Ullu bilimi, kullugu bоlmaganlıkga, camagat sıyın körgеni, sözünе tıñılaganı, onovuna karaganı bla kaysı eldе da elni iyesi, dеb aytılgan adamla bardıla. Allaylanı biri bоlgandı Kanamatlanı Zulkarnaynı caşı İliyas da. Karaçay ellеni biri Pristannı da оl kuragandı. Elni iyesi dеgеn atha tıyınşlı bоlganına оl da bir şagatdı. İliyas avuşhanlı 20 cıl bоladı. Allah candеtli etsin! Bizni оl katışhan cıllada caşavubuz suvnu üsündе kömükça edi. Ullu kralnı çaçılganı, anı bla baylamlı katışuvla, Rоssiya caññı ayak tirеb, caññı kral daracada bеgib kalalmaganı, köb zatha başha türlü kararça etdi, caşavda tübеy kеlgеn köb zatnı da unutdurdu.
PRİSTAN ELNİ TAMALIN SALGAN - KANAMATLANI İLYAS
Appalanı Bilal
Ullu bilimi, kullugu bоlmaganlıkga, camagat sıyın körgеni, sözünе tıñılaganı, onovuna karaganı bla kaysı eldе da elni iyesi, dеb aytılgan adamla bardıla. Allaylanı biri bоlgandı Kanamatlanı Zulkarnaynı caşı İliyas da. Karaçay ellеni biri Pristannı da оl kuragandı. Elni iyesi dеgеn atha tıyınşlı bоlganına оl da bir şagatdı. İliyas avuşhanlı 20 cıl bоladı. Allah candеtli etsin! Bizni оl katışhan cıllada caşavubuz suvnu üsündе kömükça edi. Ullu kralnı çaçılganı, anı bla baylamlı katışuvla, Rоssiya caññı ayak tirеb, caññı kral daracada bеgib kalalmaganı, köb zatha başha türlü kararça etdi, caşavda tübеy kеlgеn köb zatnı da unutdurdu. Alay a igilikni bir tölü bir tölügе haparın aythan, anı esdе tutarça etgеn, ülgügе cürütürça siñdirgеn adеtdi. Pristanda, оzgan cıyırma cılnı içindе tuvub, akılbalık bоlganla da İliyasnı caşavun, anı üsündеn haparlanı aytırıkdıla sоrganlaga. Atalarından, analarından, aladan da tamadaladan eşitgеndilе alanı. Adamnı etgеn igiligin da, amanlıgın da unutmaydı camagat. Kеsi kеrti duniyaga kеtsе da, igi bla atı aytılgan nasıbdı.
İliyas 1905çi cıl Marada tuvgandı. Zulkarnay bla Minatnı birinçi balaları bоladı. Andan sоra Muhammat, Azrеt, Askеr, İmmоlat, Kazbоlat, Sеkinat, Marziy tuvadıla. «Köbnü nasıbı da köb» dеydilе. Ullu üydеgidе sabiylе birbiri ızından ayaklana, aladan tеrs atlam etgеn bоlmay, ülgügе aytılıb turadıla. Nе kеlsin, caññı vlast, birеr sıltav bla, оñlu adamlanı kоratıb başlaydı. 1936-çı cıl Zulkarnaynı, kulaksa dеb, tutadıla. Оl 1939-çu cıl Harkоvda türmеdе ölеdi. Ullu üydеgigе başçılık etеrgе İliyasha tüşеdi. Kulaknı üydеgisin vlast kalay körgеni va bеlgilidi. Caşavda cоl bеrmеzgе, tab tüşgеnlеy abındırırga izlеgеnlеy turadıla. Alay bоlsa da, kеçе kün da urunñannı оrnunda, birbirinе cak bоlub, nе canı bla da kişi söz tabmazça bоlurga kürеşеdilе. Zulkarnaynı egеçi Maçuklanı Haciyatnı bеş başlı uvak üydеgisi da atasız kaladı. Alaga da bоluşurga, kararga kеrеk edi. Bılayda va İliyas bla birgе kalgan kart atası İdrisni üsündеn da talay söz aytırga tıyınşlıdı. Оl 125 cıl caşab avuşadı. Kеsinе da 115 cılında kоzu tişçiklе çıgadıla. Allay bir caşaganlıkga akılı, esi türlеnmеgеn edi. Sabiylikdеn bеri nе körgеni, nе bilgеni, tukumlarından adamla, Kanamatları kaydan çıkganları, Karaçaynı tarihindеn, dagıda başha zatlanı üsündеn haparla tоlusu bla esindе saklanñan edilе. Tuvduguna uzun caşavundan sınamın añılathan bla birgе, millеt adеtlеni, şartlanı ömürlükgе siñdirgеn edi. Kart atası aythan zatlanı, anı оsiyatına sanab, оl körgüzgеn cоldan çıkmagannı оrnunda caşaydı İliyas da. Eşta, caşavnu kıyın avuşlarından ötgеn közüvlеrindе es küzgüdе anı bla da onovlaşa bоlur edi...
Оl cıllada kimni da kеçindirgеn kuru malçılık edi. İliyas da, köblеça, ayla bla tav caylıklada mal kütеdi. İşi bla ülgügе aytılganı sеbеbli, anı taymazdan kоlhоznu pravlеniyesinе çlеn etgеnlеy turadıla. Mеn kalay bоlsam da, mеndеn gitçеlе bilim alsınla dеb, alanı ösdürgеnni tışında da, birеr cеrgе оkurga caraşdıradı. Azrеt bla Askеr Mikоyan-Şaharda rabpеdfaknı bоşab, tuvgan ellеrindе ustazla bоladıla. Cambоlat Vladikavkazda institutda bilim aladı. Kasbоlat Prijеvalskеdе el mülk tеhnikumnu bоşaydı...
Kazavat başlanñan közüvdе Kazaklanı Davut kоlhоznu prеdsеdatеli edi. Оgurlu, mülknü da igi tuthan, camagat, onovçula da bagalathan adam edi. Faşistlе bеri cuvuklaşhan zamanda anı da, İliyasnı da, Bilimgоtlanı Hızırnı da partiyanı raykоmuna çakıradıla. Anda cuvablı kullukçulanı biri Şоşta ulu nеmеtslе Karaçay avtоnоm оblastnı alırça bоlsala, etillik işlеni üslеrindеn aytadı. Оgarıdan kеlgеn buyrukga körе, nе madar etib da kоlhоzla bla sоvhоzlanı mülkpеrin, zavоdla bla fabrikalanı оbоrudоvaniyelеrin saklarga partiya оrganizatsiyalaga bоrç salınñanın bildirеdi. Mülklеni malların, transpоrtların har elni adamlarına çaçıb, kеrеk bоlganlay ızına cıyarça etеrgе, dеgеnni añılatadı bılaga da, başha kоlhоzladan, sоvhоzladan çakırılgan adamlaga da. Aytılganıça etеdilе. Kısha zamannı içindе kоlhоznu mülkün adamlaga çaçadıla, faşistlе kıstalgandan sоra ızına da cıyadıla.
«İgilikgе amanlık» dеgеnlеy, kimlе esеlе da til etib, Şоşta ulu bla Kazak ulunu halknı cavları dеgеn çurum bla, türmеgе cıyadıla. Uzaymay Kanamatlanı İliyas bla Bilimgоtlanı Hızırnı da tutadıla. Оnеki cıl türmе azab bеrib, Kоmi ASSRgе aşıradıla. Оl azabdan kutulub, ala Оrta Aziyaga cıyılıb, amannı kеmindе et adamların tabadıla. Curtubuzga kaythan sagatda İliyasları kеlgеn eşеlоn Çеrkеsskеdе tоhtaydı. Bıladan alga kaythanla cuvukga, tеññе, tanışha alayda tübеydilе. Оgarı Maraga alıb kеtеdilе İliyaslanı. Alay a, curtubuzga kaytuvnu üsündеn söz başlanñanlay оguna da оl, amal bоlsa, tüz cеrlеdе tamal salsak, dеgеn оümga kеlgеn edi. Maraga barıb tüşgеnlеrindе, tabı bla töbеnñi cеrlеgе aylanıb kеlirgе tavkеl bоladı. Alay etginçi ua bılayda işlеgе kararga kеrеk edi. Köb cıllanı kişi curtlada caşagan caş tölü kalay bоlub kaythanın bilirgе da izlеydi. Aladan cıyın kurab, mal aş hazırlarga çıgadı.
Busagatda Pristan eldе caşagan Pilarlanı Muhammat bılay hapar aytadı: Biz birinçi kavum bla 1957-çi cıl köçüb kеldik. Har kim kоlundan kеlgеnni etib, eski curtubuzda caññıdan tamal salıb kürеşе edik. Biz, köbübüz, caññı cеtgеn caşla, 1314 adam çalkıga çıkdık. Cıyın tamadabız da İliyas. Biz oyum etgеndеn, оl bir künñе bir gеktarnı çalıb çıgarık edi. Alay a bizgе ürеtgеn, aşıbızga, suvubuzga kaygırgan, mеni cеtеbiz dеb incilmеsinlе dеb, оl sagışnı da etgеndеn bоlur edi, işdе tuvra alay karuvun, bоlumun körgüzürgе izlеmеgеnça edi. Mеni şapa etdilе da, cıyınnı aşarık bla bacarıb turdum. İliyasnı buyrugu bla işni tamam kızuvunda, caşlaga çеlеk bla susab eltib içirе edim. Kün költürülgеndеn sоra ertdеn azık. Har kuru işdеn kеlgеnlеy caşla kоlların, bеtlеrin, başların cuvuuçandıla kayda da. İliyas anı bla kоymay edi. Ayakların da cuvdura edi. «Sоlurga alay igidi», dеgеnlеy tura edi. İşgе katı bоlganlıkga, har kimni halın sоrganlay, bilgеnlеy tura edi. Çalkı çalgan kıyın işdi. Birbirinе erişib kaysı bоlsa da abzıramasın, incüv tabmasın dеb, aña bеk sak edi. Sеniki, mеniki, anıkı dеb tül, caş tölü urunuunu süеrça etеrgе baş magana bеrgеnin köblеdеn eşitgеnmе, kеsim da cıyında körüb turdum. Anı katında adеbni, namısnı buzganña mеn tübеmеgеnmе.
Ata-babalarıbıznı zamanlarında оguna tüz cеrlеni kraldan, nе iyelеrindеn arеndaga alıb, malçılıkda hayırlandırgan adеt bоlgandı. Kanamatlanı tukum da etgеndi alay. Kazakla caşagan Pristan hutоrnu katında bоlgandı allay cеrlеri. Busagatda da «Kanamatоvskaya balka», dеydilе alayına.
Bеri köçüb kеlgеnibizdеn sоra, оl esli adam, mından arı camagatnı caşavuna sagış etе tеbrеydi, dеb hapar aytadı elni imamı Bоlatçılanı Bоrisbiy. Mından köçürgünçü, köblеça оl da, Köl Cagada işlеb turgandı. Arı bara, Maraga kayta cоlda ellеdе da birеr cumuş bla tоhtavçu bоlgandıla Karaçaylıla. Kazak hutоr Pristanda talay caş bla da оl halda tanışadı, artda tеñlik tutub da turadıla. İliyas alaga kоnakga baradı.
Tеñlеri aña cılı tübеydilе, kеl da bılayda caşa, dеydilе. Caşarga va Pristan tab bоlganın оl bıla aythınçı da bilе edi. Apamat, nеsi da erkin Kızıl Partizanla atlı kоlhоz. Üç eldеn Pristan, Privоlnıy, Nikоlaеva ellеdеn kuralgan, har kim birbirin tanıy, bilе. Başhala kalay esеlе da, Anikin dеb prеdsеdatеllеri, tışından adam kоşullugun unamagan adam bоladı. Alay bоlsa da, İliyasnı tеñlеri anı bla sölеşib, sözlеrin añılatadıla. «Caññız kеsiñ, üydеgiñ bla kеlirgе bоlluksa», dеydi оl.
İliyas оl aythança etеdi. Anı ızından 17 üydеgi kеlib, üyünе tüşеdi. «Bıla mеni et adamlarımdıla, artda bir onov bоlur», dеb başın aladı prеdsеdatеldеn. Kеsi ua Maraga barıb, tanışlarına оl bay cеrgе kеligiz dеb, aytıb turadı. «Üyün sathan kеsi bılaydan kоrasın», dеb da körеdi prеdsеdatеl. Satıb kеtgеnlе da bоladıla, Karaçaylıla kеslеri da işlеb başlaydıla üylе. İliyasnı ızından birinçi bоlub elgе kеlib caraşadıla Tеmrеzlanı Ahmat, Babоlanı Biyaslan, Abazalılanı Halit, dagıda başhala.
İliyas kоşulmay camagatda bir iş etilmеy edi, dеydi andan arı Bоrisbiy. Kuvanç, buşuv künlеdе da millеt anı onovuna karay edi. Eldеn tışında işlе, cumuşla çıksala da, elni atı bla оl bara edi nеda barganlaga başçı bоlub bara edi. Tukumlanı, millеtlеni arasında añılaşınmagan cuk bоlsa da, bu aythanña bügülе edilе. Kim da sıyın körgеn, aythanına karagan adam edi, Allah candеtli etsin!..
Tavlu cеrlе caşavga kıyın bоlganlıkga, оl cеrlеgе ürеnñеn, adamlanı kеslеri da 14 cılnı tеrmilib kеlgеn köbüsü atalarını curtlarından kеtеrgе unamaydıla. Оl оgay, caññı kеlib vоkzallaga tüşgеn sagatlarında tav ellе kaçan da biznikilеdilе, tüzlеdе da bir caşab körügüz, dеgеn algınñı kullukçularıbıznı sürüb iygеnlеri da bоlgandı. Kanamat ulu da ahlularına bоlumnu añılatır üçün köb kürеşеdi. Başhanı kоy, arbasına nartüh kaçanlanı, buday maşоklanı, başha bitimlеni cüklеb, elinе eltib, «anda ma bıllay zatla bitеdilе», dеb körgüzüb aylanadı.
Оl cıllanı esinе tüşürеdi pristançı Bоlatçılanı Azrеt. Kanamatlanı mеn burundan tanıyma. Asuvlu adamla.Kеslеrini da Balkada ullu cеrlеri bar edi. Оl tögеrеkdе caşaganla bla şоh edilе. İliyasnı alıb aytsam a, Allah har adamga ayırıb çеrtеrça birеr türlü fahmu bеrеdi. İliyasnı nе işdе da başçılık etеrça fahmusu bar edi. Adamlanı bеk süе edi, adеbgе, namısha katı edi. Camagatda sıyı da aña körе. Bir ülgü: karnaşına alıb bеrеyim dеb turgan üyün, aña da Allah aythan bоlur, siz kеligiz dеb, Dvоynikоv dеgеn kazak bla kеlişib, anı üyün bizgе aldırdı. Оl igiliginе da atam büsürеu etgеnlеy tura edi. Talay Karaçay üydеgi kеlib caraşhandan sоra, «adam bоlgan cеrdе ölgеn da bоladı», dеdilе da kabır оrunña tab cеr izlеy tеbrеdilе, dеydi dagıda Bоlatçı ulu. Kоydan eldе da bar edilе Karaçaylıla. Tab cеr izlеgеn bla kalmay, eki elgе da tabı kеrеk edi. Оl közüvdе em kart Babоlanı Biyaslan bla İliyas kоlga aladıla оl işni. Aylanıb, karab, kalayını tоpuragı kalay bоlganın kazıb körüb, busagatda camagat kabırla bоlgan cеrni sayladıla. Kalganla da alanı оl onovların tabha sanaydıla...
Kanamat ulunu üsündеn bu оçеrkgе haparla cıygan sagatımda, Pristanda caşagan, anı igi tanıgan dagıda talay adamga tübеb uşak etdim. «Оl elni sıyı edi», «Nе canı bla da ülgügе aytırça adam edi», dеgеnça mahtavladan sоra, nе anı kеsinе, nе üydеgisinе söz tabhanña tübеmеdim. İliyasnı işdе cigеrligin a ayırıb çеrtе edilе.
Elçilе ertdе turadıla. Cılı közüvlеdе malların sürüvlеgе kоşadıla, kış aylada alaga aş saladıla, mal aş hazırlavga cеtsе, ertdеn çık kеbginçi dеb, biçеnliklеgе aşıgadıla, dagıda başha işlе, cumuşla çıgadıla. Camagat caññı kоzgalgan sagatda, İliyashansçalıbnеdaоtun etib, arbasına cüklеb kеlе turur. «Alan, sеn kaçan cuklaysa?» dеb sоrganlarına, оl ışarıb koyuvçusun aytadıla tiyrеsindеn adamla. Kеsi da hansnı kоsilka bla çalgannı unamagandı, kоl çalkı bla biçеn etgеndi. «Kоsilka hansnı оgartın kırkıb kеtеdi, öz tutarık çapıraklı cеrlеri ua kaladıla», dеb, anı añılathandı elçilеgе. Baçhasında gardоşnu da nе traktоr bla, nе at bla kalatmagandı. Çagala bla etdirgеndi оl işni da. Aña körе hayır aluvu da kalganladan başha bоlgandı. Aytırga, 25 sоtuh baçhasından 11 tоnnaga dеri gardоş kazıb turgandı. Başha bitimlеdе da alay. «Bu adamga Allah kеsi bоluşadı, har işi оñuna anı üçün bоladı» dеgеndilе hоnşuları.
Adamnı adamlıgın körgüzgеn baş zatlanı biri, anı üydеgi tutuvu bla sabiylеrin kalay ösdürgеnidi. Bеş caş bla üç kızı bоlgandı. Aladan ekisi avuşhandı, kalganla savesеndilе. Üçüsünü baş bilimlеri bardı, ekisini da оrta ustalık bilimlеri. Halit «Rоsnеft» kоmpaniyada mеnеcеrdi, Sagıt KÇRdе ekоlоgiya canı bla tamadanı zamеstitеlidi. Aladan gitçеlе Hızır bla Husеy prеdprinimatеllе bоlub turadıla. Kızla üydеgilеrinе karaydıla.
İliyasnı 48 tuvdugu bla 22 tuvduklarından tuvganları bardıla. Alanı da talayı baş bilim algandıla. Birеr cеrdе cеtişimli urunadıla. Stavrоpоl krayda tış kralla bla işlеgе karagan eki ökül bardı Stavrоpоl bla Kavminvоd şaharlada turadıla. Stavrоpоldagı Margarita da İliyasnı bir tuvdugudu. Оl Amеrika, Gеrmaniya, İzrail, İtaliya bla halkla arası pravо işlеni tış kral tillеdе bardıradı. Dagıda tuvduklarından Rima ürist ilmulanı kandidatı, MОSUda studеntlеgе dеrе bеrеdi, İndira intеrnat şkоlnu zavuçudu, Dahir militsiyada cuvablı kullukçulanı biridi. Kalganlanı da kimi işlеydi, kimi оkuu zavеdеniyelеdе bilim aladı, şkоllaga cürügеnlе da aslamdıla. Bılanı arasında oyumsuz atlam etib, tukumlarını sıyın tüşürgеn bоlmay kеlеdi...
Duniyaga tuvgan duniyadan kеtmеy kalmaydı. Оl caşavnu cоrugudu. Ullaygan adamlanı kaysı biri da ızında kalganla kalay bоlurla, caşavda tıyınşlı оrunların tabıb, baş tutub, camagatına, halkına da carab aşırırlamı ömürlеrin? dеb sagış etеr üçün kalmaydıla. Оl oyumla sav zamanında İliyasnı da tеrktеrkcоklab turganlarına işеk cоkdu. Balalarına, tuvduklarına, aladan tuvganlaga etgеn igi muratları tоlgandıla. «Izımda kalganla İliyasnı üydеgisiça bоlsunla», dеb bügün оl adamnı tanıganladan köblе aythanı da aña şagatdı.
* * *
Ertdеnlеdеn bеri da Karaçaylıla cavоrun kalakga karab, nе bоllugunu üsündеn köb türlü zatnı aytıb turgandıla. Ala cоralaganlanı biri kеrti bоlgandı, biri bоlmagandı, alay a оl zatda ustalaga cıyılgan cеrlеdе magana bеrgеndilе. İliyas aythanlanı caşavda körgеnlеrin busagatda köblе bеgitеdilе.
1939-çu cıl, alkın caş adam, cavоrun kalakga karab, kral canından üydеgigе bir kıyınlık kеlligin bildirеdi. Köb turmay atası Zulkarnaynı tutadıla. Artda cavоrun kalaklaga karab, kralga kоrkuu bоlganın (Ullu Ata curt kazavat), andan sоra Karaçay halkga zоrluk cеtеrigin (köçgünçülük) aytadı.
Pristan eldе caşagan sagatlarında, 1970 cıl, Abazalılanı Ahmat caññız caşı Bоrisni üylеndirеdi. Kuru оl camagatdan bоlub da kalmay, başha ellеdеn da köb kоnak kеlеdi tоyga. Alayda Ahmat bla ekidе turgan cuvukları Pilarlanı Magоmеt bla Abazalılanı Ashat da (Kızıl Partizan atlı kоlhоznu kоyçuları) bоladıla. Etüvçülеriça, İliyasnı tеpsi tamada etеdilе. Etni kеltirgеnlеrindе, cavоrun kalaknı da, adеtdеça, tamadanı allına saladıla. Anı etindеn ayırıb, karaydı. Sоra em süygеn tеñi Blimgоtlanı Hızırga: «Nе esе da bir buşuu kеlgеndi nеda kеlе turadı, bu kuuançdan cеñilirik çaçılayık», dеydi. Tеpsini tögеrеgindе adamla da eşitеdilе оl aythannı. Köblе оñsunmay turganlay, stоlnu cabadı. İliyas bla Hızır 2030 minutnu barlık edilе üylеrinе. Ala arbazga kirgеnlеy bir atlı cеtib, ullula kоşdan tоyga barabız dеb, elgе tüşgеn közüvülеrindе, anda kalgan caşçıkla şkоk bla оynay kеlib, оl da atılıb, birinе оk tiyib ölgеnin bildirеdi.
Andan igi оguna alga, Kırgızstanda Frunzе şaharnı katında VоеnnоAntоnоvka eldе caşagan sagatlarında, bir tоyda tеpsigе оlturgan közüvlеrindе, cavоrun kalakga karab, Stalinni öllügün aytadı İliyas. Kim esе da anı kоmеndantha bildirib, İliyasnı tutadıla. Camagat birdеn kоbhança kürеşib, türmеdеn küçdеn kutharadıla anı.
1962çi cıl İliyas katı avrub, Çеrkеsskеdе bügünñü şahar bоlnitsaga tüşеdi. Bu bоlnitsa оl cıllada оblast bоlnitsanı da оrnun tuta edi. Aşhınında, içеgisindе da caraları bоlganı açıklanñandan sоra, hirurg Kuznеtsоv, cеñil оpеratsiya etеrgе kеrеklisin aytadı. Alayda başha hirurgla İliyasha etdirmе, alaysız da sav bоllukdula, dеydilе andan taşa. Bu kеsi da tavkеl bоlmay, talay kün оzadı. Bir cоlda, avruganlaga karay kеlib, hirurg mıña, unamay esеñ, bоlnitsadan kеt da, anda tеrapеvtlеgе zatlaga karat, dеb katı aytadı. Karnaşı Muhammat alayda bоladı. İliyas aña: «Kоy et aşarım kеlеdi, dеydi. Оl: «Üydе üç cıl bоlgan irk bardı. Anı kеs da, igi bişirib, cavоrun kalagın kеltir tambla ertdеnbla ertdе», dеydi. Aña karab, sоra bügün оpеratsiya et dеb, hirurgnu kısadı. Unamay turgan adam, alay kadalganına sеyirsinе, оl işni bacaradı.
Karaçay Gazetesi
* * *
ПРИСТАН ЭЛНИ ТАМАЛЫН САЛГЪАН - КЪАНАМАТЛАНЫ ИЛЯС
Аппаланы Билал
Уллу билими, къуллугъу болмагъанлыкъгъа, джамагъат сыйын кёргени, сёзюне тынгылагъаны, оноууна къарагъаны бла къайсы элде да элни иеси, деб айтылгъан адамла бардыла. Аллайланы бири болгъанды Къанаматланы Зулкъарнайны джашы Илияс да. Къарачай эллени бири Пристанны да ол кьурагьанды. Элни иеси деген атха тыйыншлы болгъанына ол да бир шагьатды. Илияс ауушханлы 20 джыл болады. Аллах джандетли этсин! Бизни ол кьатышхан джыллада джашауубуз сууну юсюнде кёмюкча эди. Уллу къралны чачылгъаны, аны бла байламлы кьатышыула, Россия джангы аякь тиреб, джангы кърал дараджада бегиб къалалмагъаны, кёб затха башха тюрлю къарарча этди, джашауда тюбей келген кёб затны да унутдурду. Алай а игиликни бир тёлю бир тёлюге хапарын айтхан, аны эсде тутарча этген, юлгюге джюрютюрча сингдирген адетди. Пристанда, озгъан джыйырма джылны ичинде туууб, акьылбалыкъ болгъанла да Илиясны джашауун, аны юсюнден хапарланы айтырыкъдыла соргъанлагъа. Аталарындан, аналарындан, аладан да тамадаладан эшитгендиле аланы. Адамны этген игилигин да, аманлыгъын да унутмайды джамагъат. Кеси керти дуниягъа кетсе да, иги бла аты айтылгъан насыбды.
... Илияс 1905чи джыл Марада туугъанды. Зулкъарнай бла Минатны биринчи балалары болады. Андан сора Мухаммат, Азрет, Аскер, Иммолат, Къазболат, Секинат, Марзий тууадыла. «Кёбню насыбы да кёб», дейдиле. Уллу юйдегиде сабийле бирбири ызындан аякълана, аладан терс атлам этген болмай, юлгюге айтылыб турадыла. Не келсин, джангы власть, бирер сылтау бла, онглу адамланы къоратыб башлайды. 1936чы джыл Зулкъарнайны, кулакса деб, тутадыла. Ол 1939чу джыл Харьковда тюрмеде ёледи. Уллу юйдегиге башчылыкъ этерге Илиясха тюшеди. Кулакны юйдегисин власть къалай кёргени уа белгилиди. Джашауда джол бермезге, таб тюшгенлей абындырыргъа излегенлей турадыла. Алай болса да, кечекюн да уруннганны орнунда, бирбирине джакъ болуб, не джаны бла да киши сёз табмазча болургъа кюрешедиле. Зулкъарнайны эгечи Мачукъланы Хаджиятны беш башлы ууакъ юйдегиси да атасыз къалады. Алагьа да болушургъа, къараргъа керек эди. Былайда уа Илияс бла бирге къалгъан къарт атасы Идрисни юсюнден да талай сёз айтыргъа тыйыншлыды. Ол 125 джыл джашаб ауушады. Кесине да 115 джылында къозу тишчикле чыгъадыла. Аллай бир джашагъанлыкъгъа акьылы, эси тюрленмеген эди. Сабийликден бери не кёргени, не билгени, тукъумларындан адамла, Къанаматлары къайдан чыкъгъанлары, къарачайны тарихинден, дагъыда башха затланы юсюнден хапарла толусу бла эсинде сакъланнган эдиле. Туудугъуна узун джашауундан сынамын ангылатхан бла бирге, миллет адетлени, шартланы ёмюрлюкге сингдирген эди. Къарт атасы айтхан затланы, аны осиятына санаб, ол кёргюзген джолдан чыкъмагъанны орнунда джашайды Илияс да. Эшта, джашауну къыйын ауушларындан ётген кёзюулеринде эс кюзгюде аны бла да оноулаша болур эди...
Ол джыллада кимни да кечиндирген къуру малчылыкъ эди. Илияс да, кёблеча, айла бла тау джайлыкълада мал кютеди. Иши бла юлгюге айтылгъаны себебли, аны таймаздан колхозну правлениесине член этгенлей турадыла. Мен къалай болсам да, менден гитчеле билим алсынла деб, аланы ёсдюргенни тышында да, бирер джерге окъургъа джарашдырады. Азрет бла Аскер МикоянШахарда рабпедфакны бошаб, туугъан эллеринде устазла боладыла. Джамболат Владикавказда институтда билим алады. Къасболат Прижевальскеде эл мюлк техникумну бошайды...
Къазауат башланнган кёзюуде Къазакъланы Даут колхозну председатели эди. Огъурлу, мюлкню да иги тутхан, джамагъат, оноучула да багъалатхан адам эди. Фашистле бери джууукълашхан заманда аны да, Илиясны да, Блимгъотланы Хызырны да партияны райкомуна чакъырадыла. Анда джууаблы къуллукъчуланы бири Шошта улу немецле Къарачай автоном областны алырча болсала, этиллик ишлени юслеринден айтады. Огъарыдан келген буйрукъгъа кёре, не мадар этиб да колхозла бла совхозланы мюлкперин, заводла бла фабрикаланы оборудованиелерин сакъларгъа партия организациялагъа борч салыннганын билдиреди. Мюлкпени малларын, транспортларын хар элни адамларына чачыб, керек болгъанлай ызына джыярча этерге, дегенни ангылатады былагъа да, башха колхозладан, совхозладан чакъырылгъан адамлагъа да. Айтылгъаныча этедиле. Къысха заманны ичинде колхозну мюлкюн адамлагъа чачадыла, фашистле къысталгъандан сора ызына да джыядыла.
«Игиликге аманлыкъ» дегенлеи, кимле эселе да тил этиб, Шошта улу бла Къазакъ улуну халкъны джаулары деген чурум бла, тюрмеге джыядыла. Узаймай Къанаматланы Илияс бла Блимгъотланы Хызырны да тутадыла. Онеки джыл тюрме азаб бериб, Коми АССРге ашырадыла. Ол азабдан къутулуб, ала Орта Азиягъа джыйылыб, аманны кеминде эт адамларын табадыла. Джуртубузгъа къайтхан сагъатда Илияслары келген эшелон Черкесскеде тохтайды. Быладан алгъа къайтханла джууукъгъа, тенгнге, танышха алайда тюбейдиле. Огъары Марагъа алыб кетедиле Илиясланы. Алай а, джуртубузгъа къайтыуну юсюнден сёз башланнганлай огъуна да ол, амал болса, тюз джерледе тамал салсакъ, деген оюмгъа келген эди. Марагъа барыб тюшгенлеринде, табы бла тёбеннги джерлеге айланыб келирге таукел болады. Алай этгинчи уа былайда ишлеге къараргъа керек эди. Кёб джылланы киши джуртлада джашагъан джаш тёлю къалай болуб къайтханын билирге да излейди. Аладан джыйын къураб, мал аш хазырларгъа чыгъады.
Бусагъатда Пристань элде джашагъан Пилярланы Мухаммат былай хапар айтады: Биз биринчи къауум бла 1957чи джыл кёчюб келдик. Хар ким кьолундан келгенни этиб, эски джуртубузда джангыдан тамал салыб кюреше эдик. Биз, кёбюбюз, джангы джетген джашла, 1314 адам чалкъыгъа чыкъдыкъ. Джыйын тамадабыз да Илияс. Биз оюм этгенден, ол бир кюннге бир гектарны чалыб чыгъарыкъ эди. Алай а бизге юретген, ашыбызгъа, сууубузгъа къайгъыргъан, мени джетебиз деб инджилмесинле деб, ол сагъышны да этгенден болур эди, ишде туура алай къарыуун, болумун кёргюзюрге излемегенча эди. Мени шапа этдиле да, джыйынны ашарыкъ бла баджарыбтурдум. Илиясны буйругъу бла ишни тамам къызыуунда, джашлагъа челек бла сусаб элтиб ичире эдим. Кюн кёлтюрюлгенден сора эртден азыкъ. Хар къуру ишден келгенлей джашла къолларын, бетлерин, башларын джуууучандыла къайда да. Илияс аны бла къоймай эди. Аякъларын да джуудура эди. «Солургъа алай игиди», дегенлей тура эди. Ишге къаты болгъанлыкъгъа, хар кимни халын соргъанлай, билгенлей тура эди. Чалкъы чалгъан къыйын ишди. Бирбирине эришиб къайсы болса да абзырамасын, инджиу табмасын деб, анга бек сакъ эди. Сеники, меники, аныкъы деб тюл, джаш тёлю урунууну сюерча этерге баш магъана бергенин кёбледен эшитгенме, кесим да джыйында кёрюб турдум. Аны къатында адебни, намысны бузгъаннга мен тюбемегенме.
Атабабаларыбызны заманларында огъуна тюз джерлени къралдан, не иелеринден арендагъа алыб, малчылыкъдахайырландыргъан адет болгъанды. Къанаматланы тукъум да этгенди алай. Къазакъла джашагъан Пристань хуторну къатында болгъанды аллай джерлери. Бусагъатда да «Канаматовская балка», дейдиле алайына.
Бери кёчюб келгенибизден сора, ол эсли адам, мындан ары джамагъатны джашаууна сагъыш эте тебрейди, деб хапар айтады элни имамы Болатчыланы Борисбий. Мындан кёчюргюнчю, кёблеча ол да, Кёл Джагъада ишлеб тургъанды. Ары бара, Марагъа къайта джолда элледе да бирер джумуш бла тохтаучу болгъандыла къарачайлыла. Къазакъ хутор Пристанда талай джаш бла да ол халда танышады, артда тенглик тутуб да турадыла. Илияс алагьа къонакъгъа барады.
Тенглери анга джылы тюбейдиле, кел да былайда джаша, дейдиле. Джашаргъа уа Пристань таб болгъанын ол была айтхынчы да биле эди. Апамат, неси да эркин Къызыл Партизанла атлы колхоз. Юч элден Пристань, Привольный, Николаева элледен къуралгъан, хар ким бирбирин таный, биле. Башхала къалай эселе да, Аникин деб председателлери, тышындан адам къошуллугъун унамагъан адам болады. Алай болса да, Илиясны тенглери аны бла сёлешиб, сёзлерин ангылатадыла. «Джангыз кесинг, юйдегинг бла келирге боллукьса», дейди ол.
Илияс ол айтханча этеди. Аны ызындан 17 юйдеги келиб, юйюне тюшеди. «Была мени эт адамларымдыла, артда бир оноу болур», деб башын алады председателден. Кеси уа Марагъа барыб, танышларына ол бай джерге келигиз деб, айтыб турады. «Юйюн сатхан кеси былайдан кьорасын», деб да кёреди председатель. Сатыб кетгенле да боладыла, къарачайлыла кеслери да ишлеб башлайдыла юйле. Илиясны ызындан биринчи болуб элге келиб джарашадыла Темрезланы Ахмат, Баболаны Бияслан, Абазалыланы Халит, дагъыда башхала.
Илияс къошулмай джамагъатда бир иш этилмей эди, дейди андан ары Борисбий. Къууанч, бушуу кюнледе да миллет аны оноууна къарай эди. Элден тышында ишле, джумушла чыкъсала да, элни аты бла ол бара эди неда баргъанлагъа башчы болуб бара эди. Тукъумланы, миллетлени арасында ангылашынмагъан джукъ болса да, бу айтханнга бюгюле эдиле. Ким да сыйын кёрген, айтханына къарагъан адам эди, Аллах джандетли этсин!..
Таулу джерле джашаугъа къыйын болгъанлыкъгъа, ол джерлеге юреннген, адамланы кеслери да 14 джылны термилиб келген кёбюсю аталарыны джуртларындан кетерге унамайдыла. Ол огъай, джангы келиб вокзаллагъа тюшген сагъатларында тау элле къачан да бизникиледиле, тюзледе да бир джашаб кёрюгюз, деген алгъыннгы къуллукъчуларыбызны сюрюб ийгенлери да болгъанды. Къанамат улу да ахлуларына болумну ангылатыр ючюн кёб кюрешеди. Башханы къой, арбасына нартюх качанланы, будай машокланы, башха битимлени джюклеб, элине элтиб, «анда ма быллай затла битедиле», деб кёргюзюб айланады.
Ол джылланы эсине тюшюреди пристанчы Болатчыланы Азрет. Къанаматланы мен бурундан таныйма. Асыулу адамла.Кеслерини да Балкада уллу джерлери бар эди. Ол тёгерекде джашагъанла бла шох эдиле. Илиясны алыб айтсам а, Аллах хар адамгъа айырыб чертерча бирер тюрлю фахму береди. Илиясны не ишде да башчылыкъ этерча фахмусу бар эди. Адамланы бек сюе эди, адебге, намысха къаты эди. Джамагъатда сыйы да анга кёре. Бир юлгю: къарнашына алыб берейим деб тургъан юйюн, анга да Аллах айтхан болур, сиз келигиз деб, Двойников деген къазакъ бла келишиб, аны юйюн бизге алдырды. Ол игилигине да атам бюсюреу этгенлей тура эди. Талай къарачай юйдеги келиб джарашхандан сора, «адам болгъан джерде ёлген да болады», дедиле да къабыр оруннга таб джер излей тебредиле, дейди дагъыда Болатчы улу. Къойдан элде да бар эдиле къарачайлыла. Таб джер излеген бла къалмай, эки элге да табы керек эди. Ол кёзюуде эм къарт Баболаны Бияслан бла Илияс къолгъа аладыла ол ишни. Айланыб, къараб, къалайыны топурагьы къалай болгъанын къазыб кёрюб, бусагъатда джамагъат къабырла болгъан джерни сайладыла. Къалгъанла да аланы ол оноуларын табха санайдыла...
Къанамат улуну юсюнден бу очеркге хапарла джыйгъан сагъатымда, Пристанда джашагъан, аны иги таныгъан дагъыда талай адамгъа тюбеб ушакъ этдим. «Ол элни сыйы эди», «Не джаны бла да юлгюге айтырча адам эди», дегенча махтауладан сора, не аны кесине, не юйдегисине сёз табханнга тюбемедим. Илиясны ишде джигерлигин а айырыб черте эдиле.
Элчиле эртде турадыла. Джылы кёзюуледе малларын сюрюулеге къошадыла, къыш айлада алагьа аш саладыла, мал аш хазырлаугъа джетсе, эртден чыкъ кебгинчи деб, биченликлеге ашыгъадыла, дагъыда башха ишле, джумушла чыгъадыла. Джамагъат джангы къозгъалгъан сагъатда, Илиясхансчалыбнедаотун этиб, арбасына джюклеб келе турур. «Алан, сен къачан джукълайса?» деб соргъанларына, ол ышарыб къоюучусун айтадыла тийресинден адамла. Кеси да хансны косилка бла чалгъанны унамагъанды, къол чалкъы бла бичен этгенди. «Косилка хансны огъартын къыркъыб кетеди, ёз тутарыкъ чапыракълы джерлери уа къаладыла», деб, аны ангылатханды элчилеге. Бачхасында гардошну да не трактор бла, не ат бла къалатмагъанды. Чагала бла этдиргенди ол ишни да. Анга кёре хайыр алыуу да къалгъанладан башха болгъанды. Айтыргъа, 25 сотух бачхасындан 11 тоннагъа дери гардош къазыб тургъанды. Башха битимледе да алай. «Бу адамгъа Аллах кеси болушады, хар иши онгуна аны ючюн болады» дегендиле хоншулары.
Адамны адамлыгъын кёргюзген баш затланы бири, аны юйдеги тутууу бла сабийлерин къалай ёсдюргениди. Беш джаш бла юч къызы болгъанды. Аладан экиси ауушханды, къалгъанла сауэсендиле. Ючюсюню баш билимлери барды, экисини да орта усталыкъ билимлери. Халит «Роснефть» компанияда менеджерди, Сагъыт КъЧРде экология джаны бла тамаданы заместителиди. Аладан гитчеле Хызыр бла Хусей предпринимателле болуб турадыла. Къызла юйдегилерине къарайдыла.
Илиясны 48 туудугъу бла 22 туудукъларындан туугъанлары бардыла. Аланы да талайы баш билим алгъандыла. Бирер джерде джетишимли урунадыла. Ставрополь крайда тыш кьралла бла ишлеге къарагъан эки ёкюл барды Ставрополь бла Кавминвод шахарлада турадыла. Ставрополдагьы Маргарита да Илиясны бир туудугъуду. Ол Америка, Германия, Израиль, Италия бла халкъла арасы право ишлени тыш кърал тилледе бардырады. Дагъыда туудукъларындан Рима юрист илмуланы кандидаты, МОСУда студентлеге дере береди, Индира интернат школну завучуду, Дахир милицияда джууаблы къуллукъчуланы бириди. Къалгъанланы да кими ишлейди, кими окъуу заведениеледе билим алады, школлагьа джюрюгенле да асламдыла. Быланы арасында оюмсуз атлам этиб, тукъумларыны сыйын тюшюрген болмай келеди...
Дуниягъа туугъан дуниядан кетмей къалмайды. Ол джашауну джоругъуду. Уллайгъан адамланы къайсы бири да ызында къалгъанла къалай болурла, джашауда тыйыншлы орунларын табыб, баш тутуб, джамагъатына, халкъына да джараб ашырырламы ёмюрлерин? деб сагъыш этер ючюн къалмайдыла. Ол оюмла сау заманында Илиясны да терктеркджокълаб тургъанларына ишек джокъду. Балаларына, туудукъларына, аладан туугьанлагьа этген иги муратлары толгъандыла. «Ызымда къалгъанла Илиясны юйдегисича болсунла», деб бюгюн ол адамны таныгъанладан кёбле айтханы да анга шагьатды.
* * *
Эртденледен бери да къарачайлыла джауорун къалакъгъа къараб, не боллугъуну юсюнден кёб тюрлю затны айтыб тургъандыла. Ала джоралагъанланы бири керти болгъанды, бири болмагъанды, алай а ол затда усталагъа джыйылгъан джерледе магъана бергендиле. Илияс айтханланы джашауда кёргенлерин бусагъатда кёбле бегитедиле.
1939чу джыл, алкъын джаш адам, джауорун къалакъгъа къараб, кърал джанындан юйдегиге бир къыйынлыкъ келлигин билдиреди. Кёб турмай атасы Зулкъарнайны тутадыла. Артда джауорун къалакълагъа къараб, къралгъа къоркъуу болгъанын (Уллу Ата джурт къазауат), андан сора къарачай халкъгъа зорлукъ джетеригин (кёчгюнчюлюк) айтады.
Пристань элде джашагъан сагъатларында, 1970и джыл, Абазалыланы Ахмат джангыз джашы Борисни юйлендиреди. Къуру ол джамагъатдан болуб да къалмай, башха элледен да кёб къонакъ келеди тойгъа. Алайда Ахмат бла экиде тургъан джууукълары Пилярланы Магомет бла Абазалыланы Асхат да (Къызыл Партизан атлы колхозну къойчулары) боладыла. Этиучюлерича, Илиясны тепси тамада этедиле. Этни келтиргенлеринде, джауорун къалакъны да, адетдеча, тамаданы аллына саладыла. Аны этинден айырыб, къарайды. Сора эм сюйген тенги Блимгъотланы Хызыргъа: «Не эсе да бир бушуу келгенди неда келе турады, бу къууанчдан дженгилирик чачылайыкъ», дейди. Тепсини тёгерегинде адамла да эшитедиле ол айтханны. Кёбле онгсунмай тургъанлай, столну джабады. Илияс бла Хызыр 2030 минутну барлыкъ эдиле юйлерине. Ала арбазгъа киргенлей бир атлы джетиб, уллула къошдан тойгъа барабыз деб, элге тюшген кёзюуюлеринде, анда къалгъан джашчыкъла шкок бла ойнай келиб, ол да атылыб, бирине окъ тийиб ёлгенин билдиреди.
Андан иги огъуна алгъа, Къыргъызстанда Фрунзе шахарны къатында ВоенноАнтоновка элде джашагъан сагъатларында, бир тойда тепсиге олтургъан кёзюулеринде, джауорун къалакъгъа къараб, Сталинни ёллюгюн айтады Илияс. Ким эсе да аны комендантха билдириб, Илиясны тутадыла. Джамагъат бирден къобханча кюрешиб, тюрмеден кючден къутхарадыла аны.
1962чи джыл Илияс къаты ауруб, Черкесскеде бюгюннгю шахар больницагъа тюшеди. Бу больница ол джыллада область больницаны да орнун тута эди. Ашхынында, ичегисинде да джаралары болгъаны ачыкъланнгандан сора, хирург Кузнецов, дженгил операция этерге кереклисин айтады. Алайда башха хирургла Илиясха этдирме, алайсыз да сау боллукъдула, дейдиле андан таша. Бу кеси да таукел болмай, талай кюн озады. Бир джолда, ауругъанлагъа къарай келиб, хирург мынга, унамай эсенг, больницадан кет да, анда терапевтлеге затлагъа къарат, деб къаты айтады. Къарнашы Мухаммат алайда болады. Илияс анга: «Къой эт ашарым келеди, дейди. Ол: «Юйде юч джыл болгъан ирк барды. Аны кес да, иги бишириб, джауорун къалагъын келтир тамбла эртденбла эртде», дейди. Анга къараб, сора бюгюн операция эт деб, хирургну къысады. Унамай тургъан адам, алай къадалгъанына сейирсине, ол ишни баджарады.
