«Küzgü» Jurnalnı Editörü Hidayet Bahçe'ni, Karaçay Halknı "Camagat" Atlı Demokrat Organizasyonunu Başkanı Keçeruklanı Azret-Aliy Haci Bla Navruz Künde Bardırganları Uşak: As salam aleykum, Azret-Aliy Haci. Uşagıbıznı başlarını allı bla, Nauruz Bayramıgıznı algışlayma. Allah aytsa, Curtda halkıbız tınç-esen bolur, biz korkar, kıynalır zat bolmaz, kesigiz da igi bolursuz. Aleykum As salam. Canggı cıl sizge da ogur keltirsin. Allah'ha şukur, cokdu bügünlükde hatabız. Kazavat bolmasa, sürgün bolmasa, kalgan zatha çıday, soruvlaga da cuvab izley, caşay barırga bollukdu.
KEÇERUKLANI AZRET-ALİY HACİ BLA NAVRUZ KÜNDE BARDIRILGAN UŞAK
«Küzgü» Jurnalnı Editörü Hidayet Bahçe'ni, Karaçay Halknı "Camagat" Atlı Demokrat Organizasyonunu Başkanı Keçeruklanı Azret-Aliy Haci Bla Navruz Künde Bardırganları Uşak:
As salam aleykum, Azret-Aliy Haci. Uşagıbıznı başlarını allı bla, Nauruz Bayramıgıznı algışlayma. Allah aytsa, Curtda halkıbız tınç-esen bolur, biz korkar, kıynalır zat bolmaz, kesigiz da igi bolursuz.
Aleykum As salam. Canggı cıl sizge da ogur keltirsin. Allah'ha şukur, cokdu bügünlükde hatabız. Kazavat bolmasa, sürgün bolmasa, kalgan zatha çıday, soruvlaga da cuvab izley, caşay barırga bollukdu.
Kallay soruvladıla ala, keslerine da cuvab tabala mısız?
Em baş soruvnu ornundan tebdiralmay, arıb, tohtab turabız. Ol soruv da nedi desegiz – Stalin ibilisi 1943.nçü cıl kuruthan ençi (bağımsız) Karaçay Oblast'nı ızına kaytartuvdu. Men añgılaganñga köre, bu iş tınmay, bizni halk halklıgın saklayallık tüldü, tıñgısı-tınçlıgı da bolluk tüldü.
Biz eşitgen haparlaga köre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyet'ini, halkları birge caşarga izleydile, kral da Karaçay Oblast'nı anı üçün kuratdırmaydı deydile.
Tüzü alay tüldü. Karaçay'nı onovu başhalaga cetmezge kerekdi. 1943.nçü cıl kral Karaçay Oblastnı kurutub, curtubuznu, mülkübüznü da kesek-kesek etib, honşulaga çaçıb, kesibizni va (Karaçay Halk'nı başdan ayak barın) sürüb barıb Orta Asya'nı kumlarına, Sibiriya'nı buzlarına 558 kesek etib, kuş tügünley çaçhandı. Stalin ölüb, Kruşev'ni közüvünde, 1957.nçi cıl 14 cıllık sürgünden halkıbıznı sau kalgan carımı ızına kayıtalgandı. Alay a, bizge onov sormay, avtonomiyabıznı ızına bermey, Çerkes'ge koşub, Karaçay-Çerkes Oblast etib koygandıla.
Alay bolganı (Karaçay'nı Çerkes Oblast'ha koşulganı) igi bolgandı degenle bardıla. «Sürgünden kayıthanlarında Karaçaylıla, Çerkessk Şahar'nı tögereginde caşauga tabırak tüz cerlege tüşgendile. Karaçay'nı olsagatdagı tamadaları halknı taulaga iymey tıyıb, tüzlege ornathanları, bek oyumlu, akıllı iş bolgandı» degen haparla cürüydüle.
Bilmegen adamnı başın tubanñga iyerça bir ötürükdü bu. Karaçaylılanı, başha Taululanı da, tauladan tüzlege köçürüv (Orus Patçahlanı da, Komunist Patçahlanı da innetleri edi, siyasetleri edi. Muratları), alay bla bizni curtubuzdan, taularıbızdan ayırıb, başhala bla katışdırıb, asimile etiüv. Karaçay'nı Başçıları da ol politikanı bardırırga küreşgenden arı, halk kaygılı tül edile. Ma alay bla cerleşgendi halkıbıznı bir kesegi tüzlede. Tohtamay, tau ellerine kayıthanlaga, caşarça tablıkla kuratmagandıla. Bügün tau elleni tüb bola barganları ol zamanladan keledi.
Karaçay Başçıla halkıbızga alay can avruthanla bolsala, kral sürgünden kayıthan Karaçaylılaga buyurgan açhanı honşulaga aşatıb koymaz edile. Ol açhanı köbüsü Çerkes Rayonla'ga, Çerkessk Şahar'ga coyulub ketgendi. Aliylanı Umarça, Gürcülanı Kurmança başçıları bolsa edile halknı 1957.nçi cıl, Karaçay Oblast'nı da ızına kaytartır edile, kral Karaçaylılaga coralagan açhaga da tau elleni, Karaçay Şahar'nı aynıtır edile. Bügün Karaçay Şahar'nı, tau elleni tozurab turganları, ençi Karaçay Oblast (Respublika - Cumhuriyet) bolmaganındandı.
Sora, Karaçay Halk'nı mından arı tas bolmay caşarı-kalırı ençi Karaçay Cumhuriyet'ni kuraluvu bla baylamlıdı deysiz. Alay ese, Karaçay Halk anı nek añgılarga unamaydı?
Halk añgılaydı. Añgılamasa, 1957.nçi cıl tüzlede tohtarga unamay, mıllıgın tau ellerine atmaz edi. 1989.nçu cıl 70 miñg akıl-balık bolgan Karaçaylı (alay demek oy berirge, saylaulada çöb atarga erkinligi bolganla barı) «Stalin kuruthan Karaçay Oblastıbıznı ızına kaytarıgız» deb, kralnı tamadalarına kagıt cazmaz edile. Kralnı Tamadası Yeltsin, Karaçay Oblast'nı kuraunu hakından Kanun Tasarısı (proekt) bla Kralnı Parlamenti'ne çıkgan edi. 1991.nçi cıl «Sürgünñge tüşgen halklanı hakların tolusu bla kaytaruv, sıyların aklab artha beriüv (rehabilitasyon)» kanunu da çıgartılgan edi.
Allay Kanun da bar ese, Kral Tamada Yeltsin da razı bolgan ese, nek kuralmay kaldı da ençi Karaçay Cumhuriyet?
Anı çurumu birdi. Tamada kullukda işlegenle halkları kaygılı tül, kesleri kaygılı bolgandıla. Karaçay-Çerkes Cumhuriyet ekige (Karaçay bla Çerkesge) üleşinñgenley, ol kullukçu kavum orunsuz bolluk edi. Anı sebebli, kralnı başına sözlerin ötdürüb, ala halknı onovun buzdurgandıla. «Ayırıluv bolsa, kan tögüllükdü» deb, halknı da katışdırgandıla. «Birge mi, başha-başha mı caşarga izleysiz?» deb, Karaçay'nı onovun başha halklaga, kavumlaga sorgandıla. Ala va (Karaçay'nı ülüşün aşay ürenñgenle), Karaçay kesi bolsun derge unamagandıla. Ma alay bla, kralnı kanununa, halknı izlemine da karşçı barıb, bizni tamadala tuvgan halkların krallıksız koygandıla.
«Karaçay Oblast kesi bolsa, caşayallık tüldü: ceri dıkkıdı, sabanı azdı» degen avazla da çıgadıla...
Andan ullu ötürüknü tabıb aythan da kıyındı. Bügünñgü Karaçay-Çerkes Cumhuriyet'ini bütev ceri 14300 kilometre karedi. Algınñgı Karaçay Oblast'nı ceri 11400 km2 di. Karaçay kesi bolgan sagatda teknigi, el mülkü, okuv-kültüra canı da terk aynıb bara edi. Bütev cer tübü baylıkla (altından korgaşınñga deri) bizni ceribizdedile. Duniya'ga belgili Miñgi Tau, Dommay, Arhız (cer candet) bizni curtubuzdu. Anı üçün izlemeydile bizden ayırılırga başhala. Karaçay Oblast'da, Karaçaylıla %85 boluvçan edile. Bügünñgü Karaçay-Çerkes'de va %50 bolalmay küreşebiz. Karaçay Oblast\'da kuru eki halk caşay edi: Karaçay bla Orus. Bügünñgü Karaçay-Çerkes\'de va beş halk barbız: Karaçay, Orus, Çerkes, Abaza, Nogay. Karaçaylıladan tört-beş katha az bolsala da, Karaçay bla teñg ülüş aladıla ala. Söz üçün, üç Abaza Bakan, üç Çerkes Bakan, üç Karaçay Bakan bardı Karaçay-Çerkes Hükümeti'nde. Neda hükümetni kolunda bolgan İlmu- İzlem Enstitünü alayık. Anda da har halkdan onbirişer adam işleydi. Gazeteleni alıb karasak da; har halknı birer gazetesi. Har zatda da ma allay teñglik saklanadı. 200 miñg adam sanı bolgan Karaçay Halk da, adam sanı kırk miñg bolgan Çerkes kavum da teñg bolub turadıla.
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde em ullu halk da Karaçay'dı, em ülüşsüz da oldu. Har halknı ülüşü adam sanına köre bolsun degenni kalganla unamaydıla. 1957.nçi cıldan beri bu bolum türlenmeydi. Kabartı-Malkar'da va hal başha türlüdü. Kabartı Malkar\'dan talay kere köb bolganı sebebli, har nede da allay bir kere artık ülüşlüdü. Anı bla kalmay, Malkar'nı curtun da küçleb küreşedi.
Endi talay halk Karaçay-Çerkes Cumhuriyet'inde birge caraşıb caşab tururga madar cok mudu?
Bardı, cañgız har halk nede da ülüşün sanına köre alırga razı bolsa. Alay bolurun a kalgan halkla izlemeydile. Bıllay ülgü keltireyim. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti\'nde, Karaçay Halk'nı sanı Çerkes'den tört-beş katha köbdü. İşlegen sagatda beş Karaçaylı bla bir Çerkesli teñg iş koratırga, hayır eterge madar cokdu. Alay a, tüşgen hayır üleşiniüvge cetse, bir Çerkesli kesine beş Karaçaylıga cetgen ülüş çaklını daulaydı. Karaçay, bügünlege deri bola kelgeniça, kesini ülüşün da kalganlaga aşatıb tursa, Karaçay-Çerkes Cumhuriyet'i oyulmay turlukdu. Alay a, Karaçay sanına köre ülüşümü alama dese, Çerkes-Abaza kavum davur çıgarıb başlaydı. Bıllay terslikge Karaçay tözüb turmaz. Anı sebebli, ertde-keç bolsa da, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti çaçılmay kallık tüldü. Bir kere, birge caşayalmay, Karaçay bla Çerkes 1926.nçı cıl bir-birinden ayırılıb, ençi oblastların kuragan edile. Ol zamanda Karaçay'nı oñglu liderleri bar edi; Aliylanı Umar bla, Gürcülanı Kurman. 1937.nçi cıl Stalinçi Coruk alanı kuruthandan sora, allay başçıla çıkmagandıla Karaçayga.
Halkla birge caşarga izleydile degen kerti tüldü sora?
Ayaklansala, karnaşla oguna birge caşayalmaydıla, har biri ençi üy kurab başlaydı. Halkla da alaydıla, ençi "Üy" kurab caşarga izleydile. Karuvu cetgen ençi kral boladı, alay bolalmagan kralnı içinde millet; respublika, oblast, okrug, rayon bolurga küreşedi. Kavkaz da caşagan birsi halkladan ülgüle bereyim sengge: Çeçen bla İñguş karnaş halkladıla. Alay a, İñguşlula ençi cumhuriyetlerin kuradıla, Çeçenlile bla bir cumhuriyetni içinde caşarga izlemedile, izlemeydile. Gürcistannı eki halkı (Tegeylile bla Abhazlıla) Rusya\'\'ga tayana, Gürcü'den ayırılıb, ençi cumhuriyetle boldula. Karaçay-Çerkes Cumhuriyet'de eki burhu halk (Nogaylıla bla Abazalıla) Millet Rayonların kuradıla. Halkla krallık üçün bıllay bir nek küreşe bolurla? Cañgız bir murat bla: keslerin (curtların, tillerin, tarihlerin, adetlerin) saklar üçün. Ullu, gitçe da; bütev halkla añgılagannı Karaçay Halk añgılay bolmaz mı? Añgılaydı, kerti başçısı bolmagan üçün, tüzelmeydi iş.
Busagatda Karaçay Halk'nı turumu kalaydı?
Halknı caşavun añgılar üçün şaharlarına, ellerine kararga kerekdi. Bizni halknı Ara Şaharı bola kelgen Karaçayevsk\'ge kara. Ne konak üyü, ne sinema-tiyatrosu, ne spor kompleksi cokdu. Şaharnı bir tozuragan orus elden başhalıgı cokdu. Tau elleribizde caş tölünü körlük tülse. Har kim başı kalgan cerde aylanadı (halknı kaygısın etgen başçı bolmasa, halk çaçılıb başlaydı. Çaçılmay da ne eterikdi) tuvgan taularında caşamazça etib tursala.
Em ullu korkuv nedi Karaçay Halkga busagatda?
Bügünlükde em ullu korkuvga tilibizni unutula barganın sanayma. Til ketse, halk cok boldu. 20 cıl Ana Til bla Adabiyatdan ders kitabla çıkmaganlı. Okulla da alanı okutuv zamannı kısharta baradıla. Karaçay Şahar'da üniversitede Ana Til bla Literatura Kürsü'nü caba aylanadıla. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde em ullu halknı (Karaçay Halk'nı) tilinde, cañgız bir gazete çıgadı, ol da ıyıkga eki kere. Aytırga, kralnı politikası da, bizni başçılanı kaygırmaganlıkları da bir-birine koşulub, halkıbıznı tilsiz ete, asimile ete baradıla. Bu baruvdan barsa, biz bu ömürde oguna tas bolub keterge bollukbuz.
Siz aythan bolluk bolsa, halkıbıznı saklar üçün ne eterik edigiz?
Em alga, «Sürgün etilgen halklanı hakından rehabilitasyon» kanununa tayana, 1943.nçü cıl bolgan çekleri bla ençi Karaçay Cumhuriyet\'\'ni kuratırık edim. Ekinçi eterim, çeklede elleni begitirik edim, ızı bla bütev tau elleni aynıtuvga köçerik edim. Halknı halklıgın, tilin, adetin-töresin da saklay kelgenle; elledile. Üçünçü eterim a, Karaçayda içkini ne türlüsü da kımıldamazça eterik edim. Haramdan, günahdan kesibizni tıyıb, İslam dinibiz aythança caşarga kerekbiz.
Köbdü etillik zat, alay a küç cetmeydi. Küreşe-küreşe sauluk da ketdi, cılıbız da keldi. Biz ahırına cetdiralmagannı, caş tölü cetdiralır mı, kaydam. Alay bolsa da, halk kesin bir esgerlik bolur. Umut Allah'dandı.
Köb kıyınlık körgen Karaçay Halkıbızga ullu Allah kesi boluşsun. Allah'ha amanat boluguz barıgız da.
Birgeley, mubarek, birgeley. Türkde Karaçay camagatha da bizden ullu salam aytıgız.
Ve Aleykum Salam.
www.Afyonkaracay.com - 21.03.2010
* * *
КЕЧЕРУКЪЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙ ХАДЖИ БЛА НАУРУЗ КЮНДЕ БАРДЫРЫЛГАН УШАКЪ
«КЮЗГЮ» ЖУРНАЛНЫ РЕДАКТОРУ ХИДАЕТ БАХЧЕНИ КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪНЫ «ДЖАМАГЪАТ» АТЛЫ ДЕМОКРАТ ОРГАНИЗАЦИЯСЫНЫ БАШЧЫСЫ КЕЧЕРУКЪЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙ ХАДЖИ БЛА НАУРУЗ КЮНДЕ БАРДЫРЫЛГАН УШАКЪ:
Ассалам алейкум, Азрет-Алий хаджи. Ушагыбызны башларыны аллы бла, Науруз Байрамыгызны алгышлайма. Аллах айтса, Джуртда халкъыбыз тынч-эсен болур, биз къоркъар, къыйналыр зат болмаз, кесигиз да иги болурсуз.
Алейкум ассалам. Аллахха шукур, джокъду бюгюнлюкде хатабыз. Къазауат болмаса, сюргюн болмаса, къалгъан затха чыдай, соруулагъа да джууаб излей, джашай барыргъа боллукъду.
Къаллай сорууладыла ала, кеслерине да джууаб табаламысыз?
Эм баш сорууну орнундан тебдиралмай, арыб, тохтаб турабыз. Ол соруу да неди десегиз – Сталин ибилис 1943-чю джыл къурутхан энчи Къарачай областны ызына къайтартыуду. Мен ангылагъаннга кёре, бу иш тынмай, бизни халкъ халкълыгъын сакълаяллыкъ тюлдю, тынгысы-тынчлыгъы да боллукъ тюлдю.
Биз эшитген хапарлагъа кёре, Къарачай-Черкес республиканы халкълары бирге джашаргъа излейдиле, кърал да Къарачай областны аны ючюн къуратдырмайды дейдиле.
Тюзю алай тюлдю. Къарачайны оноуу башхалагъа джетмезге керекди. 1943-чю джыл кърал Къарачай областны къурутуб, джуртубузну, мюлкюбюзню да кесек-кесек этиб, хоншулагъа чачыб, кесибизни уа – къарачай халкъны башдан аякъ барын – сюрюб барыб Азияны къумларына, Сибирияны бузларына 558 кесек этиб, къуш тюгюнлей чачханды. Сталин ёлюб, Хрущевну кёзюуюнде, 1957-чи джыл 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден халкъыбызны сау къалгъан джарымы ызына къайыталгъанды. Алай а, бизге оноу сормай, автономиябызны ызына бермей, Черкесге къошуб, Къарачай-Черкес област этиб къойгъандыла.
Алай болгъаны – Къарачайны Черкес областха къошулгъаны – иги болгъанды дегенле бардыла. «Сюргюнден къайытханларында къарачайлыла Черкесск шахарны тёгерегинде джашаугъа табыракъ тюз джерлеге тюшгендиле. Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары халкъны таулагъа иймей тыйыб, тюзлеге орнатханлары – бек оюмлу, акъыллы иш болгъанды» деген хапарла джюрюйдюле.
Билмеген адамны башын тубаннга иерча бир ётюрюкдю бу. Къарачайлыланы, башха таулуланы да, тауладан тюзлеге кёчюрюу – орус патчахланы да, коммунист патчахланы да иннетлери эди, сиясетлери эди. Муратлары – алай бла бизни джуртубуздан, тауларыбыздан айырыб, башхала бла къатышдырыб, ассимиле этиу. Къарачайны башчылары да ол политиканы бардырыргъа кюрешгенден ары, халкъ къайгъылы тюл эдиле. Ма алай бла джерлешгенди халкъыбызны бир кесеги тюзледе. Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа, джашарча таблыкъла къуратмагъандыла. Бюгюн тау эллени тюб бола баргъанлары ол заманладан келеди.
Къарачай башчыла халкъыбызгъа алай джан аурутханла болсала, кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюргъан ачханы хоншулагъа ашатыб къоймаз эдиле. Ол ачханы кёбюсю черкес районлагъа, Черкесск шахаргъа джоюлуб кетгенди. Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчылары болса эдиле халкъны 1957-чи джыл – Къарачай областны да ызына къайтартыр эдиле, кърал къарачайлылагъа джоралагъан ачхагъа да тау эллени, Къарачай шахарны айнытыр эдиле. Бюгюн Къарачай шахарны, тау эллени тозураб тургъанлары – энчи Къарачай област (республика) болмагъанынданды.
Сора, къарачай халкъны мындан ары тас болмай джашары-къалыры энчи Къарачай республиканы къуралыуу бла байламлыды дейсиз. Алай эсе, Къарачай халкъ аны нек ангыларгъа унамайды?
Халкъ ангылайды. Ангыламаса, 1957-чи джыл тюзледе тохтаргъа унамай, мыллыгын тау эллерине атмаз эди. 1989-чу джыл 70 минг акъыл-балыкъ болгъан къарачайлы – алай демек ой берирге, сайлаулада чёб атаргъа эркинлиги болгъанла бары – «Сталин къурутхан Къарачай областыбызны ызына къайтарыгъыз» деб, къралны тамадаларына къагъыт джазмаз эдиле. Къралны тамадасы Ельцин Къарачай областны къурауну хакъындан проекти бла къралны парламентине чыкъгъан эди. 1991-чи джыл «Сюргюннге тюшген халкъланы хакъларын толусу бла къайтарыу – реабилитация этиу» закон да алыннган эди.
Аллай Закон да бар эсе, кърал тамада Ельцин да разы болгъан эсе – нек къуралмай къалды да энчи Къарачай республика?
Аны чуруму бирди. Тамада къуллукъда ишлегенле халкълары къайгъылы тюл, кеслери къайгъылы болгъандыла. Къарачай-Черкес республика экиге – Къарачай бла Черкесге – юлешиннгенлей, ол къуллукъчу къауум орунсуз боллукъ эди. Аны себебли, къралны башына сёзлерин ётдюрюб, ала халкъны оноуун буздургъандыла. «Айырылыу болса, къан тёгюллюкдю» деб, халкъны да къатышдыргъандыла. «Биргеми, башха-башхамы джашаргъа излейсиз?» деб, Къарачайны оноуун башха халкълагъа, къауумлагъа соргъандыла. Ала уа – Къарачайны юлюшюн ашай юреннгенле – Къарачай кеси болсун дерге унамагъандыла. Ма алай бла, къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, бизни тамадала туугъан халкъларын къраллыкъсыз къойгъандыла.
«Къарачай област кеси болса, джашаяллыкъ тюлдю: джери дыккыды, сабаны азды» деген ауазла да чыгъадыла...
Андан уллу ётюрюкню табыб айтхан да къыйынды. Бюгюннгю Къарачай-Черкес республиканы бютеу джери 14300 квадрат километрди. Алгъыннгы Къарачай областны джери 11400 квадрат километрди. Къарачай кеси болгъан сагъатда промышленносту, эл мюлкю, окъуу-культура джаны да терк айныб бара эди. Бютеу джер тюбю байлыкъла (алтындан къоргъашыннга дери) бизни джерибиздедиле. Дуниягъа белгили Минги Тау, Доммай, Архыз – айтыргъа, джер джандет бизни джуртубузду. Аны ючюн излемейдиле бизден айырылыргъа башхала. Къарачай областда къарачайлыла 85% болуучан эдиле. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа 50% болалмай кюрешебиз. Къарачай областда къуру эки халкъ джашай эди: къарачай бла орус. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа беш халкъ барбыз: къарачай, орус, черкес, абаза, ногъай. Къарачайлыладан тёрт-беш къатха аз болсала да, къарачай бла тенг юлюш аладыла ала. Сёз ючюн, юч абаза бакан, юч черкес бакан, юч къарачай бакан барды Къарачай-Черкес хюкюметде. Неда хюкюметге байламлы илму-излем институтну алайыкъ. Анда да хар халкъдан онбиришер адам ишлейди. Газетлени алыб къарасакъ да – хар халкъны бирер газети. Хар затда да ма аллай тенглик сакъланады. 200 минг адам саны болгъан къарачай халкъ да, адам саны къыркъ минг болгъан черкес къауум да тенг болуб турадыла.
Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъ да Къарачайды, эм юлюшсюз да олду. Хар халкъны юлюшю адам санына кёре болсун дегенни къалгъанла унамайдыла. 1957-чи джылдан бери бу болум тюрленмейди. Къабарты-Малкъарда уа хал башха тюрлюдю. Къабарты Малкъардан талай кере кёб болгъаны себебли, хар неде да аллай бир кере артыкъ юлюшлюдю. Аны бла къалмай, Малкъарны джуртун да кючлеб кюрешеди.
Энди талай халкъ Къарачай-Черкес республикада бирге джарашыб джашаб турургъа мадар джокъмуду?
Барды, джангыз хар халкъ неде да юлюшюн санына кёре алыргъа разы болса. Алай болурун а къалгъан халкъла излемейдиле. Быллай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъны саны черкесден тёрт-беш къатха кёбдю. Ишлеген сагъатда беш къарачайлы бла бир черкесли тенг иш къоратыргъа, хайыр этерге мадар джокъду. Алай а, тюшген хайыр юлешиниуге джетсе, бир черкесли кесине беш къарачайлыгъа джетген юлюш чакълыны даулайды. Къарачай, бюгюнлеге дери бола келгенича, кесини юлюшюн да къалгъанлагъа ашатыб турса, Къарачай-Черкес республика оюлмай турлукъду. Алай а, Къарачай санына кёре юлюшюмю алама десе, черкес-абаза къауум дауур чыгъарыб башлайды. Быллай терсликге Къарачай тёзюб турмаз. Аны себебли, эртде-кеч болса да, Къарачай-Черкес республика чачылмай къаллыкъ тюлдю. Бир кере, бирге джашаялмай, Къарачай бла Черкес 1926-чы джыл бир-биринден айырылыб, энчи областларын къурагъан эдиле. Ол заманда Къарачайны онглу лидерлери бар эди – Алийланы Умар бла, Гюрджюланы Къурман. 1937-чи джыл сталинчи джорукъ аланы къурутхандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.
Халкъла бирге джашаргъа излейдиле деген керти тюлдю сора?
Аякълансала, къарнашла огъуна бирге джашаялмайдыла – хар бири энчи юй къураб башлайды. Халкъла да алайдыла – энчи Юй къураб джашаргъа излейдиле. Къарыуу джетген энчи кърал болады, алай болалмагъан къралны ичинде миллет республика, област, округ, район болургъа кюрешеди. Кавказ да джашаган бирси халкладан юлгюле берейим сенгге: Чечен бла Инггуш карнаш халкладыла. Чечен бла Ингуш къарнаш халкъладыла. Алай а, ингушлула энчи республикаларын къурадыла, чеченлиле бла бир республикада джашаргъа излемедиле, излемейдиле. Гюрджюстанны эки халкъы – тегейлиле бла абхазлыла – Россиягъа таяна, Гюрджюден айырылыб, энчи республикала болдула. Къарачай-Черкес республикада эки бурху халкъ – ногъайлыла бла абазалыла – миллет районларын къурадыла. Халкъла къраллыкъ ючюн быллай бир нек кюреше болурла? Джангыз бир мурат бла: кеслерин – джуртларын, тиллерин, тарихлерин, адетлерин – сакълар ючюн. Уллу, гитче да – бютеу халкъла ангылагъанны Къарачай халкъ ангылай болмазмы? Ангылайды, керти башчысы болмагъан ючюн, тюзелмейди иш.
Бусагъатда Къарачай халкъны туруму къалайды?
Халкъны джашауун ангылар ючюн шахарларына, эллерине къарагъа керекди. Бизни халкъны ара шахары бола келген Карачаевскге къара. Не къонакъ юйю, не кинотеатры, не спорткъаласы джокъду. Шахарны бир тозурагъан орус элден башхалыгъы джокъду. Тау эллерибизде джаш тёлюню кёрлюк тюлсе. Хар ким башы къалгъан джерде айланады – халкъны къайгъысын этген башчы болмаса, халкъ чачылыб башлайды. Чачылмай да не этерикди – туугъан тауларында джашамазча этиб турсала.
Эм уллу къоркъуу неди къарачай халкъгъа бусагъатда?
Бюгюнлюкде эм уллу къоркъуугъа тилибизни унутула баргъанын санайма. Тил кетсе – халкъ джокъ болду. 20 джыл ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанлы. Школлада аланы окъутуу заманны къысхарта барадыла. Къарачай шахарда университетде ана тил бла литературадан кафедраны да джаба айланадыла. Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъны – къарачай халкъны тилинде джангыз бир газет чыгъады, ол да – ыйыкъгъа эки кере. Айтыргъа, къралны политикасы да, бизни башчыланы къайгъырмагъанлыкълары да бир-бирине къошулуб, халкъыбызны тилсиз эте, ассимиле эте барадыла. Бу барыудан барса, биз бу ёмюрде огъуна тас болуб кетерге боллукъбуз.
Сиз айтхан боллукъ болса, халкъыбызны сакълар ючюн не этерик эдигиз?
Эм алгъа, «Сюргюн этилген халкъланы хакъындан реабилитация» законнга таяна, 1943-чю джыл болгъан чеклери бла энчи Къарачай республиканы къуратырыкъ эдим. Экинчи этерим, чекледе эллени бегитирик эдим, ызы бла бютеу тау эллени айнытыугъа кёчерик эдим. Халкъны халкълыгъын, тилин, адетин-тёресин да сакълай келгенле – элледиле. Ючюнчю этерим а – Къарачайда ичкини не тюрлюсю да къымылдамазча этерик эдим. Харамдан, гюнахдан кесибизни тыйыб, ислам динибиз айтханча джашаргъа керекбиз.
Кёбдю этиллик зат – алай а кюч джетмейди. Кюреше-кюреше саулукъ да кетди, джылыбыз да келди. Биз ахырына джетдиралмагъанны, джаш тёлю джетдиралырмы, къайдам. Алай болса да, халкъ кесин бир эсгерлик болур. Умут Аллахданды.
Кёб къыйынлыкъ кёрген къарачай халкъыбызгъа уллу Аллах кеси болушсун. Аллахха аманат болугъуз барыгъыз да.
Биргелей, мубарек, биргелей. Тюркде къарачай джамагъатха да бизден уллу салам айтыгъыз.
Уа Алейкъум Ас Салам.
www.Afyonkaracay.com - 21.03.2010
