Halkıbızga sagış etgen adamlanı barın da kaygılı etgen bir soruvdu bu. Halkla caratıla, öse-aynıy, El-Kral bola, dagıda birer türlü çurum bla tüb bola kelgendile tarihde. Alay a, halk dinine bek ese, millet añısı küçlü ese, colun, tarihin unutmazça cazma tili, kitabı bar ese, sora, allay halk kesin zamañña, ölümge horlatmazga bollukdu. Kav-kuv bolub duniyaga çaçılıb ketgen çuvut halk, eki miñ cıldan sora ölgen tilin da tiriltib, kralın kuraganı añña şagatdı. Özge, halknı dini, cazma tili, curtu da bola turganlıkga, ençi krallıgı cok ese, başına, cazıvuna erkin tül ese, ol zatla üçün küreşmey ese, sora, ol halk, ertde-keç bolsa da, tilsiz, curtsuz da kallıkdı, halklıgın tas eterikdi.

KARAÇAYNI TAMBLASI BARMIDI ?

Bilal Laypan

1

Halkıbızga sagış etgen adamlanı barın da kaygılı etgen bir soruvdu bu. Halkla caratıla, öse-aynıy, El-Kral bola, dagıda birer türlü çurum bla tüb bola kelgendile tarihde. Alay a, halk dinine bek ese, millet añısı küçlü ese, colun, tarihin unutmazça cazma tili, kitabı bar ese, sora, allay halk kesin zamañña, ölümge horlatmazga bollukdu. Kav-kuv bolub duniyaga çaçılıb ketgen çuvut halk, eki miñ cıldan sora ölgen tilin da tiriltib, kralın kuraganı añña şagatdı. Özge, halknı dini, cazma tili, curtu da bola turganlıkga, ençi krallıgı cok ese, başına, cazıvuna erkin tül ese, ol zatla üçün küreşmey ese, sora, ol halk, ertde-keç bolsa da, tilsiz, curtsuz da kallıkdı, halklıgın tas eterikdi. Halkla anı üçün dıgalas etedile, ullu-gitçe bolsa da, ençi kralların kurarga. Saklanırga andan başha col cokdu.

Duniyanı kaysı kralında da ülüşlerin tolusu bla alalgan çuvutlula, ençi kralların kuragınçı tohtamagandıla. Ne üçün? Duniyadan tüb bolub ketmez üçün, Curtlarında Halk bolub, El-Kral bolub caşar üçün. Amma, halk kesi allına  «halklıgımı saklayım, curtumu saklayım» deb, bir oyumga kelib kalalmaydı.

Halkga krallık innetni, oyumnu siñdirib küreşib turgan bir innetli kavum kerek boladı. Çuvutlulada da allay kavum bir küññe kuralıb, başha oyumlulanı horlab koyalmagandı. Başha oyumla va bolgandıla: «Bizni, çuvutlulanı, eki miñ cılnı mından alga da bar edi kralıbız-krallıgıbız. Kralıbız-krallıgıbız bizni palahdan saklayalmagandı. Endi biz caşagan krallarıbızga töllenib, caşab tururga kerekbiz. Kayda caşasak da ne başhası bardı, baş bolayık, bay, rahat caşayık ansı». Halk-Curt-Kral innetli kavum ala bla ayavsuz küreşgendi: «Siz Mussa faygambarıbıznı osiyatlarına tüz turmaysız. Toygan cerigiz tuvgan cerigizden bagalıdı sizge. Dinden, tilden, curtdan da duniya malnı örge tutargamı izleysiz? Alay ese, siz Mussanı ummetinden tülsüz». Çuvutlula ekige bölünüb,  ma alay küreşgendile bir-biri bla. Ol küreşde kim horlaganına, kim tüz bolganına şagatdı bügüññü çuvut kral  İzrail.

Uzakga uzalıb küreşmey, honşu halkladan ülgüle keltirsek da bollukdu. Söz üçün, Kabartını alıb karayık. Alan kralıbız çaçılgandan sora, töbenleden kele-kelib, bizni tüzleribizni küçlegen halkdı ol. Artharaklada va, Orus imperiyaga tayana, bizni cerleribizni tohtavsuz kesine koşub bargandı.

Kabartı biyle kir muratlarına ceter üçün, bir sıysızlıkdan artha turmagandıla. Bir misal. 1557 cıl Kabartı biy Temrük  Orus patçahha kul-karavaş bolurga razılıgın da  bildirib, gâvur diññe köçgendi, kızın da İvan Groznıyge erge bergendi. Ol künleden bügünlege deri Kabartını başçılarını adetleridi, neda etib, tübden-başdan kirib, Orus kralnı bizge, Tavlulaga, üsdürüb, kırdırıb, ceribizni va keslerine koşuv. Ayhay da, Orus imperiya Tavlulanı kesine boysundurur üçün Kabartını hayırlandırgandı, Kabartı da Tavlulanı cerlerin kesine koşar üçün, Orus küçge tayaññandı. Ol cürüş tarihni sovet közüvünde da tohtamagandı.

1920 cıl noyabrnı 17-de Tav Respublika kuralgandı. Anı tiziminde Çeçen, İnguş, Tegey, Kabartı, Malkar, Karaçay millet okrugla bolgandıla. Alay a, Kabartını tamadaları, Stalinni boluşlugu, bla Kabartını Tav Respublikadan çıgargandıla, alay başlaññandı Tav Respublikanı çaçılıvu. Kavkaz halklanı birikgen Respublikaları Moskvaga kerek tül edi, Kabartını kolu bla çaçadıla anı. Ol satlık işi üçün, Kabartıga birazdan Malkar millet okrugnu koşadıla, ahırı anı ne bla boşalganı belgilidi: Malkarnı onovu Kabartını koluna köçedi. 1944 cıl a, Kabartını başçısı cazgan kagıtha tayana, Stalinçi-Beriyaçı rejim Malkar halknı Orta Aziyaga süredi, halknı mülk baylıgı, cerini da igi kesegi Kabartıga beriledi.

Kabartı, Tav Respublikadan çıkgandan sora, Tav Respublika bla çegi kalmagan Karaçay da andan çıgarga kerek boladı. Aliylanı Umarnı küreşi bla, 1922 cıl yanvarnı 12-de Karaçay-Çerkes avtonom oblast kuraladı.  Karaçay oblastnı kurar ornuna, Karaçay-Çerkes oblastnı kurav, ol Aliy ulunu bek ullu cañılıçı edi, ol kıyınlıkdan bügün-bügeçe da kutulalmay barabız.

Karaçayga takmak bolub, bu «Çerkes halk», «Çerkeslile» kaydan çıkgandıla? Ol cıllada bütev kagıtlada alaga Kabartılıla deb aytılınadı, Tav Respublikanı tiziminde da kuru Kabartı körünedi. Kertisi va bılaydı. Çerkes deb, halk cokdu.

Karaçaynı cerine kaçhınçı Kabartılılanı Orus imperiya 19-çu ömürde cerleşdirgendi.  Alay a, bir Kabartı oblast bolganı sebebli, Karaçayda caşagan Kabartılılaga dagıda bir oblast kurarga kral koyarık tül edi. Anı sebebli, ekinçi da bir oblastları bolur üçün, Karaçaynı cerinde caşagan Kabartılıla keslerine «Çerkes» deb cazdırıb tebregendile. Az bolganları sebebli, keslerine Besleneylileni, Abazalılanı da igi kesegin koşhandıla. Allay hıylalık bla, 1920-1930 cıllada caññı halk, caññı oblast kuralgandı. Ma allay ötürük bla caratılgan halk, Karaçayga koşulub, ne igilik eterik edi? Karaçaynı cerinde caşagan, Karaçaynı küçü bla kuralgan Çerkes krallık, Karaçayga sav bol der ornuna, sanı bla Karaçaylıladan talay katha az bolganına da karamay, har neni da eki teñ ülüş eterge izleb, dav açıb, Moskvaga tarıgıv kagıtla cazıb turgan bolmasa, caraşıb caşarga unamagandı. Anı sebebli, Karaçay-Çerkes oblast 1926 cıl ekige üleşinedi, Karaçay oblastha emda Çerkes millet okrugga.  Alay bla, Malkarnı cutub küreşgen Kabartıdan sora da, Karaçaynı cerinde «Çerkes» atı bla ekinçi Kabartı oblast kuraladı. Kabartı va, Karaçay-Malkar bla ömürde da şoh caşarga izlemegendi, caññız kesini küçü cetmegeni sebebli, bizge at-bet atab, kralga erşi körgüztüb, bizden boşar dıgalas etib turgan bolmasa.

Karaçaydan ayırılgan Çerkes, kesi oblast bolganlıgına, sanını azlıgından, orusha, kazakga bazman bolalmay, kıyınlaşhandı. 1957 cıl Karaçay sürgünden alay ızına kayıtıb kelmese, Çerkes oblastnı kurutub, millet rayon-bölge etib koyarık bolgandıla. «Kesleri tillerinde, söleşgen koy, salamlaşırga da korkub turgan Çerkeslile, biz Aziyadan kayıtıb kelib, kral uçrejdeniyelede da «salam aleykum» deb tebregenikde, bizge bir kucur karay edile» deb, hapar aytıvçan edi jurnalist Laypanlanı Seyit. Men kesim Çerkesskde bir kart kazaklıdan eşitgenimi koşmay-koratmay aytayım: «siz, banditle, kaydan da kayıtıb keldigiz. Siz bolmagan zamanda «oh» etib tura edik. Biz, caş tölü, iññir alalada col canında tabçanlaga olturub, kızla bla lahor etivçen edik. Bizge seskekli karay, ötüb bargan Çerkes caşlanı körsek, tohtatıb, sırtlarına kızlarıbıznı olturtub, arı-beri cürütüb, hılikke etivçen edik, tab alanı sırtlarında kızlarıbıznı üylerine deri eltdirgenibiz da boluvçan edi. Siz kelgenli va, bizni caşla oramga çıgarga da korkub tebregendile. Şahar maydanlada harsıgız, tebsevügüz keçe arasına deri tohtamaydı».

Biz Aziyadan kayıthan sagatda Çerkeslile unugub, başların költüralmay tura edile. Karaçaynı kayıthanı alaga nasıb boldu. Bir-biri bla kelişalmay, 1926 cıl bir-birinden ayırılgan eki halknı, 1957 cıl caññıdan birge koşub, Karaçay-Çerkes oblast  kuradıla. Sürgünden kayıthan Karaçaylılaga buyurulgan açhanı da köbüsü Çerkessk şaharga, bütev oblastha çaçıldı. Birge caşav – Karaçaynı ülüşün aşav – caññıdan başlandı. Bügün-bügeçe da türlenmeydi hal. (Halkıbız sürgünden kayıthan cıllada, algıññı ençi Karaçay oblastnı ızına kuravnu üsünden kralnı begimin caşırıb koygan da Çerkes oblispolkomnu tamadası Kardanov bolganın unutmayık).

Karaçay-Çerkes Respublikanı ceri 14,3 miñ kvadrat kilometrdi. 1943 cıl Stalin kuruthan Karaçay oblastnı ceri 11,4 miñ kvadrat kilometrdi. Ceribiz köb bolgan bla kalmay, Miññi Tav da, mermer taş, çeget, suv baylık da, tav caylıkla da, cer tübü haznala da, aytırga, bizde bolmagan bereket cokdu. Anı üçündü honşulanı bizden ayırılırga unamay, mant başça cabışıb turganları. 

1990-çı cıllada Karaçay halknı «Camagat» organizatsiyası 1943 cıl Stalin-Beriya-Suslov kuruthan Karaçay oblastnı ızına süyevnü üsünden küreşe başlagan edi. 1991 cıl aprelni 26-da «Köçürülgen-sürülgen halklaga reabilitatsiya Zakon» çıkgandan sora va, millet iş horlarça edi. Ereseyni Baş Sovetinde Karaçay oblastnı kuravnu üsünden kralnı prezidenti Yeltsinni zakonoproyekti da bar edi. Alay a, iş tınmadı. İş 1957 cıldaça boldu. Oblastnı tamada kullukçuları; Karaçayı, Çerkesi, Abazası, Nogayı, Orusu – barı da birleşib, Karaçay oblastnı kuratmaz canından boldula. Alaga da, alaga boysuññanla koşuldula. Halkıbıznı krallıksız koyganlanı başçıları va; Karaçay-Çerkes oblastnı tamadası Hubiylanı Vladimir, Ereseyni Baş Sovetini deputatı, «Camagatnı» başçısı («Karaçay oblastnı kuragınçı tohtarık tülme» degen antın buzgan ) Oruslanı Azret, «Sürgünden ötgen halklanı Konfederatsiyasını» başçısı Aliylanı İsmayıl. Dagıda bir kavumnu bılayda körgüztürge izleyme, ma alanı tukumları, kullukları emda Karaçay-Çerkesiyanı camagatına çakıruvları – "Obraşçeniye k jitelyam Karaçayevo-Çerkesii":

"...Mı ne mojem soglasitsya s proyektom zakona o vosstanovlenii Karaçayevskoy i Çerkesskoy avtonomnıh oblastey v sostave RF...»

Savelev V. N. – predsedatel oblsoveta narodnıh deputatov; Tlyabiçev A. R. – zam.predsedatelya oblsoveta narodnıh deputatov;

Biyukov M. İ-A. – redaktor gazetı "Nogay davısı"; Kardanov A. H. - predsedatel Adıge-Hablskogo raysoveta narodnıh deputatov; Salpagarov İ. Z. – naçalnik obedineniya "Karaçayevo-Çerkesskagropromstroy"; Skorikov V. A. – pomoşçnik predsedatelya oblsoveta narodnıh deputatov; Skriptsov V. G. – naçalnik upravleniya selskogo hozyaystva respubliki; Fedorov A. İ. –  zav.otdelom oblastnogo Soveta narodnı h deputatov; Fizikov D. A – generalnıy direktor agrofirmı "Übileynaya»; Şidakov İ. B. – gl. vraç oblastnogo onkologiçeskogo dispansera;  Erkenov Ş. H. –  generalnıy direktor proizvodstvennogo obedineniya "Mikrokomponent"; Hubiyev V. İ. – i.o. glavı administratsii KÇSSR; Ozov A. G – pervıy zamestitel i.o. glavı administratsii KÇSSR; Redkin V. P. – pervıy zam.glavı administratsii KÇSSR; Naymanov N. Ü. – zam.glavı administratsii KÇSSR; Kataganov A. E. – upravdelami i.o. glavı administratsii KÇSSR; Luşnikov Ü. M. – prokuror respubliki; Kolesnikov V. M. – naçalnik otdela Ministerstva bezopasnosti po Karaçayevo-Çerkesii; Nikitenko N. G. – predsedatel oblastnogo narodnogo suda; Volkodav A. T. – naçalnik upravleniya vnutrennih del; Aybazov D. H. – redaktor gazetı "Karaçay»; Kardanov M. H. – redaktor gazetı "Çerkesheku"; Starodubtsev YE. A. – redaktor gazetı "Den respubliki"; Aciyev D. Ü. – predsedatel teleradiokomnanii Karaçayevo-Çerkesiya; Kamısovskiy V. F. – predsedatel Çerkesskogo gorsoveta narodnıh deputatov; Solovev V. A. – predsedatel Karaçayevskogo gorsoveta narodnıh deputatov; Strigin V. P. – predsedatel Zelençukskogo raysoveta narodnıh deputatov; Borlakov K. S. – predsedatel MaloKaraçayevskogo raysoveta narodnıh deputatov; Vorobev A. V. – predsedatel Ust-Cegutinskogo raysoveta narodnıh deputatov; Trotsko F. K. – predsedatel Urupskogo raysoveta narodnıh delutatov; Şebzuhov M. N. – predsedatel Habezskogo raysoveta narodnıh deputatov; Bogatırev A. H. – predsedatel Karaçayevskogo raysoveta narodnıh deputatov; Klüşnikov G. M. –  glava administratsii g. Çerkesska; Elkanov B. İ. – glava administratsii g. Karaçayevska; Alaberdov M. Ü. – glava administratsii Adıge-Hablskogo rayona; Polyakov V. İ. – glava administratsii Zelençukskogo rayona; Goçiyayev B. H-A. – i.o. glavı administratsii MaloKaraçayevskogo rayona; Aliyev M. Ş. – glava administratsii Prikubanskogo rayona; Kipkeev M. D. – glava administratsii UstCegutinskoro rayona; Koyçuyev R. İ. – glava administratsii Karaçayevskogo rayona; Şiryayev M. V. – glava administratsii Urupskogo rayona; Argunov O. A. – glava administratsii Habezskogo rayona; Katçiyev A. A. – upravlyayuşçny trestom «KÇSS"; Cegutanov E. H. – predsedatel komiteta po natsionalnoy politike i sredstvam massovoy informatsii ; Hapçayev S. Ü. – zav. obşçim otdelom oblastnogo Soveta narodnıh deputatov; Keçerukov K. A. – zav. organizatsionnım otdelom administratsii KÇSSR.

Kesigiz köresiz, Karaçay, Çerkes oblastlanı kuravnu üsünden  Rossiyanı prezidenti Yeltsinni zakonoproyektine karşçı turganla, biri kalmay barı, onovçula, kullukçuladıla. Caññı oblastla kuralsala, ala tayançak şindiklerinden ayırılırga bolluk edile. Anı sebebli, halkların krallıksız koydula.  Karaçaynı onovun kesine koymay, başha halklaga sorgan kibik etib, ala da – Karaçaynı boynunda caşay üreññenle – birge caşarga izleybiz deb, alay bla biyagı halkıbız tüzlügün tabmaganlay kaldı. Kalgan halklanı başçıları, onovçuları, kullukçuları keslerini orunların saklagan bla kalmay, halklarını kaygısın da körgendile. Caññız, Karaçay kullukçuladıla tayançak şindiklerin halkdan, curtdan ese bagalı körgenle.

Keslerini itliklerin-hıylalıkların caşırır üçün a, aytadıla: «ayırılabız desek kan tögülürge bolluk edi. Cer davla çıgarık edile. Orus Kazakla da, Çerkes, Abaza, Nogay kavumla da ençi respublikala bolabız dey edile...». Bir kavum da: «Karaçay-Çerkes oblastnı Respublikaga burulurga bir koyuguz. Andan Karaçaynı Respublika statusu bla biz çıgarıb berirbiz» deb, ant ete edi. Dagıda bir kavum: «Bizge Karaçay oblast bolgandan ese, Karaçay-Çerkes Respublika bolganıbız igidi» deb, halknı mıyısın katışdıra edi. Bir kavumnu va, bir cukga kelişmegen, zaranlı, korkuvlu oyumu bar edi: «Bizge ençi oblast kurarga kerek tüldü. Karaçay-Çerkes respublikada biz em ullu millet, Çerkesine, başha burhu kavumlaga da biy bolub tururga kerekbiz. Kabartı Malkarnı kalay cutub küreşe ese, biz da Çerkesni alay cutub küreşirge kerekbiz...».
 
Bıla barı da kara halknı aldarga, korkuturga deb, onovçu-kullukçu kavum kuragan, caygan bek zaranlı ötürükledile, hıynıladıla. «Hıynıçını eki ülüşü başına» degen nart söznü da eskersele va... Karaçay-Çerkesiyanı birligin saklar üçün tül, keslerini kullukların saklar üçün part-sovet nomenklatura kralnı Reabiltatsiya zakonuna karşçı barıb, halklanı bir-birine etib, kan tökdürürge az kalgandı. Keslerini hıylalıkların, etgen amanlıkların caşırır üçün a, Karaçaynı «Camagat» atlı demokrat organizatsiyasın terslerge küreşgendile.

Reabilitatsiya zakoñña köre, Karaçaynı Stalin kuruthan krallıgı ızına kayıtırga kerekdi. Kralnı prezidenti Yeltsin da kralnı parlamentine Karaçay oblastnı kuravnu üsünden anı üçün kagıt-zakonoproyekt cazgan edi. (Andan sora, kralda kalgan millet oblastlaça, halknı izlemi bla, Karaçay oblast da Karaçay Respublikaga burulluk edi). Bizni tamadala va, zakoñña da, halklarına da karşçı barıb, «Karaçay-Çerkesiyanı birligin sakladık» deb, mahtanırga küreşedile, tab, Karaçaynı krallıksız koygan tamadalaga-amantişlege eskertmele saldırıb aylanadıla. Keslerini kızbaylıkların, bolumsuzlukların, satlık işlerin sabırlıkça, oyumlulukça körgüztürge izleydile.
 
Kabartı 1920 cıllada Tav Respublikanı da oyub, andan çıgıb, kesi ençi oblast bolurga korkmagandı. Birazdan a, hıyla bla, pitna bla, zor bla «teñlik-paritet halda karnaşlaça caşarıkbız» deb, Malkarnı da kesine koşub, anı başsız, haksız etib, kurutub küreşgenli nença cıl. Karnaşlıknı, paritetni-teñlikni, Kabartı bılay añılaydı: «Biz Malkardan tört katha köbbüz. Anı üçün har nede da ülüşübüz tört katha köb bolurga kerekdi». Kertisinde va Malkarnı ülüşün da aşab, cersiz-curtsuz etib küreşedile. Nalçik tögereginde Malkar elleni caylıkların, sabanların sıyırıb, ol zatha karşçı turgan Tavlulanı da öltürüb, tavlarına da iye bolurga küreşe, «teñlikni, karnaşlıknı» bardıradıla.

Karaçay-Çerkes respublikada Karaçaylıla da Çerkeslileden tört–beş katha köbdüle. Özge bılayda hal başhadı: har nede da Çerkesge ülüş Karaçay bla teñ cetedi. Anı bılay añılatırga bollukdu: bir Çerkeslige bir tabak şorpa, tört Karaçaylıga da bir tabak şorpa. Çerkeslile toya-kutura, Karaçaylıla da kötürem bola baradıla.

Kabartı-Malkarda «har ne adam başından bolurga kerekdi» deb, Malkarnı alay bla kurutadıla. Karaçay-Çerkesde «har ne adam başından tül, halk başından bolurga kerekdi» deb, Karaçaynı alay bla kurutadıla. Sürülgen-köçürülgen milletlege emda allay zorluk körmegenlege kral da birça karamaganı sebebli,  Karaçayı, Malkarı da bügün da tüzlüklerin tabalmay, azab çekgenley turadıla. Bu bolumdan kutulur üçün izleydi Karaçay da, Malkar da Kabartıdan ayırılırga. Alay a, Karaçay-Malkar halknı tonay, ülüşün aşay üreññenle, ayırılırga koymaydıla. Kaçan da bizni halknı tüb etib, curtubuzga iye bolurga izlegenle, kara innetlerin bügün da koymaydıla, ol muratlarına az-az cuvuklaşa da baradıla.

1926 cılda da, ayırıluv iş, tınç tül edi. Alay a, halkın, curtun süygen adam – Gürcülanı Kurman, Aliy ulu Umarnı caññılıçın da tüzete, Karaçaynı Çerkesden ayırıb, ençi oblast etgendi. Ol tüz onov bolganın cazgandı Aliy ulu da ol zamanlada. Alanı ekisin da – kerti halk başçılanı, 1937 cıllada, milletçileniça, stalinçi coruk kuruthandı. Aladan sora, Halk üçün, Hak üçün canların kurman eterik tamada çıkmagandı Karaçayda. Alanı ızından kelgen onovçula-kullukçula, halkların-curtların tül, keslerin, kullukların saklarga küreşgendile. Kıyınlık andadı.

Amantişle keslerini itliklerin caşırır üçün, ne etmeydile, ne aytmaydıla: «Karaçay ençi kral bolurun kim süymeydi, alay a kan tögülürge bolluk edi... Ülüşübüznü bir kesek aşay esele da, tözgenibiz igidi...». Ogay, amantişle keslerini ülüşlerin aşatırık tüldüle, duşmanlaga koşulub, tuvgan halkların, curtların tonab küreşgen bolmasa.

«Kan tögülürge bollukdu Kabartıga casak tölemesek» - dese Karça;
«Kan tögülürge bollukdu kızılbek askerden sürülgen adamlarıbıznı kaytara tebresek» - dese Tatarkan;
«Kan tögülürge bollukdu katınımı Kırım hañña bermesem» - dese Açemez;
«Kan tögülürge bollukdu kelinimi Kabartı biyge seleke etdirmesem» - dese Kara-Mussa;
«Kan tögülürge bollukdu Kabartıga artıklık etdirmesek» - dese Cattay;
«Kan tögülürge bollukdu Karaçay millet okrugnu kuray tebresek» - dese Aliy ulu Umar;
«Kan tögülürge bollukdu Karaçaynı Çerkesden ayırıb ençi Karaçay oblastnı kuray başlasak» - dese Gürcü ulu Kurman –

Kalay bolur edi? Bizni çöb çaklı sıyıbız, adamlıgıbız, halklıgıbız kalırmı edi?  Kalmaz edi.

Allay adamlarıbız bolganı sebebli, ömürleni uzagına halkıbız, curtubuz saklanıb, krallıgıbız bolub, başıbıznı örge öhtem tutub cürügenbiz. Endi va?

1990 cıllada Karaçay, Çerkesden ayırılıb, ençi oblast bolalmay kalgan ese, ol zatda em ullu günah Karaçay-Çerkes respublikanı tamadası Vladimir Hubiy uludadı.

Bir zat esime tüşedi. 1980-çi cıllada, Karaçay gazetde işlegen közüvümde, Arhızga colovçu bolama. Elçileni aythanları bılay edi: «Arhız Karaçaynı em eski curtudu. Endi bizni bılaydan kurutub küreşedile. Stalinça, tutmak etib sürmegenlikge, bılaydan biz kesibiz keterça etedile. Caññı üy işlerge koymaydıla, eski üylege remont etdirmeydile. Halk, amalsızdan, curtuna közü karay turganlay, bılaydan köçüb ketib baradı. Bu zorlukga cokmudu bir amal?».

Gazetge kayıtıb, körgenimden-eşitgenimden statya cazıb, arhızçılaga söz bergenimça, gazetde basmalatırga izleyme. Gazetni redaktorunu zamestiteli Hubiylanı Abu-Hasan birden eki bolmaydı:

«Sensiz da bilebiz ol problemanı. Men kesim  Arhızçıma. Alay a, Karaçay elni kurort zonadan koratuv başında etilgen onovdu. Bizni eter karıvubuz cokdu. Anı üsünden materiallanı gazetge berirge da erkinlik cokdu».

- Da, Abu-Hasan, eliñ-curtuñ üçün sen küreşmeseñ, men küreşmesem, kim küreşirikdi?

- Koy, Allah üçün, sen üretir kerekli tülbüz. Küreşib, kralnı horlayallıgıbız cokdu, kesibizni işden kıstathandan başha. Sen caşsa da alkın, bola turgan işleni igi añılamaysa. Tohtarık tül eseñ, bar da Hubiy ulu Vladimir İslamoviçge tübe. Karaçayda em ullu kullukda işlegen oldu. Kesi da Arhızçıdı.

Barama, tübeyme. Anı aythanı:

- Ne bardı ol tav etegine kısılıb? Özenlege, tüzlege sarksınla da caşav etsinle.

- Vladimir İslamoviç, tuvgan eligizni tüb eterge nek izleysiz? Alayları kesi da bizni buruññu curtubuzdu. Sora halknı alaydan köçürürge izley esegiz, töbenlede cer da berib, boluşluk  nek etmeysiz? Kral Tavlulanı entda köçürürge izley ese, açık nek aytmaydı? Bir körgüztügüz kralnı allay begimi bar ese».

Onovçu Hubiy ulu tuvgan elin caklarga, başında etilgen onovga karşçı tururga izlemey edi – ne üçün deseñ, ol zamanda anı işden çıgarırga bolluk edile. Anı sebebli, kullugun saklar üçün, ol kara tıñılavnu basıb tura edi, tuvgan eli va abızıray, tozuray, çaçıla bara edi. Tavlulanı sürgünden kayıthandan sora, tavlaga iymez dıgalas, tohtamay, tav ellerine barganlaga da caşar madarla, tablıkla kuramay, ala kesleri alayladan keterça etiv – başından kelgen onov edi. Özge onov kaydan kelse da, elin, halkın caklarga küreşmegen, halknı atı bla onovda tururga erkinligi cokdu. Allaylanı kıyınlıklarından carsıydı halkıbız.

Arhız elden çıkgan, MGU-da işlegen, ekonomika ilmulanı doktoru, Professor Hubiylanı Kaysın da Arhızçıdı. Özge ol da eli üçün kazavat etib bilmeyme. «Bizge Karaçay oblast kerek tüldü, bizge ekonomika reabilitatsiya kerekdi caññız» degeni va esimden ketmeydi. Kallay ekonomika reabilitatsiya izleyse, eliñi tüb ete turgan sagatda? Hubiyladan bu üç adamnı sagıññanım – ala tüb bola turgan Arhızdan bolganları üçündü. Ekinçi canından a – biri kral kullukçu, ekinçisi alim, üçünçüsü jurnalist – etebiz desele, köb zat etallık edile...

Aythanımça, Tavlulanı tavlarından ayıruv, alanı tüzlege köçürüb, oruslula, başhala bla da bla katışdırıb, sürüv etiv,  tüb etüv – Orus imperiyanı Şimal Kavkaznı kılıç bla kesine koşhan zamanladan kelgen bir politikasıdı. Halklanı tuvgan curtlarından köçürüv-sürüv da ol politikanı baş tokmagıdı. Halkla sürgünden ızlarına kayıthan sagatda da, alanı tavlarına, tav ellerine iymez dıgalas – ol da ol politikanı barganıdı.

«Tokayev Seyit-Umar (algıññı Karaçay oblastnı başçısı; 1943 cıl bütev halknı Aziyaga sürgen sagatda, ne ese da anı köçürmey koygandıla. – L.B. ) 1957 cıl sürgünden kayıthan Karaçay halknı igi kesegin tavlaga iymey, Çerkesskni tögereginde tab, tüz cerlege ornathandı» deb, añña sıy, mahtav berüv tüz tüldü. Ol Karaçay oblastnı ızına süyetib, halknı tav ellege caraşdırtıb, kral Karaçay halkga buyurgan açhanı da başhalaga aşatmay, halkına cetdirse edi – ma ol zamanda mahtavga tıyınşlı bolur edi... Ansı örgeden kelgen taşa ustanovkalanı tındıra, halknı curtuna cerleşdirmey, tüzlede ornatuv – ol halkına igilik etüv tüldü.

Bu politika kuru bizde tül, Çeçende, İnguşda da bargandı. Alanı da tav ellerine kaytarmay, tüzlede ornatırga küreşgendile. Malkarnı ese va – 80 tav eli ızına süyelmey, tüb taşları sın taşlaça körünedile bügün da. Gitçe tav halklanı ömürleni uzagına saklab turgan , bek cerlede ornalgan tav elleri bolgandı. Tavlula tüzlege, şaharlaga cayılganlay, ullu halklanı içlerinde adetlerin, tillerin da tas ete, cutulub, dump bolub başlaydıla. «Tavlu tüzde abınır» degen nart söznü kertiligine künden küññe şagat bola barabız.

Halknı Elin, Curtun caraşdırıb, rahat caşatır ornuna, «tab cerlege köçürebiz» deb, Halknı elinden, curtundan ayıruv – ol kralnı kir poltikasıdı, anı bardırırga boluşhanla da kesibizni amantişledile. Tav etegi caşarga tabsızdı deb, bizni alayladan kurutadıla da,  duniya bla bir açha-boçha coyub, alayların kurort zonala etib, duniyanı solurga çakıradıla. Kertisi alaydı. Halk kesini Ata curtun bir kişige bermezge kerekdi – bizni curtubuz candetdi, anı üçün küreşedile anı bizden sıyırırga, cuvukla da, uzakla da. Ata curtubuz saklanmay, Ana tilibiz saklanmay, elleribiz saklanmay – biz halklıgıbıznı saklayallık tülbüz.

2

Ana tilibiz ne haldadı – añña da karayık. Men 1988-1989 cıllada Karaçay-Çerkes ilmu-izlem institutda tamada ilmu kullukçu bolub işley edim. 1957 cıldan – Karaçay halk sürgünden kayıthan zamandan – başlab, millet alimleni ösdürürge deb kuralgan intstitut, bir Karaçaylını aspiranturaga, doktoranturaga iymegendi. Çerkes, Abaza halkladan adamlaga va col açık edi. Anı üsüne, millet adabiyatıbıznı üsünden oguna, Karaçay tilde cazarga koymay edile. İnstitutnu tamadası Çerkesli M. Bekijev edi, bölümleni köbüsünü tamadaları da Çerkes-Abaza kavumdan edile. Bu terslikleni költürmey, biz, Karaçay alimle kozgalıb (zabastovka etib), örge turgan edik. Moskvadan kelgen komissiyala da, bu cergili komissiyala da bizni tüzlügübüzge mükül edile, alay a, ahırı ne bla boşaldı? Karaçay alimleni barın işden kıstadıla. İnstitut Hubiylanı Vladimir tamadalık etgen oblispolkomga boysuna edi – bu işde da Hubiy ulu Çerkes-Abaza kavumnu canında bolub kaldı. Ne işde da Karaçaylılaga uv-zaranı cetib turgan a – KPSS-ni obkomunu ekinçi sekretarı Çerkesli Umar Temirov edi, Hubiy ulu da añña karşçı baralmay edi.

Ol künlede men Hubiy uluga tübeb, bolumnu añılatırga küreşgen edim. «Bu institutda tüzlük cokdu, bolluk da tüldü. Sürgüññe deri bolganıça, Karaçay institutnu ızına kurarga kerekdi». Birden eki bolmadı. Bu soruv bla añña «Reabilitatsiya zakon» çıkgandan sora da tübegen edim. «İnstitut çaçıla tebrese respublika da çaçıla tebrerikdi» deb koygan edi. Hubiy ulu halkıbızga caravlu bir iş etib bilmeyme, zaran etgen bolmasa.

Stavropoldan kelgen komissiyanı tamadası meññe – zabastovkanı başçısına – tübeb, bek kucur söleşgen edi:

- Bıllay köb halk caşagan Respublikada, barı da añılar üçün orus tilde cazarga kerekse.

- Karaçay til ol zamanda aynırık tüldü.

- Karaçay tilde üyde söleşgenigiz da ceterikdi.

«Teliden tuvra hapar» deb, kralnı taşa politikasın açık aythan edi ol. Ol közüvlede kralda ideologiyaga başçılık etgen Suslov edi, 1943 cıl bizni köçürtdürgen adam (adam derge bolluk ese añña ).

Halklanı bir-birine katışdıruv, curtum-cerim demezça etüv, tillerin, adetlerin unutdurub, orus matallı etüv – kralnı politikasıdı bügünlükde da. Alay a, millet añısı-esi bolgan, okuvu-bilimi bolgan, ol politikaga karşçı tururga kerekdi.
 
Karaçay-Çerkes Respublikada adam sanı bla em köb Karaçay halk kallay bolumda turganın, başha ülgü bla kögüztürge da bollukdu. KÇR-ni olsagatdagı tamadası bla dagıda bir uşagım:

- Vladimir İslamoviç, Respublikanı kuragan em ullu Karaçay halknı kulturası, literaturası cılavluk haldadı. Bizge, cazıvçulaga, bir suratlav-adabiyat dergi-jurnal amalsız kerekdi.

- Allay madar cokdu. Karaçaylılaga jurnal çıgartsak, kalganla da – Çerkes, Abaza, Nogay, Orus halkla da – davlarıkdıla. Beş halkga  beş jurnal çıgarırga küçübüz ceterik tüldü. Bizde har neni da beş halkga üleşirge kerek boladı. Bu natsionalnoye soperniçestvo kara kıyınlıkdı.

- Da ol kıyınlıknı bile turganlay, halkıgıznı andan kutharırga nek izlemeysiz? Gürcü ulu Kurmannı bolumu, akılı, erkişiligi cetgendi halkın ol kıyınlıkdan kutulturga. 1926 cıl Karaçay oblastnı kurathanı üçün añña eskertme salırga kerekdi.

- 1937 cıl a, ol işi üçün anı başın kesgendi kral.

- Bügün Reabilitatsiya Zakon da bardı, añña tayana, Karaçay oblastnı ızına kuratsagız, Karaçay sizni ömürlükge kesine prezident eter.

Hubiy ulu da, tögeregi da, Zakoñña da karşçı barıb, Karaçaynı krallıksız koydula. Anı kıyınlıgı kellik tölüleni da abızırathanlay turlukdu. Halkıbız bu cıyımdık Karaçay-Çerkes respublikada katışa, assimile bola, tas bolub keterikdi, ne kesin esleb, ertde-keç bolsa da ençi Respublika bollukdu. Özge, endi 1990-çı cılladaça tablık tüşermi, tüşmezmi? Allay tablık cüz cıldan bir boladı.

Saylavlada barın da horlab, 1999 cıl Karaçay-Çerkes Respublikaga tamadaga general Semenov tüşgen edi. Çerkeslile ne hılımılı işle etib küreşsele da, kesleri umut etgen Çerkeslini prezident etalmazlıkların añıladıla. Anı sebebli ekinçi saylavlada ala başha colnu sayladıla: Karaçaynı birligin kurutur üçün, Çerkeslile aythannı eterik bir Karaçaylını tabıb, anı prezident eterge küreşdile. Karaçaynı köbüsü general üçün çöb atdı, bir kesegi da Batdı ulu üçün. Alay bola turganlay da, tüzlük bolsa, general horlarık edi. Halknı köbüsü anı canlı bola turganlay, kesi da onovda turganlay, general kesin kalay horlathanı da bek seyirdi.

Kalay alay bolsa da, bügün KÇR-de onovda turgan prezidentni – Batdı ulunu – Karaçay halk tül, Karaçay halknı Batdı uluga cuvuk cetgen bir kesegi emda Çerkes-Abaza, Nogay halkla saylagandıla. Orus, Karaçay halklanı köbüsü Semen ulu canlı edile, saylavçulanı  80 % alalla. Semen ulu horlab turganlay kesin kalay «horlathanın» añılagan bek kıyındı.

Batdı ulu onovga kimleni küçleri bla kelgen ese – alanı aythanların etedi. Ak üyde Çerkes-Abaza, Nogay kullukçulanı köblügü da – añña şagatdı. Reabilitatsiya zakoñña köre, Karaçay oblastıbıznı kuraybız degen sagatda, Abaza, Nogay da bizge karşçı turgan edile. Oz zatha da karamay, Batdı ulu alaga Abaza, Nogay rayonlanı kurab berdi. Bek ullu hayır bergen mazallı teplitsanı da Abazalılaga berdi. Caññı kuralgan rayonlanı caraşdırıvga, kuru administratsiyalarına, çinovniklerine-kullukçularına kallay bir million açha kerekdi? Gürcüstandan – bir başha kraldan – ayırılabız deb, kazavat etib küreşgen Kıbıla Tegey bla Abhaziyaga barıb aylaññanı va nege uşagan zatdı?  Eki bölünüb turgan Tegey halk – bir carımı Ereseyde, bir carımı da Gürcüde – bir bolurça madar çıkdı endi degeni va nege uşaydı? Kim erkinlik bergendi başha kralnı iç işlerine katışırga? Bölüññen halklanı bir etüv innetiñ bar ese, ekige bölünüb turgan Karaçay-Malkar halknı et bir Respublika. Nek etmeyse? Abhaziyanı, Kıbıla Tegeyni, Orus kral caklaganı da ceterikdi. Allay karıvuñ bar ese, Kabartı tüb etib küreşgen Malkarnı nek caklamaysa? Tış cerde – Gürcüge karagan Abhaziyada çaçılgan sanatoriyni satıb alma da, sabiylege solurga Dommayda, Teberdide işlet sanatoriyle. Ogese, KÇR-ni bücetinde açha köb bolgandan kayrı atarga bilmeymise? Alay ese, 20 cılnı Karaçay tilden, literaturadan ders kitabla çıkmay nek turadıla? Arhız, Dommay, Teberdi – satıla turadı degen a ne hapardı? Orus-Kavkaz kazavatnı közüvünde küydürülgen 100 Çerkes elni külünde endi Karaçaylıla caşaydıla degen ötürüknü aytırga va tiliñ kalay aylandı?

Karaçay-Çerkesiya cıyımdıkdan cıyımdık bola baradı. Ermen, Özbek, Tacik, Çeçen, Kürt, Çigan, Dagıstan kavumlanı sanları öse baradı. Alanı köbüsü problemli rayonladan kelgendile, ala bla birge va kaygı da, adebsizlik da, bizge kelişmegen adetle da,  narkotikle da keledile. Aziyadan beri cıyılalmay turgan halkıbızga va onov cokdu. Tegeylilege, Abhazlılaga, Abazalılaga, Nogaylılaga da sagış ete bilgen prezident, sürgünden kayıtalmay turgan Karaçaylılaga nek es böle bolmaz?
 
Batdı ulunu bıllay işlerin tizib barırga bollukdu. Halkıbıznı, millet haklarıbıznı tunçukduruvda Hubiy ulunu başı bla baradı Batdı ulu. «Tınçnı tebgeni kıyın» deb, kaçan bolsa da, Karaçay halk bir teberik bolur.

Bu baruvdan barsa, tamblabız bolurga uşamaydı. Tüz aytadıla, terslik kesibizdedi.  Biz Adam, Halk bolsak, curtubuz satıla turganına da, tilibiz, adetibiz kurub barganına da, elleribiz çaçıla turganına da, tıñılab, tözüb tururmu edik?

Kıyınlık – Karaçay ençi Respublika bolmaganındadı, başçını kesibizge saylarga koymaganlarındadı. Özge, bizni çöb çaklı bir millet añıbız-esibiz kalgan ese, tirilirbiz – Adam-Halk bolurbuz, El-Kral bolurbuz, cazıvubuzga iye bolurbuz. Bu innet üçün küreşgen cokdu deb, hak coldan taymazga kerekdi. Hak üçün, Halk üçün küreşüv har bir adamga da borçdu. Tüzün cazganım üçün bu kitab da kıynalıb çıgarın bileme. Alay a, çıkgan da eter, okuvçunu koluna da tüşer, halkıbızga da hayırı tiyer deb, iynanama. Har ne da tüzelir, Allah aytsa, kesibiz da «hayt» desek. «Siz madar etsegiz, men da kadar eterme» degendi Allahu tagala.

3

Karaçayga korkuv salgan bir kıyınlık da içkiçilik bla narkomaniyadı. Anı üsünden «Karaçay» gazetde basmalaññan bir statyanı keltirirge izleyme bılayda.

NARKOTİK CAYIVÇU «KAÇHINÇILA»

Bir kırgız elni kıyırında, Tacikistandan kaçhınçılabız deb, talay caş adam koş salıb tohtadıla. Sora, kün sayın, ölgeni bolgan üyle bla da kalmay, üy-üyge burun urub, arbazlaga cayılıb, başladıla kuran okub. Adamla da birer zat tutdura alaga. Köbnü körgen Kırgız aksakalla savbitgen caşlanı abızıragan kaçhınçılaga uşatalmadıla. Alay bolsa da, Allahnı atı bla sadaka tilegenlege amalsız bolub, bere turdula birer zat. Alanı şatrlarına elden talay boşboyun da cürüvçü boldu. Alaga elni caş tölüsü köbürek koşula başlaganı, halknı tıñısız ete tebredi. Bir kavum caş a üylerinden açha, kiyim, aşarık taşıb tebredi kaçhınçılaga. Har ne da birazdan açık boldu. Keslerine «Tacikistandan kaçhan Tacikbiz, Afganbız, Kürtbüz, Özbekbiz» deb, kuran okuy, sadaka tiley aylaññanla, narkotik satıvçula bolganları açıklandı. Alay a, kesek zamannı içine, ala elni bir bölek sabiyin, caşın narkoman etib boşagan edile. Açuvlaññan adamla «kaçhınçılanı» para-çara eterça bolub, kozgalıb, şatrnı kurşaladıla, özge kim ese da alaga kuvgun bergen bolur edi – ala dump bolub tura edile, aladan kalgan – maşinalanı çarh ızları cerde. Ala ketgenlikge, el bla baylamlılıkların tas etmedile – elni talay tersine aylaññan caşı narkotik çaçıvçu, satıvçu bolub kaldı. Narkotik problema bu Kırgız elni birinçi problemasıdı bügün.

Birazdan «Kuran okuvçula» Bişkekden uzak bolmay ornalgan Karaçay elde köründüle. «Tacikistanda kazavatdan kaçıb, üysüz-künsüz bolub aylanabız» deb, biyagı tavruhnu casadıla. Cukga ceññil iynanıb kalıvçu Karaçaylıla, «biz kesibiz da ötgenbiz bıllay kıyınlıkladan» deb, el kıyırında bir üy oguna berdile alaga caşarga. Kolhoz predsedatel kesi ala bla tanışhan oguna etib, alaga mal fermada iş tabarga da söz berdi. Özge kaçhınçıla «Köb turmay keterikbiz, üydegileribizge kaygılı bolub turabız» deb, iş kaygılı bolmadıla. «Köb turmay keterikle» igi kesekni mıçıdıla. Kolhoz tamada alanı kısa başladı. «Biz sizni konakça kördük, alay a ayla bla sadaka bla caşav erkişini betine kelişgen zat üldü. Ne işlerge unamaysız, ne dokumentigiz bolub körgüztmeysiz»,- deb, art kere hınırak oguna söleşdi. «Oy, alay aytma, aga, bey» deb, kuran okuvçula tübden-başdan kirdile, sora tileb, üyge kirgiztib, şay-may içirib, sıylagan da etdile.

Kolhoz predsedatel, savbitgen savluklu adam, ol keçe cüregi tutub, kesini üyünde ölüb kaldı. Kişi kaçhınçılaga işekli bolmadı, ala da cıyılıb kelib, «oy kallay igi adam ketdi duniyadan» deb, bek mıdah bolub, tamakları kaltıray, kuran okub turdula. Sabiyi zat bolmagan katın, eri da ölüb, bütün buşuvga kaldı – honşunu, tiyreni aythanların da kulakga almay, kaçhınçılanı üyüne cıyıb kuran okutuvçu, alaga açha, kiyim, aşarık berivçü boldu. Kolhoz predsedatelni bay üyü bir ayga suv bla cuvgança boldu. «Darmandı» deb, narkotik tabletkalanı suv bla berib, katınnnı narkoman etib koydula amanlıkçıla. Akıldan şaşıb turgan tişirıvnu cuvukla, honşula barı cıyılıb, kuran okuvçulanı kollarından aldıla. Alay a, bu amanlıkçı cıyın, kolhoz predsedatel bla katınından boşagan bla kalmay, elçi caş tölünü da bir bölegin narkoman etgen bla kalmay, tamada klasslaga cürügen 13 şkolçu sabiyni da narkotiklege üretdile. Elde tarıgıv, cılav başlandı. Alay a, amanlıkçı cıyın, kara işin tındırıb, közüv-közüvü bla elge narkotikleni keltire tururça madarla kurab, dump boldu. Narkotik kıyınlıkdan kutulalmay bügün-bügeçe da azab çegedi Orta Aziyada bir Karaçay el.

«Kuran okuvçula» va elden da bir Karaçay caşnı keslerine tagıb, talay cılga Orta Aziyanı respublikaların kıdırıb çıkdıla. Sovet Soyuznu çaçılgan közüvü, it iyesin tanımagan zaman, ala kaygılı kişi tül. Narkotik av bütev Orta Aziyanı cabdı. «Kuran okuvçula» endi Rossiyaga atlandıla, Karaçay-Çerkesiya boldu birinçi tohtagan cerleri.

Üreññenleriça etib, bir «gaj-guj» elge koş salır umut etdile. Alay a, «gaj-gujla» bılanı kuran okuganların bagalatıb, cuk berib küreşmedile. «Gaj-guj»  miliçala alanı kagın-sogun da etib, türmege cıydıla, özge igi ulhu algan bolur edile, alanı köb tutmay, başlarına boş etdile. Boş etgen bla kalmay, «Karaçay ellege barıgız, ala Kuran okuganıgıznı caratırıkla; alanı aldagan, iynandırgan da biznikileden tınçırak bollukdu. Biz kesibiz da alanı ömürübüz aldab, boyunlarından tüşmey caşaybız» deb, üretdile. Üretgen bla kalmay, maşinaları bla bir Karaçay elge cetdirib ketdile.

Bılaga bılaylada başlandı «candet caşav». Ekige-üçge bölünüb, Kuran okuvçula Karaçay ellege cayıldıla. Carlı Karaçaylıla, alanı kalak itleniça kıstar ornuna, cazıksınıb, aşarık, açha da bere turdula. Ala Cögetey ayagında ornalıb, talay cılnı içine narkotik gıbı avnu rayon aralıkladan başlab, tav ellege deri caydıla. Alaga erge çıgarga Karaçay kızla da tabılıb kaldıla. Kuran okuvçula tarbuvuñña tüşgen zamanda, alanı kutharıvçu, aladan ulhu alıvçu Karaçay miliçala da  tabıldıla.

Alay bla, Orta Aziyadan kelgen, keslerine «kaçhınçı Tacikbiz, Afganbız, Özbekbiz, Kürtbüz» deb, Kuran okuvçula bolub aylaññanla, 1990 cılladan beri Karaçay curtda keslerine koş salıb, narkotik avruvnu halkga keñ cayıb, bayınıb, kerpeslenib caşaydıla. Nasıbsız Karaçay atala-anala da, narkoman sabiylerin kalay bagarga bilmey, coyulub, soyulub aylanadıla.

Karaçaylıla, sizge aytırım: kaçhınçıbız deb, arbazlarıgızga kirib, ne köreyik, ne urlayık deb közlerin candırıb, kuran okuyuk, duva eteyik deb, kol ayazların cayıb aylaññan savbitgen, aziat kanlı caşlanı körsegiz, itleniça, sürüb kıstagız. Ol «sadakaçılanı», «kaçhınçılanı», «Kuran okuvçulanı» duvaları birdi – halknı sabiyin, caş tölüsün narkotiklege üretib, bayınuv. Alanı militsiya tohtatmay ese da, halk kesi kesin eslerge, saklarga kerekdi. Bügün Karaçayga em ullu korkuv salgan kıyınlık – içki bla narkotikledile. İnnetleri tüz onovçula da, kalamları citi cazıvçula da, kerti din ahlula da, tüz adamla da – barıbız da birigib, bu içkiçilik emda narkomaniya eminanı kurutmasak – ol bizni kuruturukdu. Hal alayga cetib turadı. Hahay etib, örge turmasak, bolluk tüldü. Caññıla esem, ters ayta esem, tüzetigiz. Men da kölümü bir basayım.

Men kesim ol narkomanla abızırathan Aziyada Karaçay elden Karaçayga köçgenledenme. Nença cıl, caşarga kagıtlarımı caraşdıralmay kıynalganlı. Ol narkobaronla va, bılayda kagıtların da caraşdırıb, kara, kir işlerin corukdan da, Allahdan, adamdan da korkmay bardıradıla. Sagaymasak, ahırıbız aman bla boşalırga bollukdu.

M. Curtubay ulu, cazıvçu
 
4

Halkıbızga korkuv salgan başha problema da – demografiyadı. Anı hakından belgili jurnalist Şavalanı Raziyat (Töben Çegemde Gabolanı Aslannı kızı) Bittirlanı Aminat bla etgen uşagında («Zaman» gazet, 2006 cıl, avgustnu 17-si) bılay aytadı:

TALAY KATIN DA ALSINLA

«...Ne zamanda da üydegini üy etgen tişirıvdu. Özge ol bazınırça, katında erkişi bolmasa, bügün camagatda korkuvlu halnı kalay türlendiralsın? Alay bolsa da, milletni költürlük tişirıvdu. Kalay blamı?

Biz bir zatnı añılab, añña köre kurarga kerekbiz caşavubuznu. Söz üçün, başların tuta bilgen demeññili caşlarıbız bardıla. Ala ekişer katın alıb caşasala va! Alanı aslamı eki-üç üydegi da asrayallıkdı, anı bla birge va, caññızlıknı sınagan tişirıvlarıbız, igi da azayıb, nasıblı adamlarıbız köbürek bolluk edile. Kalay-alay desek da, allay erkişilede üydegisine kerti bolub caşamaganla köbdüle. Kesibiznikile söz eterle, unamazla deb, bazınmagandan bolur, kesine teñ bolmagan, tışından bir başha milletni osalın alıb caşaydıla. Ariv, akıllı, namıslı kızlarıbız a üyde kaladıla. Ol ne canı bla da milletibizge hata keltiredi.

Tişiruv ma bılayda allay atlam eterge kerekdi – erini ekinçi katın alıvuna ol kesi razılık berirça. Alay bla milletibiz da köbeyirik edi, caññız adamlarıbız da az bolluk edile. Köbnü kölü bazık emda bazgın boladı. Dagıda biz ol oyum bla caşasak, atasız ösgen öksüz sabiyle da coknu ornunda bolluk edile. İgi atası bolub ösgen caş a, tavkel, cigit, ötgür da boladı. Bizge va allay caşla anı üçün cetişe bolmazla deyme – üydegile asrı köb çaçılgandan. Buruññu zamanlada da eki katını bla caşagan erkişileribiz az bolmagandıla. Sabiyleri, üydegileri da bir-birlerin igi tuthandıla.

Bu zatlanı meññe aytdırgan bir carsıvlu, ullu sıltavum bardı dagıda. Busagatda içkige berilgen caşlarıbız köbdüle. Allaylaga kızın kim berlikdi? Bilmey barganla da, köb turmay, üylerine kayıtıb ketedile. İçkiçiden avruvlu, sakat sabiyle tuvganları belgilidi, ala üydegilerine tınçlık da bermeydile. Da sora içkisi bolmagan, başın tuta bilgen, savluklu erkişini ekinçi katını bolsa igi tülmüdü?

Biz, Tavlu tişirıvla, ma allay saylavnu allındabız. Tişirıvdu saklarık milletni deb da andan aytadıla. İgi caşnı üydegisi bardı, añña ekinçi katın a kalay bolayım, birsi va içkiçidi deb tursa, tişirıv, kesi da caññızlay kallıkdı, milletibiz da azaya barlıkdı. Anı sebebli, tişirıv, sabırlanıb, zamañña köre oyum eterge kerekdi. Aşhı caşlarıbıznı tışına ıçhındırmay, kesibizni kızlarıbıznı bersek igidi alaga...                 

Tişiruv, uzak bazarlaga ketib, anda üşüb, savlugun tas etib, eri va içkige berilib, sabiyle da kesleri allarına... Kerekmidi tişirıvga allay er, sabiylege va allay ata? Ma ol zat bek kıynaydı meni cüregimi. Allay içkiçi, bolumsuz adamnı katını bolgandan ese, akılı, cigerligi, etimliligi bolgannı ekinçi üy biyçesi bolgan köb da igidi.

Dagıda. Üydegili bolmagan 35-40 cıllık caşlarıbıznı sanı öse baradı. Algın cuvuk-teñ da koşulub, zamanı cetgen kız, caş bolsun, alanı üydegili eterge aşıkgandıla. Endi va, savlay halk, kesi kesine kanlı cav bolgança, ol zatha es bölmeydi. Anı üçün iş bek amañña ketgendi. Çeçenlile, iñuşlula aslamısında ekişer üydegi tutadıla, añña köre milletleri da ösedi. Biz a, bir bolmagan sıltavla bla başıbıznı avrutub, alga atlam eter ornuna, artha ıhtırılıb turabız.

Milletni üsünde carsıthan zatlarıbız dagıda köbdüle. Söz üçün, caş tölü, bütün da elleden kelgen adamla, bek buzuladıla şaharda. Tütüññe, içkige berilib, sayak da cürüydüle. Ala zamanında erge çıksala, katın alsala, allay osal kılıkla bolmaz edile. Şaharga ketgen caşnı, kıznı da ızlarından ata-anaları karamaydıla. «Har zatın tabdırsam boladı» deb koyganla az tüldüle. Sabiyni akılı tohtaşhınçı, añña kararga kerekdi ata-ana, artda anı ızından cılab turmazça. Biz da allay adamlarıbız üçün vyalmaz üçün...».
 
Cazılgañña koşak:

Baş tuthan erkişileni da, alaga kanat bolgan tişirıvlanı da esleybiz halkda. Alay a, ne ese da, ol nasıblı üydegilede da, kuru eki-üç sabiy ösedi.  Karagan, ösdürgen kıyındı deb, baş aluv tuthuçsuzdu. Çeçende, İnguşda da har üydegide beş-altı sabiy ösedi. Caşav bizde aladan ese tınçırakdı deb turama. Kazavat barganlıkga, köb adam kırılganlıkga alanı adam sanları az bolurga unamaydı, koragandan  koşulgan köb bolganı sebebli.

«Caññur korkuvun cel eter» degenley, tişiruvlarıbız  «oñlu erkişileribiz eki-üç üydegi da kurasınla» deb, kuvgun etib tebregen esele, kallay bir erkişi bizde boşboyun, içkiçi, narkoman, havle bolgan bolur? Otovda kalgan kallay bir kız bolur, başha milletlege katışhan da kallay bir bolur?

İçkiçilik, narkomaniya bizni halkga başhaladan ese bek katılgandı. Anı kıyınlıgı sabiylege da cetedi. Cögetey Ayagı rayonda «amanlıkga katışhan, akıl-balık bolmagan sabiyleni işlerin cürütgen bölümnü» cuvablı sekratarı Gerbeklanı Sofiyanı aythanı: «Busagatda bizde esebde turgan 14-16 cıllık sabiyleni sanı 110-ña cetgendi. Bıladan 57-si kızçıkladıla. Bu sannı aslamısı Karaçay üydegileden sabiyledile. Abazalıladan caññız 4 sabiy bardı, orusluladan da bek azdı». Bu statistikaga kommentariy kerekmidi? 

Ata-ana, üç kız, tört caş – bir tanış üydegi esime tüşedi. Tört caşdan ekisi (biri ilinmek acaldan, biri da cürek avruvdan ) üylenmegenley ölgendile. Sav caşaganladan birini tolu üydegisi bardı, biri va içkiçilege-narkomanlaga tagılgan kibik etib, adamlıkdan ayırılıb aylanadı. Kızladan da ekisi Moskvaga okurga barıb, biri anda orusluga erge çıkgandı, ekinçisi da, Curtha kayıtırga unamay, anda baş keçindiredi (bazarlada satuv etedi deydile). Üçünçü kızları üydegi kurab, Çerkesskde caşaydı. Elde ata-ana caññız kesleri turadıla. Aytırga izlegenim nedi? Ceti sabiyden caññız ekisi tüzelib, üy-üydegi kurab caşaydıla. Bu ülgü da köb zatha sagış etdiredi. Busagatda ceti sabiyi bolgan hazna cokdu.  Orta Karaçay üydegide eki ne da üç sabiy bardı. Ariv har üydegide üç sabiy bolub barsa da, halknı sanı ösmeydi. Ne üçün? Sabiyle barı da, çırmalgan bolmay, avrumay-ölmey, ösüb, Karaçay üydegile kurab, caşab tursala va... Ayhay, caşav, artıksız da bügüññü caşav, ol canı bla artık kuvandırmaydı. Ma anı sebebli, har üydegide, orta tergev bla törtüşer sabiy bolurga kerekdi. Ol zamanda da, biz çeçenlilege, iñuşlulaga teñlik etallık tülbüz (alada orta tergev bla har üydegide 5-6 sabiy bardı), alay a, «ölgeninden tuvganı köb; öse bargan halk» deb, aytılırga bollukbuz. «Caşav kıyındı, üydegi da anı üçün keç kuraybız, sabiy-subiy da anı üçün azdı» dev a – tuthuçsuzdu: Çeçende, İñuşda bizden da kıyındı caşav – alay a, alada üyleññen da köb, sabiy tuvgan da aslam.

Barını da kıyınlıgı – ençi krallıgıbız bolmaganı, halkına can avruthan başçıbız bolmaganı, Musliman dinibizni begirge koymaganları... «Onov kerekli bir el tüb boldu» degenleri tüzdü. Üynü tamadası onov tüzetmese, üy çaçılıb ketedi. Halk da alaydı...

Çurumlanı tize barırga bollukdu, alay a kesibizni esgermesek, kişi da bizge boluşuruk tüldü. «Terslik baltada, sabda da» deb nart söz bardı. Kertidi, Karaçay halknı atı bla kral kullukga, onovga iliññen adamlarıbız halklarına sagış etmeydile. Kullukçu orunlarından ketginçi, tonayalganların tonab, aşayalganların aşab kalırga izleydile. Alay a, alaga kesin aşata, tonata turgan halkda va cokmudu terslik?

5

BİYAGI DERS KİTABLAGA KAYITA...

Şkollada Karaçay til bla adabiyatdan okuthan ustazlanı «20 cıl – okuv, ders kitabla çıkmaganlı; sabiyleni ne bla okuturga bilmeybiz» deb tarıguvları tohtamaganlay baradı. Alanı tarıguvların kulakga algan cokdu. Anı koy, ana til bla literaturanı  sagatların azdan az etib baradıla şkolda. (Bu zatlanı üsünden 2007 cıl, yanvarnı 18-de çıkgan «Karaçay» gazetde «Bolum kuvgun eterçadı» statyanı okuguz). Alay demek, ol halknı canın maravdu, öltürüvdü. Alay ese, ol kralnı politikasımıdı, ogese Karaçay-Çerkes respublikanı prezidentini, pravitelstvosunu, parlamentini politikasımıdı? Başha madar kalmagan ese, bütev ustazla örge turub, Ak Üynü allında mitingle bardırırga kerekdile. Ustazlanı küçleri cetmey ese, bütev halk örge tururga kerekdi. Alaysız, bolum türlennik tüldü. Kesin demokrat kralga sanagan Rossiyada, halknı tilsiz ete turganları nege uşagan zatdı? Başha millet respublikalada bolamıdı bıllay zat? Söz üçün, Kabartıda. Ogay. Sora, artık bizge ne kan cavgandı? Kralda tül ese terslik, terslik bu cergili tamadaladadı. Tilsiz ete turganlarına, allay murdarlıkga halk kalay tıñılab turadı? Başlamçılık eterge, halknı örge turguzurga bir camagat organizatsiya cokmudu?

Halk kozgalmay, örge turmay, hakın kaçan tabhandı? Allay kozgaluv bolmasa, 1957 cıl sürgünden bizni ızıbızga kaytarlıkmı edile? 1990 cıllada sürgüññe tüşgen halkla hahay etmesele, alanı carsuvlarına karallıkmı edi, Reabilitatsiya Zakon alınnıkmı edi?

Madar etmegeññe kadar etilmeydi. Boş tersleybiz kimni da.

Bir kavum sabiyni atası-anası sabiyleri Karaçay tilni okurların izlemeydile, «sabiyleribizni orus gruppalaga köçürügüz» deb, zayavleniyele cazadıla.  Bir kavum ustaz da ana tilden dersleni at başından bardıradı. Alay bla Karaçay sabiyleni Karaçay tilden suvutadıla. Allay ustazlanı da kalay hazırlay bolur Karaçay şaharda universitet?

Karaçay til bla literaturadan okuthan ustazlanı sanı cüzle bla sanaladı. Ala birigib, barıb okuv bla ilmuga karagan ministrni bogurdagından almaganları seyir tülmüdü? Ne da, sabiylerine ana tillerin okutdururga izlemegen atalaga-analaga alanı caññılganların aytıb añılatalmaymıdıla?       

Halk kesini  tilin saklarga izlemey ese, tili ketgenley öllügün añılamay ese, ne eteyik sora?

Eterigibiz a birdi – iymanı bolgan, bilimi bolgan, millet añısı, esi bolgan, kesin erkişige sanagan – Halkıbız üçün küreşirge kerekbiz, sermeşirge kerekbiz, kerek ese anı üçün ölürge kerekbiz. «Kalganlaga kerek bolmagan, meññemi kerekdi» demezge kerekbiz. Allah har biribizge borç salgandı – kavumuñu, halkıñı sakla deb. Har adam kesine sorurga kerekdi: dinimi, tilimi, Halkımı, Curtumu saklar üçün ne eteme deb.

Adam, Halk, El bolurga izley esek, cihadnı kesibizden, içibizden başlayık. Ol zamanda bolum türlennikdi. Arı deri va «KARAÇAYNI TAMBLASI BARMIDI?» degen soruv cürekleni kemirgenley, aşaganlay turlukdu.

Biz, Teyri adamları, «Teyri adamı» deb, ata-babalarıbızça ant etib, Halkıbız, Curtubuz üçün kazavat etmesek, eki duniyadan da ülüşsüz kallıkbız. İyman bla caşarga, iyman bla da ölürge, Halkıbıznı da Hak Colda barganın körürge, ya Allah, nasıb et.

* * *

КЪАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ ?

1

Халкъыбызгъа сагъыш этген адамланы барын да къайгъылы этген бир сорууду бу. Халкъла джаратыла, ёсе-айный, Эл-Кърал бола, дагъыда бирер тюрлю чурум бла тюб бола келгендиле тарихде. Алай а, халкъ динине бек эсе, миллет ангысы кючлю эсе, джолун, тарихин унутмазча джазма тили, Китабы бар эсе – сора, аллай халкъ кесин заманнга, ёлюмге хорлатмазгъа боллукъду. Кау-куу болуб дуниягъа чачылыб кетген чууут халкъ, эки минг джылдан сора ёлген тилин да тирилтиб, къралын къурагъаны анга шагъатды. Ёзге, халкъны дини, джазма тили, джурту да бола тургъанлыкъгъа, энчи къраллыгъы джокъ эсе, башына, джазыууна эркин тюл эсе, ол затла ючюн кюрешмей эсе – сора, ол халкъ, эртде-кеч болса да, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды – халкълыгъын тас этерикди. Халкъла аны ючюн дыгалас этедиле, уллу-гитче болса да, энчи къралларын къураргъа. Сакъланыргъа андан башха джол джокъду.

Дунияны къайсы къралында да юлюшлерин толусу бла алалгъан чууутлула, энчи къралларын къурагъынчы тохтамагъандыла. Не ючюн? Дуниядан тюб болуб кетмез ючюн, Джуртларында Халкъ болуб, Эл-Кърал болуб джашар ючюн. Амма, халкъ кеси аллына  «халкълыгъымы сакълайым, джуртуму сакълайым» деб, бир оюмгъа келиб къалалмайды.

Халкъгъа къраллыкъ иннетни, оюмну сингдириб кюрешиб тургъан бир иннетли къауум керек болады. Чууутлулада да аллай къауум бир кюннге къуралыб, башха оюмлуланы хорлаб къоялмагъанды. Башха оюмла уа болгъандыла: «Бизни, чууутлуланы, эки минг джылны мындан алгъа да бар эди къралыбыз-къраллыгъыбыз. Къралыбыз-къраллыгъыбыз бизни палахдан сакълаялмагъанды. Энди биз джашагъан къралларыбызгъа тёллениб, джашаб турургъа керекбиз. Къайда джашасакъ да не башхасы барды, баш болайыкъ, бай, рахат джашайыкъ ансы». Халкъ-Джурт-Кърал иннетли къауум ала бла аяусуз кюрешгенди: «Сиз Мусса файгъамбарыбызны осиятларына тюз турмайсыз. Тойгъан джеригиз туугъан джеригизден багъалыды сизге. Динден, тилден, джуртдан да дуния малны ёрге тутаргъамы излейсиз? Алай эсе, сиз Муссаны умметинден тюлсюз». Чууутлула экиге бёлюнюб,  ма алай кюрешгендиле бир-бири бла. Ол кюрешде ким хорлагъанына, ким тюз болгъанына шагъатды бюгюннгю чууут кърал  Израиль.

Узакъгъа узалыб кюрешмей, хоншу халкъладан юлгюле келтирсек да боллукъду. Сёз ючюн, Къабартыны алыб къарайыкъ. Алан къралыбыз чачылгъандан сора, тёбенледен келе-келиб, бизни тюзлерибизни кючлеген халкъды ол. Артхаракълада уа, Орус империягъа таяна, бизни джерлерибизни тохтаусуз кесине къошуб баргъанды.

Къабарты бийле кир муратларына джетер ючюн, бир сыйсызлыкъдан артха турмагъандыла. Бир мисал. 1557 джыл Къабарты бий Темрюк  Орус патчахха къул-къарауаш болургъа разылыгъын да  билдириб, гяуур диннге кёчгенди, къызын да Иван Грозныйге эрге бергенди. Ол кюнледен бюгюнлеге дери Къабартыны башчыларыны адетлериди – неда этиб, тюбден-башдан кириб, Орус къралны бизге, таулулагъа, юсдюрюб, къырдырыб, джерибизни уа кеслерине къошуу. Айхай да, Орус империя таулуланы кесине бойсундурур ючюн Къабартыны хайырландыргъанды, Къабарты да таулуланы джерлерин кесине къошар ючюн, Орус кючге таяннганды. Ол джюрюш тарихни совет кёзюуюнде да тохтамагъанды.

1920 джыл ноябрны 17-де Тау Республика къуралгъанды. Аны тизиминде Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Малкъар, Къарачай миллет округла болгъандыла. Алай а, Къабартыны тамадалары, Сталинни болушлугъу, бла Къабартыны Тау Республикадан чыгъаргъандыла, алай башланнганды Тау Республиканы чачылыуу.  Кавказ халкъланы бирикген Республикалары Москвагъа керек тюл эди – Къабартыны къолу бла чачадыла аны. Ол сатлыкъ иши ючюн, Къабартыгъа бираздан Малкъар миллет округну къошадыла – ахыры аны не бла бошалгъаны белгилиди: Малкъарны оноуу Къабартыны къолуна кёчеди. 1944 джыл а, Къабартыны башчысы джазгъан къагъытха таяна, Сталинчи-Бериячы режим малкъар халкъны Орта Азиягъа сюреди, халкъны мюлк байлыгъы, джерини да иги кесеги Къабартыгъа бериледи.

Къабарты Тау Республикадан чыкъгъандан сора, Тау Республика бла чеги къалмагъан Къарачай да андан чыгъаргъа керек болады. Алийланы Умарны кюреши бла, 1922 джыл январны 12-де Къарачай-Черкес автоном област къуралады.  Къарачай областны къурар орнуна, Къарачай-Черкес областны къурау,  ол Алий улуну бек уллу джангылычы эди, ол къыйынлыкъдан бюгюн-бюгече да къутулалмай барабыз.

Къарачайгъа такъмакъ болуб, бу «черкес халкъ», «черкеслиле» къайдан чыкъгъандыла? Ол джыллада бютеу къагъытлада алагъа къабартылыла деб айтылынады, Тау Республиканы тизиминде да къуру Къабарты кёрюнеди.  Кертиси уа былайды. Черкес деб, халкъ джокъду.

Къарачайны джерине къачхынчы къабартылыланы Орус империя 19-чу ёмюрде джерлешдиргенди.  Алай а, бир Къабарты област болгъаны себебли, Къарачайда джашагъан къабартылылагъа дагъыда бир област къураргъа кърал къоярыкъ тюл эди. Аны себебли, экинчи да бир областлары болур ючюн, Къарачайны джеринде джашагъан къабартылыла кеслерине «черкес» деб джаздырыб тебрегендиле. Аз болгъанлары себебли, кеслерине бесленейлилени, абазалыланы да иги кесегин къошхандыла. Аллай хыйлалыкъ бла, 1920-1930 джыллада джангы халкъ, джангы област къуралгъанды. Ма аллай ётюрюк бла джаратылгъан халкъ, Къарачайгъа къошулуб, не игилик этерик эди? Къарачайны джеринде джашагъан, Къарачайны кючю бла къуралгъан черкес къраллыкъ, Къарачайгъа сау бол дер орнуна, саны бла къарачайлыладан талай къатха аз болгъанына да къарамай, хар нени да эки тенг юлюш этерге излеб, дау ачыб, Москвагъа тарыгъыу къагъытла джазыб тургъан болмаса, джарашыб джашаргъа унамагъанды. Аны себебли, Къарачай-Черкес област 1926 джыл экиге юлешинеди – Къарачай областха эмда Черкес миллет округга.  Алай бла, Малкъарны джутуб кюрешген Къабартыдан сора да, Къарачайны джеринде «Черкес» аты бла экинчи Къабарты област къуралады. Къабарты уа, Къарачай-Малкъар бла ёмюрде да шох джашаргъа излемегенди, джангыз кесини кючю джетмегени себебли, бизге ат-бет атаб, къралгъа эрши кёргюзтюб, бизден бошар дыгалас этиб тургъан болмаса.

Къарачайдан айырылгъан Черкес, кеси област болгъанлыгъына, саныны азлыгъындан, орусха, къазакъгъа базман болалмай, къыйынлашханды. 1957 джыл Къарачай сюргюнден алай ызына къайытыб келмесе, Черкес областны къурутуб, миллет район-бёлге этиб къоярыкъ болгъандыла. «Кеслери тиллеринде, сёлешген къой, саламлашыргъа да къоркъуб тургъан черкеслиле, биз Азиядан къайытыб келиб, кърал учреждениеледе да «салам алейкум» деб тебрегеникде, бизге бир къуджур къарай эдиле» деб, хапар айтыучан эди журналист Лайпанланы Сейит. Мен кесим Черкесскде бир къарт къазакълыдан эшитгеними къошмай-къоратмай айтайым: «сиз, бандитле, къайдан да къайытыб келдигиз. Сиз болмагъан заманда «ох» этиб тура эдик. Биз, джаш тёлю, ингир алалада джол джанында табчанлагъа олтуруб, къызла бла лахор этиучен эдик. Бизге сескекли къарай, ётюб баргъан черкес джашланы кёрсек, тохтатыб, сыртларына къызларыбызны олтуртуб, ары-бери джюрютюб, хыликке этиучен эдик, таб аланы сыртларында къызларыбызны юйлерине дери элтдиргенибиз да болуучан эди. Сиз келгенли уа, бизни джашла орамгъа чыгъаргъа да къоркъуб тебрегендиле. Шахар майданлада харсыгъыз, тебсеуюгюз кече арасына дери тохтамайды».

Биз Азиядан къайытхан сагъатда черкеслиле унугъуб, башларын кёлтюралмай тура эдиле. Къарачайны къайытханы алагъа насыб болду. Бир-бири бла келишалмай, 1926 джыл бир-биринден айырылгъан эки халкъны, 1957 джыл джангыдан бирге къошуб, Къарачай-Черкес област  къурадыла. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы да кёбюсю Черкесск шахаргъа, бютеу областха чачылды. Бирге джашау – Къарачайны юлюшюн ашау – джангыдан башланды. Бюгюн-бюгече да тюрленмейди хал. (Халкъыбыз сюргюнден къайытхан джыллада, алгъыннгы энчи Къарачай областны ызына къурауну юсюнден къралны бегимин джашырыб къойгъан да Черкес облисполкомну тамадасы Карданов болгъанын унутмайыкъ).

Къарачай-Черкес Республиканы джери 14,3 минг квадрат километрди. 1943 джыл Сталин къурутхан Къарачай областны джери 11,4 минг квадрат километрди. Джерибиз кёб болгъан бла къалмай, Минги Тау да, мер-мер таш, чегет, суу байлыкъ да, тау джайлыкъла да,  джер тюбю хазнала да, айтыргъа, бизде болмагъан берекет джокъду. Аны ючюндю хоншуланы бизден айырылыргъа унамай, мант башча джабышыб тургъанлары. 

1990-чы джыллада къарачай халкъны «Джамагъат» организациясы 1943 джыл Сталин-Берия-Суслов къурутхан Къарачай областны ызына сюеуню юсюнден кюреше башлагъан эди. 1991 джыл апрелни 26-да «Кёчюрюлген-сюрюлген халкълагъа реабилитация Закон» чыкъгъандан сора уа, миллет иш хорларча эди. Эресейни Баш Советинде Къарачай областны къурауну юсюнден къралны президенти Ельцинни законопроекти да бар эди. Алай а, иш тынмады. Иш 1957 джылдача болду. Областны тамада къуллукъчулары – къарачайы, черкеси, абазасы,, ногъайы, орусу – бары да бирлешиб, Къарачай областны къуратмаз джанындан болдула. Алагъа да, алагъа бойсуннганла къошулдула. Халкъыбызны къраллыкъсыз къойгъанланы башчылары уа – Къарачай-Черкес областны тамадасы Хубийланы Владимир, Эресейни Баш Советини депутаты, «Джамагъатны» башчысы («Къарачай областны къурагъынчы тохтарыкъ тюлме» деген антын бузгъан ) Орусланы Азрет, «Сюргюнден ётген халкъланы Конфедерациясыны» башчысы Алийланы Исмайыл. Дагъыда бир къауумну былайда кёргюзтюрге излейме, ма аланы тукъумлары, къуллукълары эмда Къарачай-Черкесияны джамагъатына чакъырыулары – "Обращение к жителям Карачаево-Черкесии":

"...Мы не можем согласиться с проектом закона о восстановлении Карачаевской и Черкесской автономных областей в составе РФ...»

Савельев В. Н. – председатель облсовета народных депутатов; Тлябичев А. Р. – зам.председателя облсовета народных депутатов;

Биюков М. И-А. – редактор газеты "Ногай давысы"; Карданов А. Х. - председатель Адыге-Хабльского райсовета народных депутатов; Салпагаров И. З. – начальник объединения "Карачаево-Черкесскагропромстрой"; Скориков В. А. – помощник председателя облсовета народных депутатов; Скрипцов В. Г. – начальник управления сельского хозяйства республики; Федоров А. И. –  зав.отделом областного Совета народны х депутатов; Физиков Д. А – генеральный директор агрофирмы "Юбилейная»; Шидаков И. Б. – гл. врач областного онкологического диспансера;  Эркенов Ш. Х. –  генеральный директор производственного объединения "Микрокомпонент"; Хубиев В. И. – и.о. главы администрации КЧССР; Озов А. Г – первый заместитель и.о. главы администрации КЧССР; Редькин В. П. – первый зам.главы администрации КЧССР; Найманов Н. Ю. – зам.главы администрации КЧССР; Катаганов А. Э. – управделами и.о. главы администрации КЧССР; Лушников Ю. М. – прокурор республики; Колесников В. М. – начальник отдела Министерства безопасности по Карачаево-Черкесии; Никитенко Н. Г. – председатель областного народного суда; Волкодав А. Т. – начальник управления внутренних дел; Айбазов Д. Х. – редактор газеты "Къарачай»; Карданов М. Х. – редактор газеты "Черкесхэку"; Стародубцев Е. А. – редактор газеты "День республики"; Аджиев Д. Ю. – председатель телерадиокомnании Карачаево-Черкесия; Камысовский В. Ф. – председатель Черкесского горсовета народных депутатов; Соловьев В. А. – председатель Карачаевского горсовета народных депутатов; Стригин В. П. – председатель Зеленчукского райсовета народных депутатов; Борлаков К. С. – председатель Малокарачаевского райсовета народных депутатов; Воробьев А. В. – председатель Усть-Джегутинского райсовета народных депутатов; Троцко Ф. К. – председатель Урупского райсовета народных делутатов; Шебзухов М. Н. – председатель Хабезского райсовета народных депутатов; Богатырев А. Х. – председатель Карачаевского райсовета народных депутатов; Клюшников Г. М. –  глава администрации г. Черкесска; Элканов Б. И. – глава администрации г. Карачаевска; Алабердов М. Ю. – глава администрации Адыге-Хабльского района; Поляков В. И. – глава администрации Зеленчукского района; Гочияев Б. Х-А. – и.о. главы администрации Малокарачаевского района; Алиев М. Ш. – глава администрации Прикубанского района; Кипкеев М. Д. – глава администрации УстьДжегутинскоro района; Койчуев Р. И. – глава администрации Карачаевского района; Ширяев М. В. – глава администрации Урупского района; Аргунов О. А. – глава администрации Хабезского района; Катчиев А. А. – управляющнй трестом «КЧСС"; Джегутанов Э. Х. – председатель комитета по национальной политике и средствам массовой информации ; Хапчаев С. Ю. – зав. общим отделом областного Совета народных депутатов; Кечеруков К. А. – зав. организационным отделом администрации КЧССР.

Кесигиз кёресиз, Къарачай, Черкес областланы къурауну юсюнден  Россияны президенти Ельцинни законопроектине къаршчы тургъанла, бири къалмай бары, оноучула, къуллукъчуладыла. Джангы областла къуралсала, ала таянчакъ шиндиклеринден айырылыргъа боллукъ эдиле. Аны себебли, халкъларын къраллыкъсыз къойдула.  Къарачайны оноуун кесине къоймай, башха халкълагъа соргъан кибик этиб, ала да – Къарачайны бойнунда джашай юреннгенле – бирге джашаргъа излейбиз деб, алай бла биягъы халкъыбыз тюзлюгюн табмагъанлай къалды. Къалгъан халкъланы башчылары, оноучулары, къуллукъчулары кеслерини орунларын сакълагъан бла къалмай, халкъларыны къайгъысын да кёргендиле. Джангыз, къарачай къуллукъчуладыла таянчакъ шиндиклерин халкъдан, джуртдан эсе багъалы кёргенле.
 
Кеслерини итликлерин-хыйлалыкъларын джашырыр ючюн а, айтадыла: «айырылабыз десек къан тёгюлюрге боллукъ эди. Джер даула чыгъарыкъ эдиле. Орус къазакъла да, черкес, абаза, ногай къауумла да энчи республикала болабыз дей эдиле...». Бир къауум да: «Къарачай-Черкес областны Республикагъа бурулургъа бир къоюгъуз. Андан Къарачайны Республика статусу бла биз чыгъарыб берирбиз» деб, ант эте эди. Дагъыда бир къауум: «Бизге Къарачай област болгъандан эсе, Къарачай-Черкес Республика болгъаныбыз игиди» деб, халкъны мыйысын къатышдыра эди. Бир къауумну уа, бир джукъгъа келишмеген, заранлы, къоркъуулу оюму бар эди: «Бизге энчи област къураргъа керек тюлдю. Къарачай-Черкес республикада биз эм уллу миллет, черкесине, башха бурху къауумлагъа да бий болуб турургъа керекбиз. Къабарты Малкъарны къалай джутуб кюреше эсе, биз да Черкесни алай джутуб кюреширге керекбиз...».
 
Была бары да къара халкъны алдаргъа, къоркъутургъа деб, оноучу-къуллукъчу къауум къурагъан, джайгъан бек заранлы ётюрюкледиле, хыйныладыла. «Хыйнычыны эки юлюшю башына» деген нарт сёзню да эскерселе уа... Къарачай-Черкесияны бирлигин сакълар ючюн тюл, кеслерини къуллукъларын сакълар ючюн парт-совет номенклатура къралны Реабилтация законуна къаршчы барыб, халкъланы бир-бирине этиб, къан тёкдюрюрге аз къалгъанды. Кеслерини хыйлалыкъларын, этген аманлыкъларын джашырыр ючюн а, Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясын терслерге кюрешгендиле.

Реабилитация законнга кёре, Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъы ызына къайытыргъа керекди. Къралны президенти Ельцин да къралны парламентине Къарачай областны къурауну юсюнден аны ючюн къагъыт-законопроект джазгъан эди. (Андан сора, къралда къалгъан миллет областлача, халкъны излеми бла, Къарачай област да Къарачай Республикагъа буруллукъ эди). Бизни тамадала уа, законнга да, халкъларына да къаршчы барыб, «Къарачай-Черкесияны бирлигин сакъладыкъ» деб, махтаныргъа кюрешедиле, таб, Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан тамадалагъа-амантишлеге эскертмеле салдырыб айланадыла. Кеслерини къызбайлыкъларын, болумсузлукъларын, сатлыкъ ишлерин сабырлыкъча, оюмлулукъча кёргюзтюрге излейдиле.
 
Къабарты 1920 джыллада Тау Республиканы да оюб, андан чыгъыб, кеси энчи област болургъа къоркъмагъанды. Бираздан а, хыйла бла, питна бла, зор бла «тенглик-паритет халда къарнашлача джашарыкъбыз» деб, Малкъарны да кесине къошуб, аны башсыз, хакъсыз этиб, къурутуб кюрешгенли ненча джыл. Къарнашлыкъны, паритетни-тенгликни, Къабарты былай ангылайды: «Биз Малкъардан тёрт къатха кёббюз. Аны ючюн хар неде да юлюшюбюз тёрт къатха кёб болургъа керекди». Кертисинде уа Малкъарны юлюшюн да ашаб, джерсиз-джуртсуз этиб кюрешедиле. Нальчик тёгерегинде малкъар эллени джайлыкъларын, сабанларын сыйырыб, ол затха къаршчы тургъан таулуланы да ёлтюрюб, тауларына да ие болургъа кюреше, «тенгликни, къарнашлыкъны» бардырадыла.
 
Къарачай-Черкес республикада къарачайлыла да черкеслиледен тёрт–беш къатха кёбдюле. Ёзге былайда хал башхады: хар неде да черкесге юлюш къарачай бла тенг джетеди. Аны былай ангылатыргъа боллукъду: бир черкеслиге бир табакъ шорпа, тёрт къарачайлыгъа да бир табакъ шорпа. Черкеслиле тоя-къутура, къарачайлыла да кётюрем бола барадыла.
 
Къабарты-Малкъарда «хар не адам башындан болургъа керекди» деб, Малкъарны алай бла къурутадыла. Къарачай-Черкесде «хар не адам башындан тюл, халкъ башындан болургъа керекди» деб, Къарачайны алай бла къурутадыла. Сюрюлген-кёчюрюлген миллетлеге эмда аллай зорлукъ кёрмегенлеге кърал да бирча къарамагъаны себебли,  къарачайы, малкъары да бюгюн да тюзлюклерин табалмай, азаб чекгенлей турадыла. Бу болумдан къутулур ючюн излейди Къарачай да, Малкъар да Къабартыдан айырылыргъа. Алай а, Къарачай-Малкъар халкъны тонай, юлюшюн ашай юреннгенле, айырылыргъа къоймайдыла. Къачан да бизни халкъны тюб этиб, джуртубузгъа ие болургъа излегенле, къара иннетлерин бюгюн да къоймайдыла, ол муратларына аз-аз джууукълаша да барадыла.

1926 джылда да, айырылыу иш, тынч тюл эди. Алай а, халкъын, джуртун сюйген адам – Гюрджюланы Къурман, Алий улу Умарны джангылычын да тюзете, Къарачайны Черкесден айырыб, энчи област этгенди. Ол тюз оноу болгъанын джазгъанды Алий улу да ол заманлада. Аланы экисин да – керти халкъ башчыланы, 1937 джыллада, миллетчиленича, сталинчи джорукъ къурутханды. Аладан сора, Халкъ ючюн, Хакъ ючюн джанларын къурман этерик тамада чыкъмагъанды Къарачайда. Аланы ызындан келген оноучула-къуллукъчула, халкъларын-джуртларын тюл, кеслерин, къуллукъларын сакъларгъа кюрешгендиле. Къыйынлыкъ андады.

Амантишле кеслерини итликлерин джашырыр ючюн, не этмейдиле, не айтмайдыла: «Къарачай энчи кърал болурун ким сюймейди, алай а къан тёгюлюрге боллукъ эди... юлюшюбюзню бир кесек ашай эселе да, тёзгенибиз игиди...». Огъай, амантишле кеслерини юлюшлерин ашатырыкъ тюлдюле, душманлагъа къошулуб, туугъан халкъларын, джуртларын тонаб кюрешген болмаса.

«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа джасакъ тёлемесек»,- десе Къарча;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къызылбек аскерден сюрюлген адамларыбызны къайтара тебресек»,- десе Татаркъан;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къатынымы кърым ханнга бермесем»,- десе Ачемез;
«Къан тёгюлюрге боллукъду келиними къабарты бийге селеке этдирмесем»,- десе Къара-Мусса;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа артыкълыкъ этдирмесек»,- десе Джаттай;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачай миллет округну къурай тебресек»,- десе Алий улу Умар;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачайны Черкесден айырыб энчи Къарачай областны къурай башласакъ»,- десе Гюрджю улу Къурман –

къалай болур эди? Бизни чёб чакълы сыйыбыз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз къалырмы эди?  Къалмаз эди.

Аллай адамларыбыз болгъаны себебли, ёмюрлени узагъына халкъыбыз, джуртубуз сакъланыб, къраллыгъыбыз болуб, башыбызны ёрге ёхтем тутуб джюрюгенбиз. Энди уа?
      
1990 джыллада Къарачай, Черкесден айырылыб, энчи област болалмай къалгъан эсе, ол затда эм уллу гюнах Къарачай-Черкес республиканы тамадасы Владимир Хубий улудады.

Бир зат эсиме тюшеди. 1980-чи джыллада, къарачай газетде ишлеген кёзюуюмде, Архызгъа джолоучу болама. Элчилени айтханлары былай эди: «Архыз Къарачайны эм эски джуртуду. Энди бизни былайдан къурутуб кюрешедиле. Сталинча, тутмакъ этиб сюрмегенликге, былайдан биз кесибиз кетерча этедиле. Джангы юй ишлерге къоймайдыла, эски юйлеге ремонт этдирмейдиле. Халкъ, амалсыздан, джуртуна кёзю къарай тургъанлай, былайдан кёчюб кетиб барады. Бу зорлукъгъа джокъмуду бир амал?».

Газетге къайытыб, кёргенимден-эшитгенимден статья джазыб, архызчылагъа сёз бергенимча, газетде басмалатыргъа излейме. Газетни редакторуну заместители Хубийланы Абу-Хасан бирден эки болмайды:

-«Сенсиз да билебиз ол проблеманы. Мен кесим  Архызчыма. Алай а, къарачай элни курорт зонадан къоратыу башында этилген оноуду. Бизни этер къарыуубуз джокъду. Аны юсюнден материалланы газетге берирге да эркинлик джокъду».

- Да, Абу-Хасан, элинг-джуртунг ючюн сен кюрешмесенг, мен кюрешмесем, ким кюреширикди?

- Къой, Аллах ючюн, сен юретир керекли тюлбюз. Кюрешиб, къралны хорлаяллыгъыбыз джокъду, кесибизни ишден къыстатхандан башха. Сен джашса да алкъын, бола тургъан ишлени иги ангыламайса. Тохтарыкъ тюл эсенг, бар да Хубий улу Владимир Исламовичге тюбе. Къарачайда эм уллу къуллукъда ишлеген олду. Кеси да Архызчыды.

Барама, тюбейме. Аны айтханы:

- Не барды ол тау этегине къысылыб? Ёзенлеге, тюзлеге саркъсынла да джашау этсинле.

- Владимир Исламович, туугъан элигизни тюб этерге нек излейсиз? Алайлары кеси да бизни бурунгу джуртубузду. Сора халкъны алайдан кёчюрюрге излей эсегиз, тёбенледе джер да бериб, болушлукъ  нек этмейсиз? Кърал таулуланы энтда кёчюрюрге излей эсе, ачыкъ нек айтмайды? Бир кёргюзтюгюз къралны аллай бегими бар эсе».

Оноучу Хубий улу туугъан элин джакъларгъа, башында этилген оноугъа къаршчы турургъа излемей эди – не ючюн десенг, ол заманда аны ишден чыгъарыргъа боллукъ эдиле. Аны себебли, къуллугъун сакълар ючюн, ол къара тынгылауну басыб тура эди, туугъан эли уа абызырай, тозурай, чачыла бара эди. Таулуланы сюргюнден къайытхандан сора, таулагъа иймез дыгалас, тохтамай, тау эллерине баргъанлагъа да джашар мадарла, таблыкъла къурамай, ала кеслери алайладан кетерча этиу – башындан келген оноу эди. Ёзге оноу къайдан келсе да, элин, халкъын джакъларгъа кюрешмеген, халкъны аты бла оноуда турургъа эркинлиги джокъду. Аллайланы къыйынлыкъларындан джарсыйды халкъыбыз.

Архыз элден чыкъгъан, МГУ-да ишлеген, экономика илмуланы доктору, профессор Хубийланы Къайсын да Архызчыды. Ёзге ол да эли ючюн къазауат этиб билмейме. «Бизге Къарачай област керек тюлдю, бизге экономика реабилитация керекди джангыз» дегени уа эсимден кетмейди. Къаллай экономика реабилитация излейсе, элинги тюб эте тургъан сагъатда? Хубийладан бу юч адамны сагъыннганым – ала тюб бола тургъан Архыздан болгъанлары ючюндю. Экинчи джанындан а – бири кърал къуллукъчу, экинчиси алим, ючюнчюсю журналист – этебиз деселе, кёб зат эталлыкъ эдиле...

Айтханымча, таулуланы тауларындан айырыу, аланы тюзлеге кёчюрюб, оруслула, башхала бла да бла къатышдырыб, сюрюу этиу,  тюб этиу – Орус империяны Шимал Кавказны къылыч бла кесине къошхан заманладан келген бир политикасыды. Халкъланы туугъан джуртларындан кёчюрюу-сюрюу да ол политиканы баш токъмагъыды. Халкъла сюргюнден ызларына къайытхан сагъатда да, аланы тауларына, тау эллерине иймез дыгалас – ол да ол политиканы баргъаныды.

«Токаев Сейит-Умар (алгъыннгы къарачай областны башчысы; 1943 джыл бютеу халкъны Азиягъа сюрген сагъатда, не эсе да аны кёчюрмей къойгъандыла. – Л.Б. ) 1957 джыл сюргюнден къайытхан къарачай халкъны иги кесегин таулагъа иймей, Черкесскни тёгерегинде таб, тюз джерлеге орнатханды»,- деб, анга сый, махтау бериу тюз тюлдю. Ол Къарачай областны ызына сюетиб, халкъны тау эллеге джарашдыртыб, кърал къарачай халкъгъа буюргъан ачханы да башхалагъа ашатмай, халкъына джетдирсе эди – ма ол заманда махтаугъа тыйыншлы болур эди... Ансы ёргеден келген таша установкаланы тындыра, халкъны джуртуна джерлешдирмей, тюзледе орнатыу – ол халкъына игилик этиу тюлдю.

Бу политика къуру бизде тюл, Чеченде, Ингушда да баргъанды. Аланы да тау эллерине къайтармай, тюзледе орнатыргъа кюрешгендиле. Малкъарны эсе уа – 80 тау эли ызына сюелмей, тюб ташлары сын ташлача кёрюнедиле бюгюн да. Гитче тау халкъланы ёмюрлени узагъына сакълаб тургъан , бек джерледе орналгъан тау эллери болгъанды. Таулула тюзлеге, шахарлагъа джайылгъанлай, уллу халкъланы ичлеринде адетлерин, тиллерин да тас эте, джутулуб, думп болуб башлайдыла. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёзню кертилигине кюнден кюннге шагъат бола барабыз.

Халкъны Элин, Джуртун джарашдырыб, рахат джашатыр орнуна, «таб джерлеге кёчюребиз» деб, Халкъны элинден, джуртундан айырыу – ол къралны кир полтикасыды, аны бардырыргъа болушханла да кесибизни амантишледиле. Тау этеги джашаргъа табсызды деб, бизни алайладан къурутадыла да,  дуния бла бир ачха-бочха джоюб, алайларын курорт зонала этиб, дунияны солургъа чакъырадыла. Кертиси алайды. Халкъ кесини Ата джуртун бир кишиге бермезге керекди – бизни джуртубуз джандетди, аны ючюн кюрешедиле аны бизден сыйырыргъа, джууукъла да, узакъла да. Ата джуртубуз сакъланмай, Ана тилибиз сакъланмай, эллерибиз сакъланмай – биз халкълыгъыбызны сакълаяллыкъ тюлбюз.

2

Ана тилибиз не халдады – анга да къарайыкъ. Мен 1988-1989 джыллада Къарачай-Черкес илму-излем институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлей эдим. 1957 джылдан – Къарачай халкъ сюргюнден къайытхан замандан – башлаб, миллет алимлени ёсдюрюрге деб къуралгъан интститут, бир къарачайлыны аспирантурагъа, докторантурагъа иймегенди. Черкес, абаза халкъладан адамлагъа уа джол ачыкъ эди. Аны юсюне, миллет адабиятыбызны юсюнден огъуна, къарачай тилде джазаргъа къоймай эдиле. Институтну тамадасы черкесли М. Бекижев эди, бёлюмлени кёбюсюню тамадалары да черкес-абаза къауумдан эдиле. Бу терсликлени кёлтюрмей, биз, къарачай алимле къозгъалыб (забастовка этиб), ёрге тургъан эдик. Москвадан келген комиссияла да, бу джергили комиссияла да бизни тюзлюгюбюзге мюкюл эдиле, алай а, ахыры не бла бошалды? Къарачай алимлени барын ишден къыстадыла. Институт Хубийланы Владимир тамадалыкъ этген облисполкомгъа бойсуна эди – бу ишде да Хубий улу черкес-абаза къауумну джанында болуб къалды. Не ишде да къарачайлылагъа ууу-зараны джетиб тургъан а – КПСС-ни обкомуну экинчи секретары черкесли Умар Темиров эди, Хубий улу да анга къаршчы баралмай эди.

Ол кюнледе мен Хубий улугъа тюбеб, болумну ангылатыргъа кюрешген эдим.  «Бу институтда тюзлюк джокъду, боллукъ да тюлдю. Сюргюннге дери болгъаныча, Къарачай институтну ызына къураргъа керекди». Бирден эки болмады. Бу соруу бла анга «Реабилитация закон» чыкъгъандан сора да тюбеген эдим. «Институт чачыла тебресе республика да чачыла тебрерикди» деб къойгъан эди. Хубий улу халкъыбызгъа джараулу бир иш этиб билмейме, заран этген болмаса.

Ставропольдан келген комиссияны тамадасы меннге – забастовканы башчысына – тюбеб, бек къуджур сёлешген эди:

- Быллай кёб халкъ джашагъан Республикада, бары да ангылар ючюн орус тилде джазаргъа керексе.

- Къарачай тил ол заманда айнырыкъ тюлдю.

- Къарачай тилде юйде сёлешгенигиз да джетерикди.

«Телиден туура хапар» деб, къралны таша политикасын ачыкъ айтхан эди ол. Ол кёзюуледе къралда идеологиягъа башчылыкъ этген Суслов эди, 1943 джыл бизни кёчюртдюрген адам (адам дерге боллукъ эсе анга ).

Халкъланы бир-бирине къатышдырыу, джуртум-джерим демезча этиу, тиллерин, адетлерин унутдуруб, орус маталлы этиу – къралны политикасыды бюгюнлюкде да. Алай а, миллет ангысы-эси болгъан, окъууу-билими болгъан, ол политикагъа къаршчы турургъа керекди.   

Къарачай-Черкес Республикада адам саны бла эм кёб къарачай халкъ къаллай болумда тургъанын, башха юлгю бла кёгюзтюрге да боллукъду.  КЧР-ни олсагъатдагъы тамадасы бла дагъыда бир ушагъым.

- Владимир Исламович, Республиканы къурагъан эм уллу къарачай халкъны культурасы, литературасы джылаулукъ халдады. Бизге, джазыучулагъа, бир суратлау-адабият дерги-журнал амалсыз керекди.

- Аллай мадар джокъду. Къарачайлылагъа журнал чыгъартсакъ, къалгъанла да – черкес, абаза, ногъай, орус халкъла да – дауларыкъдыла. Беш халкъгъа  беш журнал чыгъарыргъа кючюбюз джетерик тюлдю. Бизде хар нени да беш халкъгъа юлеширге керек болады. Бу национальное соперничество къара къыйынлыкъды.

- Да ол къыйынлыкъны биле тургъанлай, халкъыгъызны андан къутхарыргъа нек излемейсиз? Гюрджю улу Къурманны болуму, акъылы, эркишилиги джетгенди халкъын ол къыйынлыкъдан къутултургъа. 1926 джыл Къарачай областны къуратханы ючюн анга эскертме салыргъа керекди.

- 1937 джыл а, ол иши ючюн аны башын кесгенди кърал.

- Бюгюн Реабилитация Закон да барды, анга таяна, Къарачай областны ызына къуратсагъыз, Къарачай сизни ёмюрлюкге кесине президент этер.

Хубий улу да, тёгереги да, Законнга да къаршчы барыб, Къарачайны къраллыкъсыз къойдула. Аны къыйынлыгъы келлик тёлюлени да абызыратханлай турлукъду. Халкъыбыз бу джыйымдыкъ Къарачай-Черкес республикада къатыша, ассимиле бола, тас болуб кетерикди, не кесин эслеб, эртде-кеч болса да энчи Республика боллукъду. Ёзге, энди 1990-чы джылладача таблыкъ тюшерми, тюшмезми? Аллай таблыкъ джюз джылдан бир болады.

Сайлаулада барын да хорлаб, 1999 джыл Къарачай-Черкес Республикагъа тамадагъа генерал Семенов тюшген эди. Черкеслиле не хылымылы ишле этиб кюрешселе да, кеслери умут этген черкеслини президент эталмазлыкъларын ангыладыла. Аны себебли экинчи сайлаулада ала башха джолну сайладыла: Къарачайны бирлигин къурутур ючюн, черкеслиле айтханны этерик бир къарачайлыны табыб, аны президент этерге кюрешдиле. Къарачайны кёбюсю генерал ючюн чёб атды, бир кесеги да Батды улу ючюн. Алай бола тургъанлай да, тюзлюк болса, генерал хорларыкъ эди. Халкъны кёбюсю аны джанлы бола тургъанлай, кеси да оноуда тургъанлай, генерал кесин къалай хорлатханы да бек сейирди.

Къалай алай болса да, бюгюн КЧР-де оноуда тургъан президентни – Батды улуну – къарачай халкъ тюл, къарачай халкъны Батды улугъа джууукъ джетген бир кесеги эмда черкес-абаза, ногъай халкъла сайлагъандыла. Орус, къарачай халкъланы кёбюсю Семен улу джанлы эдиле, сайлаучуланы  80% - алалла. Семен улу хорлаб тургъанлай кесин къалай «хорлатханын» ангылагъан бек къыйынды.

Батды улу оноугъа кимлени кючлери бла келген эсе – аланы айтханларын этеди. Акъ юйде черкес-абаза, ногъай къуллукъчуланы кёблюгю да – анга шагъатды. Реабилитация законнга кёре, Къарачай областыбызны къурайбыз деген сагъатда, абаза, ногъай да бизге къаршчы тургъан эдиле. Оз затха да къарамай, Батды улу алагъа Абаза, Ногъай районланы къураб берди. Бек уллу хайыр берген мазаллы теплицаны да абазалылагъа берди. Джангы къуралгъан районланы джарашдырыугъа, къуру администрацияларына, чиновниклерине-къуллукъчуларына къаллай бир миллион ачха керекди? Гюрджюстандан – бир башха къралдан – айырылабыз деб, къазауат этиб кюрешген Къыбыла Тегей бла Абхазиягъа барыб айланнганы уа неге ушагъан затды?  Эки бёлюнюб тургъан тегей халкъ – бир джарымы Эресейде, бир джарымы да Гюрджюде – бир болурча мадар чыкъды энди дегени уа неге ушайды? Ким эркинлик бергенди башха къралны ич ишлерине къатышыргъа? Бёлюннген халкъланы бир этиу иннетинг бар эсе, экиге бёлюнюб тургъан Къарачай-Малкъар халкъны эт бир Республика. Нек этмейсе? Абхазияны, Къыбыла Тегейни Орус кърал джакълагъаны да джетерикди. Аллай къарыуунг бар эсе, Къабарты тюб этиб кюрешген Малкъарны нек джакъламайса? Тыш джерде – Гюрджюге къарагъан Абхазияда чачылгъан санаторийни сатыб алма да, сабийлеге солургъа Доммайда, Тебердиде ишлет санаторийле. Огъесе, КЧР-ни бюджетинде ачха кёб болгъандан къайры атаргъа билмеймисе? Алай эсе, 20 джылны къарачай тилден, литературадан дерс китабла чыкъмай нек турадыла?  Архыз, Доммай, Теберди – сатыла турады деген а не хапарды? Орус-Кавказ къазауатны кёзюуюнде кюйдюрюлген 100 черкес элни кюлюнде энди къарачайлыла джашайдыла деген ётюрюкню айтыргъа уа тилинг къалай айланды?

Къарачай-Черкесия джыйымдыкъдан джыйымдыкъ бола барады. Эрмен, ёзбек, таджик, чечен, курд, чыган, дагъыстан къауумланы санлары ёсе барады. Аланы кёбюсю проблемли районладан келгендиле, ала бла бирге уа къайгъы да, адебсизлик да, бизге келишмеген адетле да,  наркотикле да келедиле. Азиядан бери джыйылалмай тургъан халкъыбызгъа уа оноу джокъду. Тегейлилеге, абхазлылагъа, абазалылагъа, ногъайлылагъа да сагъыш эте билген президент, сюргюнден къайыталмай тургъан къарачайлылагъа нек эс бёле болмаз?   

Батды улуну быллай ишлерин тизиб барыргъа боллукъду. Халкъыбызны, миллет хакъларыбызны тунчукъдурууда Хубий улуну башы бла барады Батды улу. «Тынчны тебгени къыйын» деб, къачан болса да, къарачай халкъ бир теберик болур.

Бу барыудан барса, тамблабыз болургъа ушамайды. Тюз айтадыла, терслик кесибиздеди.  Биз Адам, Халкъ болсакъ, джуртубуз сатыла тургъанына да, тилибиз, адетибиз къуруб баргъанына да, эллерибиз чачыла тургъанына да, тынгылаб, тёзюб турурму эдик?

Къыйынлыкъ – Къарачай энчи Республика болмагъанындады, башчыны кесибизге сайларгъа къоймагъанларындады. Ёзге, бизни чёб чакълы бир миллет ангыбыз-эсибиз къалгъан эсе, тирилирбиз – Адам-Халкъ болурбуз, Эл-Кърал болурбуз, джазыуубузгъа ие болурбуз. Бу иннет ючюн кюрешген джокъду деб, хакъ джолдан таймазгъа керекди. Хакъ ючюн, Халкъ ючюн кюрешиу хар бир адамгъа да борчду. Тюзюн джазгъаным ючюн бу китаб да къыйналыб чыгъарын билеме. Алай а, чыкъгъан да этер, окъуучуну къолуна да тюшер, халкъыбызгъа да хайыры тиер деб, ийнанама. Хар не да тюзелир, Аллах айтса, кесибиз да «хайт» десек. «Сиз мадар этсегиз, мен да къадар этерме» дегенди Аллаху тагъала.

3

Къарачайгъа къоркъуу салгъан бир къыйынлыкъ да ичкичилик бла наркоманияды. Аны юсюнден «Къарачай» газетде басмаланнган бир статьяны келтирирге излейме былайда.

НАРКОТИК ДЖАЙЫУЧУ «КЪАЧХЫНЧЫЛА»

Бир къыргъыз элни къыйырында, Таджикистандан къачхынчылабыз деб, талай джаш адам къош салыб тохтадыла.

Сора, кюн сайын, ёлгени болгъан юйле бла да къалмай, юй-юйге бурун уруб, арбазлагъа джайылыб, башладыла къуран окъуб. Адамла да бирер зат тутдура алагъа. Кёбню кёрген къыргъыз акъсакъалла саубитген джашланы абызырагъан къачхынчылагъа ушаталмадыла. Алай болса да, Аллахны аты бла садакъа тилегенлеге амалсыз болуб, бере турдула бирер зат. Аланы шатрларына элден талай бошбоюн да джюрюучю болду. Алагъа элни джаш тёлюсю кёбюрек къошула башлагъаны, халкъны тынгысыз эте тебреди. Бир къауум джаш а юйлеринден ачха, кийим, ашарыкъ ташыб тебреди къачхынчылагъа. Хар не да бираздан ачыкъ болду. Кеслерине «Таджикистандан къачхан таджикбиз, афганбыз, курдбуз, ёзбекбиз» деб, къуран окъуй, садакъа тилей айланнганла, наркотик сатыучула болгъанлары ачыкъланды. Алай а, кесек заманны ичине, ала элни бир бёлек сабийин, джашын наркоман этиб бошагъан эдиле. Ачыуланнган адамла «къачхынчыланы» пара-чара этерча болуб, къозгъалыб, шатрны къуршаладыла, ёзге ким эсе да алагъа къуугъун берген болур эди – ала думп болуб тура эдиле, аладан къалгъан – машиналаны чарх ызлары джерде. Ала кетгенликге, эл бла байламлылыкъларын тас этмедиле – элни талай терсине айланнган джашы наркотик чачыучу, сатыучу болуб къалды. Наркотик проблема бу къыргъыз элни биринчи проблемасыды бюгюн.

Бираздан «къуран окъуучула» Бишкекден узакъ болмай орналгъан къарачай элде кёрюндюле. «Таджикистанда къазауатдан къачыб, юйсюз-кюнсюз болуб айланабыз» деб, биягъы таурухну джасадыла. Джукъгъа дженгил ийнаныб къалыучу къарачайлыла, «биз кесибиз да ётгенбиз быллай къыйынлыкъладан» деб, эл къыйырында бир юй огъуна бердиле алагъа джашаргъа. Колхоз председатель кеси ала бла танышхан огъуна этиб, алагъа мал фермада иш табаргъа да сёз берди. Ёзге къачхынчыла «Кёб турмай кетерикбиз, юйдегилерибизге къайгъылы болуб турабыз» деб, иш къайгъылы болмадыла. «Кёб турмай кетерикле» иги кесекни мычыдыла. Колхоз тамада аланы къыса башлады. «Биз сизни къонакъча кёрдюк, алай а айла бла садакъа бла джашау эркишини бетине келишген зат юлдю. Не ишлерге унамайсыз, не документигиз болуб кёргюзтмейсиз»,- деб, арт кере хыныракъ огъуна сёлешди. «Ой, алай айтма, ага, бей» деб, къуран окъуучула тюбден-башдан кирдиле, сора тилеб, юйге киргизтиб, шай-май ичириб, сыйлагъан да этдиле.

Колхоз председатель, саубитген саулукълу адам, ол кече джюреги тутуб, кесини юйюнде ёлюб къалды. Киши къачхынчылагъа ишекли болмады, ала да джыйылыб келиб, «ой къаллай иги адам кетди дуниядан» деб, бек мыдах болуб, тамакълары къалтырай, къуран окъуб турдула. Сабийи зат болмагъан къатын, эри да ёлюб, бютюн бушуугъа къалды – хоншуну, тийрени айтханларын да къулакъгъа алмай, къачхынчыланы юйюне джыйыб къуран окъутуучу, алагъа ачха, кийим, ашарыкъ бериучю болду. Колхоз председательни бай юйю бир айгъа суу бла джуугъанча болду. «Дарманды» деб, наркотик таблеткаланы суу бла бериб, къатыннны наркоман этиб къойдула аманлыкъчыла. Акъылдан шашыб тургъан тиширыуну джууукъла, хоншула бары джыйылыб, къуран окъуучуланы къолларындан алдыла. Алай а, бу аманлыкъчы джыйын, колхоз председатель бла къатынындан бошагъан бла къалмай, элчи джаш тёлюню да бир бёлегин наркоман этген бла къалмай, тамада класслагъа джюрюген 13 школчу сабийни да наркотиклеге юретдиле. Элде тарыгъыу, джылау башланды. Алай а, аманлыкъчы джыйын, къара ишин тындырыб, кёзюу-кёзюую бла элге наркотиклени келтире турурча мадарла къураб, думп болду. Наркотик къыйынлыкъдан къутулалмай бюгюн-бюгече да азаб чегеди Орта Азияда бир къарачай эл.

«Къуран окъуучула» уа, элден да бир къарачай джашны кеслерине тагъыб, талай джылгъа Орта Азияны республикаларын къыдырыб чыкъдыла. Совет Союзну чачылгъан кёзюую, ит иесин танымагъан заман, ала къайгъылы киши тюл. Наркотик ау бютеу Орта Азияны джабды. «Къуран окъуучула» энди Россиягъа атландыла, Къарачай-Черкесия болду биринчи тохтагъан джерлери.

Юреннгенлерича этиб, бир «гъаж-гъуж» элге къош салыр умут этдиле. Алай а, «гъаж-гъужла» быланы къуран окъугъанларын багъалатыб, джукъ бериб кюрешмедиле. «Гъаж-гъуж»  миличала аланы къагъын-согъун да этиб, тюрмеге джыйдыла, ёзге иги улху алгъан болур эдиле, аланы кёб тутмай, башларына бош этдиле. Бош этген бла къалмай, «къарачай эллеге барыгъыз, ала къуран окъугъаныгъызны джаратырыкъла; аланы алдагъан, ийнандыргъан да бизникиледен тынчыракъ боллукъду. Биз кесибиз да аланы ёмюрюбюз алдаб, боюнларындан тюшмей джашайбыз» деб, юретдиле. Юретген бла къалмай, машиналары бла бир къарачай элге джетдириб кетдиле.

Былагъа былайлада башланды «джандет джашау». Экиге-ючге бёлюнюб, къуран окъуучула къарачай эллеге джайылдыла. Джарлы къарачайлыла, аланы калак итленича къыстар орнуна, джазыкъсыныб, ашарыкъ, ачха да бере турдула. Ала Джёгетей аягъында орналыб, талай джылны ичине наркотик гыбы ауну район аралыкъладан башлаб, тау эллеге дери джайдыла. Алагъа эрге чыгъаргъа къарачай къызла да табылыб къалдыла. Къуран окъуучула тарбуууннга тюшген заманда, аланы къутхарыучу, аладан улху алыучу къарачай миличала да  табылдыла.

Алай бла, Орта Азиядан келген, кеслерине «къачхынчы таджикбиз, афганбыз, ёзбекбиз, курдбуз» деб, къуран окъуучула болуб айланнганла, 1990 джылладан бери Къарачай джуртда кеслерине къош салыб, наркотик аурууну халкъгъа кенг джайыб, байыныб, керпеслениб джашайдыла. Насыбсыз къарачай атала-анала да, наркоман сабийлерин къалай багъаргъа билмей, джоюлуб, союлуб айланадыла.

Къарачайлыла, сизге айтырым: къачхынчыбыз деб, арбазларыгъызгъа кириб, не кёрейик, не урлайыкъ деб кёзлерин джандырыб, къуран окъуюкъ, дууа этейик деб, къол аязларын джайыб айланнган саубитген, азиат къанлы джашланы кёрсегиз, итленича, сюрюб къыстагъыз. Ол «садакъачыланы», «къачхынчыланы», «Къуран окъуучуланы» дууалары бирди – халкъны сабийин, джаш тёлюсюн наркотиклеге юретиб, байыныу. Аланы милиция тохтатмай эсе да, халкъ кеси кесин эслерге, сакъларгъа керекди. Бюгюн Къарачайгъа эм уллу къоркъуу салгъан къыйынлыкъ – ички бла наркотикледиле. Иннетлери тюз оноучула да, къаламлары джити джазыучула да, керти дин ахлула да, тюз адамла да – барыбыз да биригиб, бу ичкичилик эмда наркомания эминаны къурутмасакъ – ол бизни къурутурукъду. Хал алайгъа джетиб турады. Хахай этиб, ёрге турмасакъ, боллукъ тюлдю. Джангыла эсем, терс айта эсем, тюзетигиз. Мен да кёлюмю бир басайым.

Мен кесим ол наркоманла абызыратхан Азияда къарачай элден Къарачайгъа кёчгенледенме. Ненча джыл, джашаргъа къагъытларымы джарашдыралмай къыйналгъанлы. Ол наркобаронла уа, былайда къагъытларын да джарашдырыб, къара, кир ишлерин джорукъдан да, Аллахдан, адамдан да къоркъмай бардырадыла. Сагъаймасакъ, ахырыбыз аман бла бошалыргъа боллукъду.

М. Джуртубай улу, джазыучу                

4

Халкъыбызгъа къоркъуу салгъан башха проблема да – демографияды. Аны хакъындан белгили журналист Шауаланы Разият (Тёбен Чегемде Габоланы Асланны къызы) Биттирланы Аминат бла этген ушагъында («Заман» газет, 2006 джыл, августну 17-си) былай айтады:

ТАЛАЙ КЪАТЫН ДА АЛСЫНЛА

«...Не заманда да юйдегини юй этген тиширыуду. Ёзге ол базынырча, къатында эркиши болмаса, бюгюн джамагъатда къоркъуулу халны къалай тюрлендиралсын? Алай болса да, миллетни кёлтюрлюк тиширыуду. Къалай бламы?

Биз бир затны ангылаб, анга кёре къураргъа керекбиз джашауубузну. Сёз ючюн, башларын тута билген деменгили джашларыбыз бардыла. Ала экишер къатын алыб джашасала уа! Аланы асламы эки-юч юйдеги да асраяллыкъды, аны бла бирге уа, джангызлыкъны сынагъан тиширыуларыбыз, иги да азайыб, насыблы адамларыбыз кёбюрек боллукъ эдиле. Къалай-алай десек да, аллай эркишиледе юйдегисине керти болуб джашамагъанла кёбдюле. Кесибизникиле сёз этерле, унамазла деб, базынмагъандан болур, кесине тенг болмагъан, тышындан бир башха миллетни осалын алыб джашайдыла. Ариу, акъыллы, намыслы къызларыбыз а юйде къаладыла. Ол не джаны бла да миллетибизге хата келтиреди.

Тиширыу ма былайда аллай атлам этерге керекди – эрини экинчи къатын алыууна ол кеси разылыкъ берирча. Алай бла миллетибиз да кёбейирик эди, джангыз адамларыбыз да аз боллукъ эдиле. Кёбню кёлю базыкъ эмда базгъын болады. Дагъыда биз ол оюм бла джашасакъ, атасыз ёсген ёксюз сабийле да джокъну орнунда боллукъ эдиле. Иги атасы болуб ёсген джаш а, таукел, джигит, ётгюр да болады. Бизге уа аллай джашла аны ючюн джетише болмазла дейме – юйдегиле асры кёб чачылгъандан. Буруннгу заманлада да эки къатыны бла джашагъан эркишилерибиз аз болмагъандыла. Сабийлери, юйдегилери да бир-бирлерин иги тутхандыла.

Бу затланы меннге айтдыргъан бир джарсыулу, уллу сылтауум барды дагъыда. Бусагъатда ичкиге берилген джашларыбыз кёбдюле. Аллайлагъа къызын ким берликди? Билмей баргъанла да, кёб турмай, юйлерине къайытыб кетедиле. Ичкичиден ауруулу, сакъат сабийле туугъанлары белгилиди, ала юйдегилерине тынчлыкъ да бермейдиле. Да сора ичкиси болмагъан, башын тута билген, саулукълу эркишини экинчи къатыны болса иги тюлмюдю?

Биз, таулу тиширыула, ма аллай сайлауну аллындабыз. Тиширыуду сакъларыкъ миллетни деб да андан айтадыла. Иги джашны юйдегиси барды, анга экинчи къатын а къалай болайым, бирси уа ичкичиди деб турса, тиширыу, кеси да джангызлай къаллыкъды, миллетибиз да азая барлыкъды. Аны себебли, тиширыу, сабырланыб, заманнга кёре оюм этерге керекди. Ашхы джашларыбызны тышына ычхындырмай, кесибизни къызларыбызны берсек игиди алагъа...                 
 
Тиширыу, узакъ базарлагъа кетиб, анда юшюб, саулугъун тас этиб, эри уа ичкиге берилиб, сабийле да кеслери алларына... Керекмиди тиширыугъа аллай эр, сабийлеге уа аллай ата? Ма ол зат бек къыйнайды мени джюрегими. Аллай ичкичи, болумсуз адамны къатыны болгъандан эсе, акъылы, джигерлиги, этимлилиги болгъанны экинчи юй бийчеси болгъан кёб да игиди.

Дагъыда. Юйдегили болмагъан 35-40 джыллыкъ джашларыбызны саны ёсе барады. Алгъын джууукъ-тенг да къошулуб, заманы джетген къыз, джаш болсун, аланы юйдегили этерге ашыкъгъандыла. Энди уа, саулай халкъ, кеси кесине къанлы джау болгъанча, ол затха эс бёлмейди. Аны ючюн иш бек аманнга кетгенди. Чеченлиле, ингушлула асламысында экишер юйдеги тутадыла, анга кёре миллетлери да ёседи. Биз а, бир болмагъан сылтаула бла башыбызны аурутуб, алгъа атлам этер орнуна, артха ыхтырылыб турабыз.

Миллетни юсюнде джарсытхан затларыбыз дагъыда кёбдюле. Сёз ючюн, джаш тёлю, бютюн да элледен келген адамла, бек бузуладыла шахарда. Тютюннге, ичкиге берилиб, саякъ да джюрюйдюле. Ала заманында эрге чыкъсала, къатын алсала, аллай осал къылыкъла болмаз эдиле. Шахаргъа кетген джашны, къызны да ызларындан ата-аналары къарамайдыла. «Хар затын табдырсам болады» деб къойгъанла аз тюлдюле. Сабийни акъылы тохташхынчы, анга къараргъа керекди ата-ана, артда аны ызындан джылаб турмазча. Биз да аллай адамларыбыз ючюн уялмаз ючюн...».
 
Джазылгъаннга къошакъ:     

Баш тутхан эркишилени да, алагъа къанат болгъан тиширыуланы да эслейбиз халкъда. Алай а, не эсе да, ол насыблы юйдегиледе да, къуру эки-юч сабий ёседи.  Къарагъан, ёсдюрген къыйынды деб, баш алыу тутхучсузду. Чеченде, Ингушда да хар юйдегиде беш-алты сабий ёседи. Джашау бизде аладан эсе тынчыракъды деб турама. Къазауат баргъанлыкъгъа, кёб адам къырылгъанлыкъгъа аланы адам санлары аз болургъа унамайды, къорагъандан  къошулгъан кёб болгъаны себебли.

«Джангур къоркъууун джел этер» дегенлей, тиширыуларыбыз  «онглу эркишилерибиз эки-юч юйдеги да къурасынла» деб, къуугъун этиб тебреген эселе, къаллай бир эркиши бизде бошбоюн, ичкичи, наркоман, хауле болгъан болур? Отоуда къалгъан къаллай бир къыз болур, башха миллетлеге къатышхан да къаллай бир болур?

Ичкичилик, наркомания бизни халкъгъа башхаладан эсе бек къатылгъанды. Аны къыйынлыгъы сабийлеге да джетеди. Джёгетей Аягъы районда «аманлыкъгъа къатышхан, акъыл-балыкъ болмагъан сабийлени ишлерин джюрютген бёлюмню» джууаблы секратары Гербекланы Софияны айтханы: «Бусагъатда бизде эсебде тургъан 14-16 джыллыкъ сабийлени саны 110-нга джетгенди. Быладан 57-си къызчыкъладыла. Бу санны асламысы къарачай юйдегиледен сабийледиле. Абазалыладан джангыз 4 сабий барды, оруслуладан да бек азды». Бу статистикагъа комментарий керекмиди? 

Ата-ана, юч къыз, тёрт джаш – бир таныш юйдеги эсиме тюшеди. Тёрт джашдан экиси (бири илинмек аджалдан, бири да джюрек ауруудан ) юйленмегенлей ёлгендиле. Сау джашагъанладан бирини толу юйдегиси барды, бири уа ичкичилеге-наркоманлагъа тагъылгъан кибик этиб, адамлыкъдан айырылыб айланады. Къызладан да экиси Москвагъа окъургъа барыб, бири анда оруслугъа эрге чыкъгъанды, экинчиси да, Джуртха къайытыргъа унамай, анда баш кечиндиреди (базарлада сатыу этеди дейдиле). Ючюнчю къызлары юйдеги къураб, Черкесскде джашайды. Элде ата-ана джангыз кеслери турадыла. Айтыргъа излегеним неди? Джети сабийден джангыз экиси тюзелиб, юй-юйдеги къураб джашайдыла.  Бу юлгю да кёб затха сагъыш этдиреди. Бусагъатда джети сабийи болгъан хазна джокъду.  Орта къарачай юйдегиде эки не да юч сабий барды. Ариу хар юйдегиде юч сабий болуб барса да, халкъны саны ёсмейди. Не ючюн? Сабийле бары да, чырмалгъан болмай, аурумай-ёлмей, ёсюб, къарачай юйдегиле къураб, джашаб турсала уа... Айхай, джашау, артыкъсыз да бюгюннгю джашау, ол джаны бла артыкъ къууандырмайды. Ма аны себебли, хар юйдегиде, орта тергеу бла тёртюшер сабий болургъа керекди. Ол заманда да, биз чеченлилеге, ингушлулагъа тенглик эталлыкъ тюлбюз (алада орта тергеу бла хар юйдегиде 5-6 сабий барды), алай а, «ёлгенинден туугъаны кёб; ёсе баргъан халкъ» деб, айтылыргъа боллукъбуз. «Джашау къыйынды, юйдеги да аны ючюн кеч къурайбыз, сабий-субий да аны ючюн азды» деу а – тутхучсузду: Чеченде, Ингушда бизден да къыйынды джашау – алай а, алада юйленнген да кёб, сабий туугъан да аслам.

Барыны да къыйынлыгъы – энчи къраллыгъыбыз болмагъаны, халкъына джан аурутхан башчыбыз болмагъаны, муслиман динибизни бегирге къоймагъанлары... «Оноу керекли бир эл тюб болду» дегенлери тюздю. Юйню тамадасы оноу тюзетмесе, юй чачылыб кетеди. Халкъ да алайды...

Чурумланы тизе барыргъа боллукъду, алай а кесибизни эсгермесек, киши да бизге болушурукъ тюлдю. «Терслик балтада, сабда да» деб нарт сёз барды. Кертиди, къарачай халкъны аты бла кърал къуллукъгъа, оноугъа илиннген адамларыбыз халкъларына сагъыш этмейдиле. Къуллукъчу орунларындан кетгинчи, тонаялгъанларын тонаб, ашаялгъанларын ашаб къалыргъа излейдиле. Алай а, алагъа кесин ашата, тоната тургъан халкъда уа джокъмуду терслик?

5

БИЯГЪЫ ДЕРС КИТАБЛАГЪА КЪАЙЫТА...
 
Школлада къарачай тил бла адабиятдан окъутхан устазланы, «20 джыл – окъуу, дерс китабла чыкъмагъанлы; сабийлени не бла окъутургъа билмейбиз» деб, тарыгъыулары тохтамагъанлай барады. Аланы тарыгъыуларын къулакъгъа алгъан джокъду. Аны къой, ана тил бла литератураны  сагъатларын аздан аз этиб барадыла школда. (Бу затланы юсюнден 2007 джыл, январны 18-де чыкъгъан «Къарачай» газетде «Болум къуугъун этерчады» статьяны окъугъуз). Алай демек, ол халкъны джанын марауду,  ёлтюрюудю. Алай эсе, ол къралны политикасымыды, огъесе Къарачай-Черкес республиканы президентини, правительствосуну, парламентини политикасымыды? Башха мадар къалмагъан эсе, бютеу устазла ёрге туруб, Акъ Юйню аллында митингле бардырыргъа керекдиле. Устазланы кючлери джетмей эсе, бютеу халкъ ёрге турургъа керекди. Алайсыз, болум тюрленник тюлдю. Кесин демократ къралгъа санагъан Россияда, халкъны тилсиз эте тургъанлары неге ушагъан затды? Башха миллет республикалада боламыды быллай зат? Сёз ючюн, Къабартыда. Огъай. Сора, артыкъ бизге не къан джаугъанды? Къралда тюл эсе терслик, терслик бу джергили тамадаладады. Тилсиз эте тургъанларына, аллай мурдарлыкъгъа халкъ къалай тынгылаб турады? Башламчылыкъ этерге, халкъны ёрге тургъузургъа бир джамагъат организация джокъмуду?

Халкъ къозгъалмай, ёрге турмай, хакъын къачан табханды? Аллай къозгъалыу болмаса, 1957 джыл сюргюнден бизни ызыбызгъа къайтарлыкъмы эдиле?  1990 джыллада сюргюннге тюшген халкъла хахай этмеселе, аланы джарсыуларына къараллыкъмы эди, Реабилитация Закон алынныкъмы эди?

Мадар этмегеннге къадар этилмейди. Бош терслейбиз кимни да.

Бир къауум сабийни атасы-анасы сабийлери къарачай тилни окъурларын излемейдиле, «сабийлерибизни орус группалагъа кёчюрюгюз» деб, заявлениеле джазадыла.  Бир къауум устаз да ана тилден дерслени ат башындан бардырады. Алай бла къарачай сабийлени къарачай тилден сууутадыла. Аллай устазланы да къалай хазырлай болур къарачай шахарда университет?

Къарачай тил бла литературадан окъутхан устазланы саны джюзле бла саналады. Ала биригиб, барыб окъуу бла илмугъа къарагъан министрни богъурдагъындан алмагъанлары сейир тюлмюдю? Не да, сабийлерине ана тиллерин окъутдурургъа излемеген аталагъа-аналагъа аланы джангылгъанларын айтыб ангылаталмаймыдыла?       

Халкъ кесини  тилин сакъларгъа излемей эсе, тили кетгенлей ёллюгюн ангыламай эсе, не этейик сора?

Этеригибиз а бирди – ийманы болгъан, билими болгъан, миллет ангысы, эси болгъан, кесин эркишиге санагъан – Халкъыбыз ючюн кюреширге керекбиз, сермеширге керекбиз, керек эсе аны ючюн ёлюрге керекбиз. «Къалгъанлагъа керек болмагъан, меннгеми керекди» демезге керекбиз. Аллах хар бирибизге борч салгъанды – къауумунгу, халкъынгы сакъла деб. Хар адам кесине сорургъа керекди: диними, тилими, Халкъымы, Джуртуму сакълар ючюн не этеме деб.

Адам, Халкъ, Эл болургъа излей эсек, джихадны кесибизден, ичибизден башлайыкъ. Ол заманда болум тюрленникди. Ары дери уа «КЪАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ?» деген соруу джюреклени кемиргенлей, ашагъанлай турлукъду.

Биз, Тейри адамлары, «Тейри адамы» деб, ата-бабаларыбызча ант этиб, Халкъыбыз, Джуртубуз ючюн къазауат этмесек, эки дуниядан да юлюшсюз къаллыкъбыз. Ийман бла джашаргъа, ийман бла да ёлюрге, Халкъыбызны да Хакъ Джолда баргъанын кёрюрге, я Аллах, насыб эт.