бизге.
