Karaçay-Malkar halkda hant kañña hıçınsız bolmagandı. Buruññu macüsü zamanlada har törege neda bayramga ençi hıçın etgendile. Karaçaylıla bla Malkarlıla aşhı konakbay bolgandıla. Oram bla ötüp bargan adam hıçın iyis çıkgan üyge kaytmay kalmagandı. Söz üçün, üy biyçe konakga çakırsa: «Kel, hıçınle bla sıylayım» devçü edi. Ol töre bügün da kalmagandı. Konak süygen tişiruvnu holodilniginde hazır tılı bla hıçın iç turadıla. Tavlu adamnı üyüne bilmey turganlay konak kelip kalsa, koy soyup, etni otha salıp bolgandıla.
HANT KAÑÑABIZ - TAV HIÇIN
Abdullalanı Marina
Karaçay-Malkar halkda hant kañña hıçınsız bolmagandı. Buruññu macüsü zamanlada har törege neda bayramga ençi hıçın etgendile. Karaçaylıla bla Malkarlıla aşhı konakbay bolgandıla. Oram bla ötüp bargan adam hıçın iyis çıkgan üyge kaytmay kalmagandı. Söz üçün, üy biyçe konakga çakırsa: «Kel, hıçınle bla sıylayım» devçü edi. Ol töre bügün da kalmagandı. Konak süygen tişiruvnu holodilniginde hazır tılı bla hıçın iç turadıla. Tavlu adamnı üyüne bilmey turganlay konak kelip kalsa, koy soyup, etni otha salıp bolgandıla. Colovçu açdan kıynalmaz üçün, terk okuna et hıçınle etip aşathandıla. Alay konaknı kelligin bilgen tişiruv etni bişirip, hazır etip saklagandı. Birinçi hant kaññaga et salgandıla, artda va hıçınla bla da sıylagandıla.
Bişgen hıçınnı tört kesek etgenlerini ullu maganası bolgandı. Hıçınnı tögerekligi va künnü belgisi edi. Hıçın degen söznü etimologiyasın tinte ol, ha, hı, hiç, han, hun kün, can – künnü canı degen sözden çıkgandı deydi Başiylanı Muradin. Hı, hıç, haç, kaç degen sözden da kuralgandı dep koşabız biz. Aythanıbızça, hıçınnı tört tuvragandıla, kesilgen ızlıkları cor bolurça. Ol belgi nasıpnı, kuvançnı belgisi edi. Añña «kıññır kaç» degendile. Kaç bla hıçınnı va ne baylamlıgı bardı degen soruv tuvadı. Ertdegili cigitle cerde güren tartıp, anı içinde va kıññır kaç ızlagandıla, sora gürenni ortasında bir ayaklarına tobuklanıp, oñ kolların köküreklerine salıp alay ant etgendile. Dagıda ant etgenle oñ cavurunlarında (can orunlarında) cor tamga küydürgendile.
Barama da – kesim tas
Barmayda da – betim tas
Alay oñ cavurunumda kaçım bar
Korkup, artha turmazga da antım bar
dep buruññulu cigitle antlarına kertiçi bolgandıla, betlerin tas etmey, namısların saklagandıla.
Anı bla baylamlı bılayda Curtubaylanı Mahti keltirgen bir şartnı aytırga süyeme. Buruññu tavruhha köre, Meroñviñleni tukumlarına (birinçi Frantsuz patçahnı tukumu) tuvgan sabiyleden patçahha cavurunlarında neda cürek tübünde kaçı bolgan sanalgandı.
Mahtini oyumuna köre, ol Gunnla (Hun) bla Alanla Yevropanı uruş etip algan zamanladan beri kelgenñe uşaydı. Tarıhga köre va, Gunnla bla Alanla da bolgandıla bizni halknı kuralıvunu tamırında.
Hıçınnı em sıylısına et hıçın sanalgandı. Etni ülüş-ülüş etip, kaññanı üsünde balta bla uvak-uvak tuvragandıla, añña iç cav neda koy kuyruknu cavun, kereklisiça bir şibiji, sohan koşup katışdırgandıla.
Belgilisiça, bizni halkda kiyik et özge etleden sıylıga sanalgandı. Anı üçün kiyik etden etilgen hıçınla da bek sıylı konaklanı allarına salıññandıla.
Karaçaynı Hurzuk elinde va bir col caññı kelinni cumarık etden etilgen hıçınla bla oguna sıylap, anı namısın alay kötürgendile. Añña birinçi sabiy – kızçık tuvganda, atına Cumarık atagandıla.
Karaçayda hıçınlenı calanda cavda bişirgendile, ullu kazañña cav kuyup, bir nença hıçınnı birgeley. Et hıçınla kesleri da cavlu bolganlıkga, sarı cav salmay aşamagandıla.
Alay, hıçınlenı arasında da bolgandı «patçah». Añña kırım hıçın sanalgandı. Kırım hıçınnı Kırım tavuknu – guranı etinden etedile.
Kırım tavukga – guraga goguş da deybiz. Goguş degen söz a «kök kuş» degen sözden kuralgandı. Munu aythanım – goguş degen söz da kesibizni sözübüzdü. Kırım hıçınnı köbüsünde Karaçayda, Bashan avuzda hazırlagandıla. Kırım hıçınnı toylada küyöv caññı kelinni cuvuklarına sıyga koşhandı. Bu hıçınnı içine salıññan zat on türlüge cete edi, kat-kat salınıp. Söz üçün, alga et salıññandı, anı üsüne bal cagılgandı (kiyik bal bolsa bek igi), çiy süt baş koşulup etilgen bışlak, bal içinde bir avuk turgan bişgen kathanla, bişgen pirinç em başha zatla. Tılını açıthı em cumurthala bla bashandıla. Bir katı cayıp, anı üsüne hıçın içni salıp, ekinçi katısı bla caphandıla da, tögeregin çimdigendile. Anı mıdıhnı üsünde ullu çoyuñña kuyruk cav salıp, eki canın da akırın bişirgendile. Allay hıçınnı macargan kıyın bolganı sebepli, anı har tişiruv da, fahmusu cetip, etip baralmagandı. Allay hıçın ete bilgenni sıyı ullu bolgandı.
Malkarda va et hıçından sora da bışlak, gardoş, kozukulak (şçavel), duguma, mursa hıçınla etgendile. Başha hansladan, kögetleden da etgendile hıçınla.
Başha halklada mıñña uşagan aşarık bolsa da, anı bizdeça sıylı körmegendile.
XIII. ömürde Frantsuzlu colkıdır de La Motre bılay cazgandı: «Ala (Tavlula) meni bek tatuvlu alma hıçınla bla sıylagandıla».
Bu alamat alma hıçınnı kalay etilgenini üsünden mañña Ak-Suvda caşagan Tavmırzalanı Nalcan aythandı.
Eki kilo uñña eki cumurtha, bir ıstakan bal tuz, carım litre çiy süt baş, carım litre süt, eki cüz gram sarı cav, tuz em açıthı salıp, cumuşak tılı basadıla. Açıgandan sora, tılını cayıp, içine almala tuvrap, başına eki-üç kaşık bal saladıla. Sora anı ekinçi katı bla cabıp, tögeregin çimdirge kerekdi. Hıçınnı ortasın azçık kesip, kayıradıla. Sora tabaga cav sürtüp, hıçınnı anda köpmege koyadıla. Köpgenden sora, başına cumurthanı sarısın bal tuz bla çaykap, anı hıçınnı başına sürtedile da, duhovkada bişiredile.
Hıçın içge almala orununa kathanla da caraydıla. Allay hıçın da bek tatıvlu boladı.
Aş tatlı bolsun!
Duniyabız mamır bolsun,
Irıshıbız kalın bolsun!
Allah bersin ahşılık,
Körmeyik barıbız açılık!
_____________________________________________
Mingi Tav/Elbrus Jurnal, No: 5 (135), Eylül Ekim 2007 Sayısı
_____________________________________________
