Abayları Ara Kavkazda aytılgan, em ullu tukumlanı birine sanalgandıla. Eşta, anı üçün bolur edi honşu milletleni em baylarını, biylerini ol tukum bla cuvukluk cürütüb turganları da. Alanı arasında gürcü ginazla Gelovani, Gardaphadze, Dadeşkeliani, dagıda başhalanı aytırga bollukdu. Abayları ginaz tukumga sanalgandıla. Ala keslerini tukumnu kayda da belgili Basiyatdan çıkganın bildirgendile. Anı çerte, atavullarına Basiyat deb da turgandıla.
Basiyatnı karnaşı Badilyatdan digor ginazla-badelyantla kuralgandıla, deb da begitedile. Basiyat kavumnu oñlulugun Ullu emda Gitçe Kabartını başçıları da esde tuthandıla. 1770-çi cıl akademik İ. A. Güldenştedt cazgandan, «Basiyat kavum okrugda ginazga sanalgandı, çerkeslile da anı alay bolganın tüzge sanab turgandıla». 19-çu ömürde belgili adamlanı biri P. G. Budkov bılay cazgandı: «Malkarlıla Basiyat tukumga ullu magana beredile. Kabartı biyle da ala bla cuvukluk cürütüb turadıla». Ol zamanlada bir-birine kız bergen, kız algan ol adamla milletde kallay daracada bolganlarına şagatlıketgendile. Basiyatlanı kavum gürcü emda kabartı ginazla bla ol halda cuvuk bolub barganı bu tukumnu oñluluguna şagatdı.
Misost, Şkantı elde 1858-çi cıl aprelni 5-de Abaylanı Hacini caşı Küçüknü üydegisinde tuvadı. Haci-Osman, imperiyaga köçerge hazırlanıb turganlay, 1865-çi cıl avuşadı. Alay eter üçün ata rıshısın-mülkün satıb boşagan edi. Ol sebebden Misost bla anı karnaşı İdris caşav kurarça cukları bolmay kaladıla. Alay a, aytıvlaga köre, Küçüknü bay cuvukları sabiylege karaydıla. Misostnu Nalçikde tavlula okugan 3-cıllık şkolga caraşdıradıla. 1870-çi cıl ol Vladi kavkazda birinçi gimnaziyaga okurga kiredi. Anda va tavlulanı arasında grajdanlıknı begitirge, ilmunu cayarga coralanıb edile dersle. Kral kesi coyum etib okuta edi sabiyleni.
Gimnaziyada (artda ol uçilişçege buruladı) 8 klass boladı. Birinçi kpassda sabiyleni okurga hazırlaydıla. Andan soragı 6 kpassda, belgilenñeniça, bütevley bilim berib turadıla. Dagıda bir klass da koşak kpassha sanalgandı. Uçilişçede orus, nemets, frantsuz tilleden, tarihden, mehanikadan, fizikadan, hi-miyadan, çerçeniyeden, surat salıvdan, matematikadan, dinni coruklarından boladıla dersle. Misost tarih bla orus, nemets, frantsuz tilleni bek süedi, alaga ceñil da ürenedi. Ne kelsin, uçilişçeni boşarça bolmaydı. Ol cıllada patçahlıkga karşçı iş cürütgen narodnikpe çıkgan edile. Bu alanı oyumların caratadı, ol adamlanı arasında tanışları, teñleri da boladı. Alay bla Vladikavkazdan keterge tüşedi.
Curtuna kaythandan sora belek zamannı işlegeni-zatı bolmay turadı. 1877-çi cıl Kabartı-Kumuk atlı asker polk kuraladı. Fevralnı 15-de kesi süyüb ol askerge baradı. Aprel ayda va entda bir kere oruslula bla türklüleni arasında kazavat başlanadı. Malkar ginaz Kavkaz frontda cigitlik körgüzedi. Algı burun ol polkda kulluk ete, 1877-çi cıl iyulnu 25-de kesi tileb kral korkuvsuzluknu haman da saklab turgan armiyaga - Şuralelskiy atlı asker polkga - köçedi. Anda bir korpusnu komandiri graf Loris-Melikovnu kolunda asker kullugun bardıradı.
Kazavatnı közüvünde unter-ofitser degen çın beriledi. 1878-çi cıl fevralnı 20-da birinçi ofitser çın da beriledi - kornetge tıyınşlı boladı, armiyanı kavaleriyasına koşadıla. Etgen cigitlikleri üçün kral savgala da beriledile.
Komandiri graf Loris Melikovnu tilegenine da karamay, kazavat boşalganından sora, Abay ulu rugda bu uçastoknu tamadası va Karaçaylıla caşagan Hasavt elni emda 14 kabartı elni starşinaları bla iş cürütürge kerek edi. Alaydan savganı sebebli, karaçaylıla malların Terk oblastha, Zelençuk, Urup, Laba tabaga sürüb turgandıla. Alaylada cerleni kaznadan neda iyelerinden asker kulluk eterge izlemey, 1878-çi cıl avgustnu 17-de üyüne kaytadı. Rıshı, baylık derça cugu bolmaganı sebebli, grajdan kulluklada işleb, baş tutar canından küreşedi.
Asker kullukdan kaythandan sora üç cılnı kayda işlegeni belgisizdi. 1881-çi cıl iyun ayda anı Malkar obşçestvoga starşina etib saladıla. Ol kullugunda tavlu curtunda, mülk işlege ullu magana berib, köb zat etedi. Aytırga, özenle bla arbala cürürça collanı caraşdırtadı. 1885-çi - 1886-çı cıllada Nalçikde okrug politsay upravleniyede tılmaç bolub turadı. 1887-çi cıl Vladikavkazda okrug südde tılmaç etib saladıla. Eşta, anı kral kullukga tırmaşıvu kalgan bolur edi, Terkde taymazdan işlegen militsiyanı sotnyasına komandir bolub da kulluk etedi bir kesek zamannı. Alay a, köb turmay, Koban oblastha köçedi. 1892-çi cıl, noyabrnı 20-dan başlab, Yekaterinodarda uçastoknu tamadası kulluknu tındırıb başlaydı. Alayda va işi da cuvablı, cıllık hakı da 1104 som boladı. (Teñleşdirigiz: ol közüvde bir iynekni bagası 50 som edi).
1896-çı cıl martnı 20-da Misost kornet çını bla Humara uçastokga tamadaga teceledi, başhaça aytsak, Karaçaynı administratsiyasını başçısı boladı. 60 cıldan artık zamannı içinde, patçahlık vlast birinçi kere ışanıb, Karaçayga başçıga karaçay-malkar milletden adamnı saladı. Anı salınñanı Ullu imperiyanı kıyır süremlerinde caşagan milletleni arasında politika-kurav işlege kadrla canı bla patçahlık magana bere tebregeniça ñılaşınadı. Misost Malkar obşçestvoga starşina bolgan sagatında üylenñen edi. Biyçesi ol obşçestvodan Canhotlanı Canhot hacini kızı Goşayah edi. Kesi da bek bay, Malkarda em oñlu adamlanı birine sanalıb turgandı. Ne kelsin, cañı kuralgan üydegige, tab, artharak da, rıshısından ülüş eterge izlemegenley kaladı. Üydegi va Humara uçastokda caşarga köçedi. Misost kullukda köb işlemeydi. Zaharov degen podesavlga alayın koyub, 1897-çi cıl yanvar ayda Nalçik okrugga keledi. Ol ayda oguna anda birinçi uçastoknu tamadası bolub işleb başlaydı. Nalçik okrugda bu u&astoknu tamadas& va Kara&ayl&la ca&agan Hasavut elni emda 14 Kabart& elni star&inalar& bla i& c&r&t&rge kerek edi. Alaydan savlay Malkarnı administratsiyasına tamada etib köçüredile. Bu başçılık etgen ekinçi uçastokga malkar elleni barı da (5 obşçestvo) karay edile. Ala da Malkar Bızınñı, Holam, Çegem, Bahsan, artda kuralgan Köndelen elle edile. Alada va 2151 üydegi, 19 miñ adam bar edi. Tuvgan curtunda Misost 10 cılga cuvuknu işleydi.
1905-çi cıl Batal-Paşa bölümge iyedile. Üydegisi bla kelib, biyagı Humara uçastokga başçıga caraşadı. Üç cılga cuvuknu ol kulluknu tolturub turadı. Andan sora Elburganda tavlulanı südüsünü predsedateli bolub da işleydi. Revolütsiyanı allı cılda allay kulluknu Humarada tındıradı. Revolütsiyadan sora anı Nalçikge çakıradıla. Olsagatda kesi da avrub tura edi.
Abay ulu Karaçayda işleginçi da, mında baş sanagat malçılık bolub turgandı. Ol da bu zatha ayırıb ullu magana beredi. Şimal Kavkaznı tavlu cerlerinde malçılıknı ösümü bla Karaçay alda bolganı çertiledi dokumentlede. 10 karaçay el, 35 miñ adamı bla bügünñü Karaçay-Çerkesiyadan ese 50 protsentge köb mal tuthandı. Başhaça aytsak, 430 miñ adamı bolgan respublikabız bügün olsagatdagı 10 karaçay el çaklı bir mal tutmaydı.
Savlay da alıb aytsak, 1908-çi cıl 33758 at, 125025 tuvar mal, 497471 vuak ayaklı sanalgandı. Karaçaylılanı em baş hayır tüşürgenleri mallanı emda alanı produktsiyaların satıv bla bolgandı. 1908-çi cıl cazılgan dokumentlege karasak, karaçaylıla har cıl sayın 9,5 miñ at, 30,8 miñ tuvar, 107,5 miñ koy satıb turgandıla. Ol işni üsü bla 2 million 940,7 miñ som hayır algandıla. Har cıl sayın cün satıb 250 miñ som, cav satıb 66 miñ som, terileni satıb da 50,7 miñ som tüşürgendile. Alay a malçılık, busagatdaça, ol sagatda da em kıyın işge sanalgandı, artıksız da tavlu cerlede.
Abay ulu Karaçaynı pristavı bolub işlegen közüvde (1906-çı - 1908-çi cılla) keledi Abramovskaya deb tarihde atı saklanñan komissiya. Ol tavlu halklada cerçilik bla bolumga kararga deb keledi. Keslerini cerleri bek az bolarendaga alıb, malların keçindirir canından küreşgendile. Mallarını köbüsün karaçaylıla kış, cay da alaylada keçindirgendile. Anı üçün köb zat da tölegendile. Sürülgen ceri bolmagan camagatnı kesi ösdürgen mürzevü da bolmaydı. Cañız Cögetey elden başha, kesine ceterça bir mürzev ösdüralgan el Karaçayda bolmaydı. Anı sebebli birsi ellede caşaganla malçılıknı üsü bla tüşürgen açhalarını 40 protsentin mürzevge bla arendaga algan cerlerine coyub caşagandıla. Honşu milletleni birinde da allay coyum etilmegendi. Bagalanı aytsak, ala bılay bolgandıla: 1 desyatina sürülgen cer 1200-2400 som, taşları köb, alay a amalsızga sürürça carım desyatina cer 200 som, Karaçay elleni arasında allay cerle 2400 som bolgandıla, aña köre ullu bagaları bolgandı caylıklanı da. Ol bagalanı avurlukların añılar üçün ülgü keltireyik: bir koynu bagası 5 som bolgandı. Tışına çıgarıb kütgeni üçün, har bir tuvarga karaçaylıla 75 kapektö-legendile. Ullu Karaçaynı ellerinde cer kıtlık, cerleni kaysı türlülerine da ullu bagala milletni tarbuvunña tıyıb turganın çertedi Abramovnu komissiyası.
Alay bolsa da, Misost Karaçayga başçılık etgen cıllada cerleni keñertiv bla baylamlı işlede igi canına cuk türlenmeydi. Sovet vlast onovnu kolga algandan sora macal boladı bolum.
Abay ulu türlü-türlü kral kulluklanı tındırganı bla birge, igi publitsistça da atın aytdırgandı. Cazgan zatların da psevdonim bla çıgargandı. Tukumunu, atını ornuna da Gorets deb koygandı. Birinçi statyaları Bakuda çıkgan «Kaspiy» degen gazetde basmalanadıla. Alanı arasında tavlulanı üy-turmuş bolumlarına, tarihlerine, etnografiyalarına atalganla aslamdıla. Ayırıb da adıglanı, malkarlılanı, tegeylileni üslerinden köbürek cazgandı. Talayın aytayık:
- «Çerkesı Yekaterino-darskogo otdela Kubanskoy oblasti» (1898).
- «Gortsı Nalçikskogo okruga» (v 10 nomerah gazetı: 1898-№ 240; 1899-№ 28, 136, 138, 145; 1900-№ 46, 47).
- «Nadelı osetin» (1905, № 108).
- «Gorskiye agrarnıye voprosı» (1905, № 115).
- «Pismo v redaktsiyu» (1902, №20).
Ol közüvlede «Kazbek» bla «Terskiye vedomosti» degen gazetlede da ol cazgan zatla basmalanıb başlaydıla. Bıllay işlege karagan busagatdagı alimleni eslerin artık da bek böledi anı «Çegemskoye obşçestvo. Nalçikskiy okrug. Kalım i yego posledstviya» degen statyası. Ol 1894-çü cıl çıgadı. Ala bla kalmay, «Maykopskiy listok» degen gazetde da basmalanadıla. Alanı arasında «V tsarstve nefti. Togda i teper», «Beloreçenskiy ataman i inogorodnaya şkola», dagıda başhala bardıla. Bu statyala 1912-çi cıl çıgadıla. Parijde çıkgan «Musulmanin» degen jurnalda 1910-çu -1911-çi cıllada basmalanñan statyalarını tübüne kesini tukumun, atın saladı. Aladan bıla belgilidile.
- «Bolnoy vopros» (1910, № 10).
- «V pogonü za slavoy i pyataçkom» (1911, № 17-18).
- «Gortsam Severnogo Kavkaza» (1911, № 8).
- «Kabarda prosnulas» (1911, № 3).
- «O kalıme. /İz perejitkov starinı» (1911, № 18-21).
- «Pismo v redaktsiyu» (1910, № 4).
Dagıda, Kırımşavhallanı İslamnı ölgenine atab, nekrolognu da ol caraşdıradı.
«Musulmanin» degen jurnalda savlay ömürü küreşib turgan em baş ilmu işi - «Balkariya. İstoriçeskiy oçerk» deb cazganı - 1911-çi cıl jurnalnı 14-çü-17-çi nomerlerinde basmalanñandı. Bu zatla açıklagandan, Malkarda, Karaçayda kulluk etgen cıllarında tvorçestvo işlerin tohtatmagandı. 1912-çi cıldan sora ne cazganı, kayda basmalanñanı belgisizdi.
Sovet vlast kelgenden sora Nalçik şaharda caşaydı. 1927-çi cıl Dagıstanña köçedi. K. G. Azamatov bla X. İ. Hutuyev cazgandan, savluguna anda tabırak bolur, deb ketedi. Alay a ol cıllada ideologiyanı allay adamlaga hını karaganı bla aytılganña uşaydıla ol sözle. Kertisinde va, Bittirlanı T. Ş. açıklagandan, Betal Kalmıkov Kabartı-Malkarnı dvoryanlarına repressiya ete tebregeni bla baylamlıdı Dagıstanña köçgeni.
Misost 1928-çi cıl Buynaksk şaharda avuşadı. Aña 91 cıl bolgan edi. Abay ulunu beş sabiyi boladı. Caşı İsmail (3.08.1888-1930) patçahlıknı zamanında oguna, okub, vraç bolub çıgadı, birinçi duniya kazavatda asker vraç bolub turadı. Revolütsiyadan sora da savluk saklavda işleydi. Kızı Safiyat artda Orus-biylanı İsmailga erge çıgadı, pedagogika canı bla bilimli boladı. Ekinçi kızı Lyalya (Goşayah) caşavun Kırımşavhallanı Bashanuk bla bir etedi. Bashanuk patçahlıknı ofitseri bolganı üçün, bolşevikle 1922-çi cıl öltüredile. Karaçaydan SSSR-ni Hudojniklerini soyuzuna çlen birinçi adam Hamzat anı caşıdı. Üçünçü kızı Fatimat karaçay-malkar halkdan birinçi publitsist tişirıvdu. Patçahlıknı cıllarında oguna «Musulmanin» degen jurnalda statyaları basmalanıb turadıla. Revolütsiyadan sora okuv zavedeniyelede kulluk etedi. Ol S. Areşevge erge çıkgan edi. Moskvada avuşadı. Törtünçü kızı Cannet (1900-1960) medsestra boladı. Denikinni armiyasını ofitseri Lafişevge erge baradı. Artda, andan ayırılıb, izobretatel V. G. Ostrovskiyge çıgadı, Moskvada tamal saladı. Birinçi erinden bir caşı boladı - İzmail La-fişev (1920-1943), kazavatnı zamanında öledi. Ekinçi erinden - Mayya deb kızı, caşları Ruslan, Eldar, Elmur Ostrovskiyle.
Karaçay Gazetesi
