Kurgaklanı Ramazannı, Bolurlanı Akbiyçeni, Batçalanı Kaçhannı atların Karaçayda unutmagandıla, haparları halkıbız bek süygen "Akbiyçe bla Ramazan" degen cırda aytıladı. Alay a ala kim bolganları, taza süymekleri - tragediyalı nek boşalgagın bügün hazna kişi bilmeydi. Alanı haparların birinçi, Türkde Karaçaylıladan eşitib, kitabımda açıklarga küreşgenem. Arhivlede dokumentlege karay, alanı Teberdide zamanlarından talay kagıt da tabıb, hayırlaññanem. Aladan belgili boldu: Kipkelanı (Kurgaklanı) Ramazan "muhacirleni" başçılarını biri bolganı, Batçalanı Kaçhan (Ünüs) - Teberdi elni starşinası, Orus vlastnı kullukçusu bolganı, Akbiyçe (Hapizat), anı egeçini kızı, 1902 cıl ajımlı ölgeni.
TEBERDİÇİLENİ TÜRKGE KÖÇGENİNİ ÜSÜNDEN
Kipkelanı Zarema
Kurgaklanı Ramazannı, Bolurlanı Akbiyçeni, Batçalanı Kaçhannı atların Karaçayda unutmagandıla, haparları halkıbız bek süygen "Akbiyçe bla Ramazan" degen cırda aytıladı. Alay a ala kim bolganları, taza süymekleri - tragediyalı nek boşalgagın bügün hazna kişi bilmeydi. Alanı haparların birinçi, Türkde Karaçaylıladan eşitib, kitabımda açıklarga küreşgenem (Kipkeyeva Z.B. Karaçayevo-Balkarskaya Diaspora v Turtsii, Stavropol, 2001).
Arhivlede dokumentlege karay, alanı Teberdide zamanlarından talay kagıt da tabıb, hayırlaññanem. Aladan belgili boldu: Kipkelanı (Kurgaklanı) Ramazan "muhacirleni" başçılarını biri bolganı, Batçalanı Kaçhan (Ünüs) - Teberdi elni starşinası, Orus vlastnı kullukçusu bolganı, Akbiyçe (Hapizat), anı egeçini kızı, 1902 cıl ajımlı ölgeni. Kalay ölgeninden bügün da tüz hapar bilmeybiz. Kaçhan anı süyüb bargan Ramazandan sıyırıb, cürekçigin sındırganı işeksizdi, alay a "ot berip" öltürgeni boş söz bolurmu?
Batçalanı Ünüs bla Kipkelanı Ramazan, közüvlerinde Karaçayda beligili adamla bolgandıla. Ekisini da üsünden Krasnodar kraynı kral arhivinde (Gosudarstvennıy arhiv Krasnodarskogo kraya - GAKK) dokumentle saklanadıla. XIX ömürde Karaçay (Batalpaşinskiy otdel) Koban oblastha kire edi, busagatda ol Krasnodar kraydı. Batalpaşinskiy otdelni atamanı (tamadası) oblastnı tamadasına boysuññandı, Karaçay emda başha elleni starşinaları da anı onovuna sıyıññandıla. El starşinanı millet içinden kesi ayırsada em sıylı, akılman adamladan, alanı Orus vlast aythandan çıgar karıvu bolmagandı. Cıl sayın ataman har starşinanı işin, halisin, söleşgenin marab, kagıt (otçöt) cazıb, iyib turgandı oblastnı tamadasına. Orus vlastha karşçı bolgannı starşinanı koy, elde apendini da unamaganla.
Teberdi elni starşinası Batçalanı Ünüsnü, Ramazanga nek karşçı bolganın igi añılar üçün, ol zamanda vlastnı onovun bilirge kerekti. Rossiyanı kral asker-tarih arhivde (Rossiyskiy gosudarstvennıy voyenno-istoriçeskiy arhiv - RGVİA) saklaññan dokumentle açıklaydıla Türkge köçüvnü sebeblerin. XIX ömürnü artına deri Kavkaz milletle Türkge köçüvlerin tohtatmagandıla. Alay a Orus patçah barında alay tınç iyib barmagandı. Koban oblastdan Adıge kavumlanı zor bla da aşırgandıla, Karaçaylılanı va keteriklerin izlemegenle. Söz üçün, Kavkazda patçahnı namestnigi, Kavkaz okrugnu asker tamadası general Dondukov-Korsakov Koban oblastnı Yekaterinodar bla Laba otdellede caşagan Adıgelege, Türk patçah bla onovlaşıb, köçerge erkinlik bergendi. Batalpaşinsk otdelden a köçüvnü unamagandı. 1889 cıl ol asker ministrge bılay cazgandı:
"Yekaterinodar bla Laba otdellede Tavlula, em igi, em bitimli cerlede caşay, ertderek Türkge köçgen milletleni kavumlarına kiredile, endige deri corukga sıyınalmayla, ürenalmayla, bizden ese Türkge tartalla, keslerini cuvuklarına koşulur üçün... Bitimli kara cerleri, ellerin tögerek alganla, sürülmegenley kaladıla; malçılık, burun tavlulanı halk mülklerini baş bölümleri, busagatda buzulgandı, ol sebebli adamla ahırı carlılıkga tüşgendile. Caşavlarını keçinmeksizlikleri namıslarına igi caramaydı. Ala honşu orus ellede mal urlav, tonav, artıklıkla asırı köb bolgandan, vlast alanı amanlıklarına karuv etalmaydı. Tavlulanı ekinçi kavumu çırtdan da başha milletdile, birinçi kavumdan Tavlulaga kelişmeyle, alanı içine Karaçaylıla, Kabartıla, Nogaylılanı kesegi dagıda bir kavum başhala kiredile, ertdeden beri Orus vlastha boysunub busagatda caşagan cerlege cerleşib caşayla. İşni süygen, iş köllü Tavlula, başhalaça bolmay, igi caşaydıla, sabançılık, malçılık, başha ustalık bla küreşedile. Bılanı içinden Türkge köçgenle bolsalada, alay a köbüsü ata curtların cangı curtha avuşduruga kerti da süyüb ketmegenle, Türk emissarlaga keslerin aldatıb ketgenle. Bir cerde tohtab, el salıb, mülk kurab, ala keterge endi izlemeyle. Ekonomika em politika sebebleden birinçi kavum elleri bla kobub ketsele bizge hayırdı, tabdı, ekinçi kavumnu köçüvüne va men erkinlik bermeyme." (RGVİA F. 400. Op. Aziatskaya çast. D. 8. L. 1-9.).
Alay bla Koban oblastdan 1895 cılda Adıge milletden 25 miñ adam Türkge köçgeninde, Karaçaylıla orunlarında kalgandıla. 1868-1884 cıllada vlast alaga caññı elle kurarga erkinlik bergendi: Teberdide, Marada, Cögeteyde eski kışlıklanı, stavatlanı, koşlanı ornunda. Alay a, cerni ençi mülk (çastnaya sobstvennost) eterge erkinlik bermegendi, "kazna" cerge sanab, sav elge ara mülkge (obşçina) tecegendi, bütev Rossiyadaça. Ullu Karaçaydan caññı ellege köçerge izlegenle anda mülk cerlerin koyub, "obşçina" cerleden ülüş alga kerek bolgandıla, cersizle bla "kulla" bla teñ. Karaçayda cer az sebebli, anı maganası bek ullu edi. Ullu hayırı bolmasada, sıyı köb edi. Anı üçün, caññı corukga sıyınmay, Karaçaylıla ne sıltav bla da cer ülüşlü bolga izleb, köb davurga, davga da tüşedile, bir birin incitedile. Baynı da carlını da teñ razı eterça, Karaçaynı tar özenlerinde cer cok edi. Bu közüvde Türknü erkin cerlerine köçüv hapar cayıladı. El starşinala alanı tıyarga kerek boladıla.
Endi 1902 cıl cazılgan dokumentge karayık. Batalpaşinsk otdelni atamanı Koban oblastni tamadasına general Malamaga Karaçay elleni starşinalarını üsünden caza kele, Teberdini straşinasın ayırıb mahtaydı:
"Teberdini starşinası uryadnik (gitçe çınlı ofitser) Batçalanı Ünüs, ol elni adamı, arı deri bütev Karaçaynı 3 üç cıllıknı kaznaçey bolub turgandı, işin bek alamat bardırgandı. Starşina bolganlay, elçileden tölenmey turgan naloglanı, ştraflanı cıygandı. Pravlenni (Türkçe: belediye) caraştırgandı, uçilişçede (Orus şkolda) remeslennıy (kol ustalık) bölümnü açdırgandı. Vlast bergen buyrukdan çıkmay, caş adamlanı boş aylangan bla davur etkenlerine tohtavsuz karaydı. Kıshası, Batçayev - starşina ornun kerti tutadı, allay starşinala kerekdile. Cüyüshan, Koban oblastni tamadası el cıyıluvda davur (tüyüş) üçün starşinaga "administrativnoye vzıskaniye" (ayıb, uruşhan?) etgendi. Davur a anı egeçinden tuvgan kıznı kaçhan cerinden kaytarganı üçün bolgandı, busagatda kız ölgen sebebli, razı bolmay kalgan küyöv, Kipkelanı Ramazan, anı üstürüvçü emda başçılık etgen, Tiflis südnü begimi bla pravoları (saylarga erkinligi) em malı (mülkü) sıyırılgan Toklanı Nanı bla, ötürük tarıguvla cazıb, starşina Batçayevni atın aman bla aytırırga izleydi. Kipkeyev bla beti coyulgan Tokov cukga sanamayla adamnı amanlarga, bir zatdan uyalmayla. Ala vlastnı (Koban olastnı tamadasın) starşinanı üsünde işek etdirir üçün kalmadıla, endi anı üsünden doznaniye (soruv, tintüv) bardırıladı, karaññı milletde kucur söznü kozgagandıla da kuvanadıla; andan sora alaga cukda kerek tüldü. Alay a ötürük sözle starşinanı sıyın tüşüredile, anı sındıradıla, kesini tamadalıgına, cumuşuna, işine salgan karıvun aladıla. Allay adamlanı tözerge bollukmudu hansnı çöbüça bügülgen milletni içinde? (GAKK. F. 454. Op. 4. D.159. L. 33-45).
"Hansnı çöbüça bügülgen" deb, milletge nek aytılgandı? Orus vlastha ürenib kalmaganı üçün. Neden da bek, cerni "kaznaga" alıb, karaçaylıla ömürden bilgen ençi mülk cerleni "obşçina" etkenin caratmagandıla. Türk patçah erkin cerle berlik hapar cayılganında, arı köçerge havaslaññandıla. 1905-1906 cıllada em köb adam Teberdi özenden ketgendi, malların satalmaganla kalgandıla ansı. Alanı "kobargan" Kurgaklanı (Kipkelanı) Ramazan bolgandı. Ol Stambulda tört cıl apendilikge okugandı, ızına Karaçaylılanı Türke köçürür üçün kayıthandı. Başhüyükde eşitgen haparga köre, anı Abdul-Hamid patçah çakırıb sorgandı: "Muhacirleni kandırılımısa?" Ho degeninde, kesini emissarı etib, aşırgandı Kavkazga. Ramazan kelgeninde, patçahnı atından har köçgen üydegige cer, üy, mal berilligin aythandı.
Endi arhiv dokumentlege karayık. 1902 cıl 24 iyulde Batalpaşinsk otdelni atamanı Koban oblastnı tamadasına "taşa" (sekretno) kagıt cazgandı:
“Teberdiçile Kipkeyev Ramazan bla Karabaşev Tuvgan emda Kart-Curtçu Golayev Haci-Osman, kozgaydıla birinçi, başçı bolub, ol ekisi da anı boluşçularıça, Karaçaynı halkın Türkge köçüvge, keslerin bu işde baş onovçula etib. İşni boldurur üçün, Kipkeyev, talay kere Türkde bolganı sebebli, caşırtın adamladan açha cıyadı cürügenine emda advokat tutarga, köçüvnü bardırır üçün" (GAKK F.454 Op.1. D.5302. L. 1.).
Orus vlast bu işni çırtdanda oguramagandı. Allı Türkge aylangan millet, işge suvub, malların satıvu kaygıga kirgeninde, ataman Ramazandan til etib, anı kuruturga izlegendi, elni tışına çıgırga erkinlik bermey turgandı. Alay a ol "karaññı" adam bolmagandı, işin Orus zakonlaga (kanunlaga) köre bacargandı. Yekaterinodarda belgili advokat V.V. Kanatov kagıtların tab caraşdırgandı, 355 karaçay üydegi köçerge izlegenlerin cazıb, oblastni tamadasına bergendi.
1902 cıl 14 Avgustda Koban oblastnı tamadası Batalpaşinsk otdelni atamanına buyruk beredi:
"Katı tintüv (soruv) etigiz, birinçisi: kertida tilegenle Tuvgan Karabaşev, Ramazan Kipkeyev, Osman Golayev, kesleri cazgança, Türkge köçerge izlegen elçile ışanuv bergen adamlamıdıla, Karaçaydan köçerge izlegen adamlanı Türkde alaga berillik zatlanı aytıb, boş sözle bla aldamaymıla; ekinçisi: açhanı advokatha cıyabız, deb, ötürük, hıylalık etemidile" (GAKK F. 318. Op.2. D. 2152. L.11).
Batalpaşinsk otdelde har elde adamladan soruv alıb çıkgandıla. Söz üçün, Teberdiçile Bayramkullanı Smayıl-Apendi, Acilanı Alisa-Apendi, Sılpagarlanı Tavaliy, Baykullanı Yakub, Semenlanı Nanuv, Kipkelanı Tokay, Akbaylanı Ahmat, dagıda başhala begitdile:
"Bir avuzdan aytdıla, Türkge köçerge kişini canından da üsdürüv, kozgav tüldü, ertdeden beri kesibizni muratıbızdı. Talay kere tileb kagıt da cazıb bergenek, alay a bizni tilegenibizni sansız etib turgandıla. Anı üçün, biz, başhala da, Karabaşlanı Tuvganga, Kipkelanı Ramazanga, Golalanı Osmanga, elçile ışanuv berib, tilegenbiz adam izlerge, bizni üçün köçüv işni ızındın aylanırga. Bizge aldavuk sözle kişida aytmagandı, ötürük, hıylalık etmegendi” (GAKK F. 318. Op. 2. D. 2152. L.15-16).
Sora, zakonga karşçı bir zat da tabmaganlarında, advokatnı tilek kagıtlarına kol salmaz üçün, 1902 cıl 9 oktyabrde Koban oblastnı tamadası añña cuvab bergendi:
"Türkden karaçaylılanı keslerine alırga razı kagıt kelginçi, alanı Orus kral iyerge bolluk tüldü" (GAKK F. 318. Op.2. D. 2152. L.32-33).
Erlay, 1902 cıl 27 oktyabrde anı koluna Sevastopoldan (Kırım) Osman imperiyanı konsulundan kagıt kelgendi, Karaçaylılaga Siriyada (Şamda) cer berillikdi, deb. (GAKK F. 318. Op.2. D. 2152. L.50-51).
Karaçaylılaga ariuv da aytıb, başha sıltavla da tabıb, köb küreşkendile, köçüvden tıyar üçün. Alay a, köçerge izlegenle köbden köb bolub bara edile. Koban oblastnı tamadası cazganına köre, 1903 cıl 17 oktyabrde köçerge tilek kagıt 372 (4559 adam) bergendi, barıda sıltavga cer tarlıknı aytıb. Alanı içinde Teberdiden - 130 üydegi. Kalganla: Cazlık - 52 üydegi, Cögetey – 38 üydegi, Duvut - 32 üydegi, Sıntı - 32 üydegi, Uçkulan - 29 üydegi, Kart-Curt - 29 üydegi, Hurzuk - 16 üydegi, Taşköpür - 10 üydegi, Mara - 4 üydegi. (GAKK F. 318. Op.2. D. 2152. L.10-13).
1905 cılnı kaçında köçerge izlegenle barıda ketib kalalmadıla. Karaçayda malnı bagası tüşken sebebli, köbüsü Maykop, Pyatigorsk, başha şaharlaga mal satarga ketgenedile. Ala 1906 cıl caz köçdüle. Aythanımça, em köb "muhacirleni" Teberdiden Kipkelanı Ramazan kobardı. Türkde eşitgen haparga köre, Karaçaylılaga şaharlada orun bergenlerinde, unamagandıla, "bizge sabanlıkla kerekdile" deb. Sora, patçahnı erkinligi bla, aylana kelib, Teberdiçile Başhüyüknü cerlerin saylagandıla. Elni da 1910 cıl kuragandıla, arı deri Konyanı valisi konak etib turgandı. Ramazan-Afendi alay ayta edi, deyle: "Biz malçıla, Tavlula. Bizge tükenle, şaharla kerek tüldüle. Biz cerge tüşerge kerekbiz. Malıbız otlar, sabanlarıbız sürülür, bizda birge bolurbuz, tilibizni, cırlarıbıznı unutmazbız". Ramazan - Afendi kesi saylaganedi tüz cerni, kalın, ullu hansın körüb. "Bugala catsala, hansdan körünmey edile" deb, eslerine tüşüre edile Başhüyüknü kartları. Karaçayda ömürü da nart söz cürüydü: "Gelev körseñ - cer sorma, kelbet körseñ – er sorma". Busagatdan karab, ata-babalarıbıznı etgen işlerine "igi", "aman" derça, bizni erkinligibiz cokdu. Alanı caşavların çekmegenbiz. Seyirlik atacurtların, atalarını kabırların süyüb atmaganları hakdı. Keslerine, sabiylerine "musliman toprakda" tınç, rahat caşav izleb köçgendile. Alaga başçılık ete bilgen Ramazan-Apendi igi umutları, innetleri bla küreşkendi da, atı unutulmasın.
* * *
ТEБEPДИЧИЛEHИ ТЮРКГЕ КЁЧГЕНИНИ ЮСЮНДЕН
Кипкеланы Зарема
Къургъакланы Рамазанны, Болурланы Акбийчени, Батчаланы Къачханны атларын Къарачайда унутмагъандыла, хапарлары халкъыбыз бек сюйген "Акбийче бла Рамазан" деген джырда айтылады. Алай а ала ким болгъанлары, таза сюймеклери═ трагедиялы нек бошалгъагын бюгюн хазна киши билмейди. Аланы хапарларын биринчи Тюркгде къарачайлыладан эшитиб, китабымда ачыкъларгъа кюрешкенем (Кипкеева З.Б. Карачаево-балкарская диаспора в Турции. Ставрополь, 2001).
Архивледе документлеге къарай, аланы Тебердиде заманларындан талай къагъыт да табыб, хайирланганем. Аладан белгили болду: Кипкеланы (Къургъакланы) Рамазан "мухаджирлени" башчыларыны бири болгъаны, Батчаланы Къачхан (Юнус) - Теберди элни старшинасы, орус властны къуллукъчусу болгъаны, Акбийче (Хапизат), аны эгечини къызы, 1902 джыл ажымлы ёлгени.═ Къалай ёлгенинден бюгюн да тюз хапар билмейбиз. Къачхан аны сюйюб баргъан Рамазандан сыйырыб, джюрекчигин сындыргъаны ишексизди, алай а "от бериб" ёлтюргени бош сёз болурму?
Батчаланы Юнус бла Кипкеланы Рамазан кёзюулеринде Къарачайда белигили адамла болгъандыла. Экикисини да юсюнден Краснодар крайны кърал архивинде (Государственный архив Краснодарского края - ГАКК) документле сакъланадыла. XIX ёмюрде Къарачай (Баталпашинский отдел) Къобан областха кире эди, бусагъатда ол Краснодар крайды. Баталпашинский отделни атаманы (тамадасы) областни тамадасына бойсунганды, къарачай эмда башха эллени старшиналары да аны оноууна сыйынгъандыла. Эл старшинаны миллет ичинден кеси айирсада эм сыйлы, акъылман адамладан, аланы орус власть айтхандан чыгъар къарыуу болмагъанды. Джыл сайын атаман хар старшинаны ишин, халисин, сёлешкенин мараб, къагъыт (отчёт) джазыб, ийиб тургъанды областни тамадасына. Орус властха къаршчы болгъанны старшинаны къой, элде апендини да унамагъанла.
Теберди элни старшинасы Батчаланы Юнус Рамазангъа нек къаршчы болгъанын иги англар ючюн, ол заманда властни оноуун билирге керекти. Россияны кърал аскер-тарих архивде (Российский государственный военно-исторический архив - РГВИА) сакъланган документле ачыкълайдыла Тюркге кёчюуню себеблерин. XIX ёмюрню артына дери кавказ миллетле Тюркге кёчюулерин тохтатмагъандыла. Алай а орус патчах барында алай тынч ийиб бармагъанды. Къобан областдан адыге къауумланы зор бла да ашыргъандыла, къарачайлыланы уа кетериклерин излемегенле. Сёз ючюн, Кавказда патчахны наместниги, Кавказ округну аскер тамадасы генерал Дондуков-Корсаков Къобан областни Екатеринодар бла Лаба отделледе джашагъан адыглеге, тюрк патчах бла оноулашыб, кёчерге эркинлик бергенди. Баталпашинск отделден а кёчюуню унамагъанды. 1889 джыл ол аскер министрге былай джазгъанды:
"Екатеринодар бла Лаба отделледе таулула, эм иги, эм битимли джерледе джашай, эртерек Тюркге кёчкен миллетлени къаумларына киределе, эндиге дери джорукъгъа сыйыналмайла, юреналмайла, бизден эсе Тюркге тарталла, кеслерини джуукъларына къошулур ючюн... Битимли къара джерлери, эллерин тёгерек алгъанла, сюрюлмегенлей къаладыла; малчылыкъ, бурун таулуланы халкъ мюлклерини баш бёлюмлери, бусагъатда бузулгъанды, ол себебли адамла ахыры джарлылыкъгъа тюшкендиле. Джашауларыны кечинмексизликлери намысларына иги джарамайды. Ала хоншу орус элледе мал урлауу, тонау, артыкълыкла асыры кёб болгъандан, власть аланы аманлыкъларына къарыуу эталмайды. Таулуланы экинчи къаууму чыртанда башха миллетдиле, биринчи къаумдан таулулагъа келишмейле, аланы ичине къарачайлыла, къабартыла, ногайлыланы кесеги дагъыда бир къауум башхала киредиле, эртеден бери орус властха бойсунуб бусагъатда джашагъан джерлеге джерлешиб джашайла. Ишни сюйген, иш кёллю тауулула, башхалача болмай, иги джашайдыла, сабанчылыкъ, малчылыкъ, башха усталыкъ бла кюрешедиле. Быланы ичинден Тюркге кёчкенле болсалада, алай а кёбюсю атаджюртларын джангъы джюртха аууштуругъа керти да сюйюб кетмегенле, тюрк эмиссарлагъа кеслерин алдатыб кеткенле. Бир джерде тохтаб, эл салыб, мюлк къураб, ала кетерге энди излемейле. Экономика эм политика себебледен биринчи къаум эллери бла къобуб кетселе бизге хайырды, табды, экинчи къауумну кёчюуюне уа мен эркинлик бермейме\" (РГВИА Ф. 400. Оп. Азиатская часть. Д. 8. Л. 1-9.).
Алай бла Къобан областдан 1895 джылда адыге миллетден 25 минг адам Тюркге кёчкенинде, къарачайлыла орунларында къалгъандыла. 1868-1884 джыллада власть алагъа джангъы элле къураргъа эркинлик бергенди: Тебердиде, Марада, Джёгетейде эски къышлыкъланы, стауатланы, къошланы орнунда. Алай а, джерни энчи мюлк (частная собственность) этерге эркинлик бермегенди, \"къазна\" джерге санаб, сау элге ара мюлкге (община) теджегенди, бютеу Россиядача. Уллу Къарачайдан джангы эллеге кёчерге излегенле анда мюлк джерлерин къоюб, \"община\" джерледен юлюш алгъа керек болгъандыла, джерсизле бла "къулла" бла тенг. Къарачайда джер аз себебли, аны магъанасы бек уллу эди. Уллу хайыры болмасада, сыйы кёб эди. Аны ючюн, джангъы джорукгъа сыйынмай, къарачайлыла не сылтау бла да джер юлюшлю болгъа излеб, кёб дауургъа, дауугъа да тюшедиле, бир бирин инджитедиле. Байны да джарлыны да тенг разы этерча, Къарачайны тар ёзенлеринде джер джокъ эди. Бу
кёзюуде Тюркню эркин джерлерине кёчюу хапар джайылады. Эл старшинала аланы тыяргъа керек боладыла.
Энди 1902 джыл джазылгъан документке къарайик. Баталпашинск отделни атаманы Къобан областни тамадасына генерал Маламагъа къарачай эллени старшинарыны юсюнден джаза келе, Тебердини страшинасын айырыб махтайды:
\"Тебердини старшинасы урядник (гитче чинлы офицер) Батчаланы Юнус, ол элни адамы, ары дери бютеу Карачайны 3 ючджыллыкны казначей болуб тургъанды, ишин бек аламат бардыргъанды. Старшина болгъанлай, элчиледен тёленмей тургъан налогланы, штрафланы джыйгъанды. Правленни (тюрк. беладие?) джараштыргъанды, училищеде (орус школда) ремесленный (къол усталыкъ) белюмню ачдыргъанды. Власть берген буйрукъдан чыкъмай, джаш адамланы бош айлангъан бла дауур эткенлерине тохтаусуз къарайды. Къысхасы, Батчаев - старшина орнун керти тутады, аллай старшинала керектиле. Джюйюсхан Къобан областни тамадасы эл джыйылууда дауур (тююш) ючюн старшинагъа \"административное взыскание\" (айыб, урушхан?) эткенди. Дауур а аны эгечинден туугъан къызны къачхан джеринден къайтаргъаны ючюн болгъанды, бусагъатда къыз ёлген себебли, разы болмай къалгъан кюёу, Кипкеланы Рамазан, аны юстюрюучю эмда башчылык эткен, Тифлис сюдню бегими бла праволары (сайларгъа эркинлиги) эм малы (мюлкю) сыйырылгъан Токланы Наны бла, ётюрюк тарыгъыула джазыб, старшина Батчаевни атын аман бла айтырыргъа излейди. Кипкеев бла бети джоюлгъан Токов джукъга санамайла адамны аманларгъа, бир затдан уялмайла. Ала властни (Къобан оластни тамадасын) старшинаны юсюнде ишек этдир ючюн къалмадыла, энди аны юсюнден дознание (соруу, тинтиуу) бардырылады, къарангы миллетде къуджур сёзню къозгъагъандыла да къуанадыла; андан сора алагъа джукъда керек тюлдю. Алай а ётюрюк сёзле старшинаны сыйын тюшюредиле, аны сындырадыла, кесини тамадалыгъына, джумушуна, ишине салгъан къарыуун аладыла. Аллай адамланы тёзерге боллукъмуду хансны чёбюча бюгюлген миллетни ичинде? (ГАКК. Ф. 454. Оп. 4. Д.159. Л. 33-45).
\"Хансны чёбюча бюгюлген\" деб, миллетге нек айтылгъанды? Орус властха юрениб къалмагъаны ючюн. Неден да бек, джерни \"къазнагъа\" алыб, къарачайлыла ёмюрден билген энчи мюлк джерлени \"община\" эткенин джаратмагъандыла. Тюрк патчах эркин джерле берлик хапар джайылгъанында, ары кёчерге хауаслангандыла. 1905-1906 джыллада эм кёб адам Теберди ёзенден кеткенди, малларын саталмагъанла къалгъандыла ансы. Аланы \"къобаргъан\" Къургакланы (Кипкеланы) Рамазан болгъанды. Ол Стамбулда тёрт джыл апендиликге окъугъанды, ызына къарачайлыланы
Тюрке кёчюрюр ючюн къайытханды. Башхюйюкде эшиткен хапаргъа кёре, аны Абдул-Хамид патчах чакъырыб соргъанды: \"Мухаджирлени къандырылымыса?\" Хоу дегенинде, кесини эмиссары этиб, ашыргъанды Кавказгъа. Рамазан келгенинде, патчахны атындан хар кёчкен юйдегиге джер, юй, мал бериллигин айтханды.
Энди архив документлеге къарайикъ. 1902 джыл 24 июльде Баталпашинск отделни атаманы Къобан областны тамадасына \"таша\" (секретно) къагъыт джазгъанды:
“Тебердичиле Кипкеев Рамазан бла Карабашев Туган эмда къарт-джюртчу Голаев Хаджи-Осман, къозгъайдыла биринчи - башчы болуб, ол экиси да аны болушчуларыча, Къарачайны халкъын Тюркге кёчюуге, кеслерин бу ишде баш оноучула этиб. Ишни болдурур ючюн, Кипкеев, талай кере Тюркде болгъаны себебли, джашыртын адамладан ачха джыяды джюрюгенине эмда адвокат тутаргъа, кёчюуню бардырыр ючюн\" (ГАКК Ф.454 Оп.1. Д.5302. Л. 1.).
Орус власть бу ишни чыртанда огъурамагъанды. Аллы Тюркге айлангъан миллет, ишге сууб, малларын сатыуу къайгъыгъа киргенинде, атаман Рамазандан тил этиб, аны къурутургъа излегенди, элни тышына чыгъыргъа эркинлик бермей тургъанды. Алай a ол \"къарангы\" адам болмагъанды, ишин орус законлагъа (канонлагъа) кёре баджаргъанды. Екатеринодарда белгили адвокат В.В. Канатов къагъытларын таб джарашдыргъанды, 355 къарачай юйдеги кёчерге излегенлерин джазыб, областни тамадасына бергенди.
1902 джыл 14 августда Къобан областны тамадасы Баталпашинск отделни атаманына буйрукъ береди:
"Къаты тинтюу (соруу) этигиз, биринчиси: кертида тилегенле Туган Карабашев, Рамазан Кипкеев, Осман Голаев, кеслери джазгъанча, Тюркге кёчерге излеген элчиле ышаныу берген адамламыдыла, Къарачайдан кёчерге излеген адамланы Тюркде алагъа бериллик затланы айтыб, бош сёзле бла алдамаймыла; экинчиси: ачханы адвокатха джыябыз, деб, ётюрюк, хыйлалыкъ этемидиле" (ГАКК Ф. 318. Оп.2. Д. 2152. Л.11).
Баталпашинск отделде хар элде адамладан соруу алыб чыкъгъандыла. Сёз ючюн, тебердичиле Байрамкъулланы Смаил-апенди, Аджиланы Алиса-апенди, Салпагарланы Тауали, Байкъулланы Якуб, Семенланы Нану, Кипкеланы Токай, Акбайланы Ахмат, дагъыда башхала бегитдиле:
"Бир аууздан айтдыла, Тюркге кёчерге кишини джанындан да юсдюрюу, къозгъау тюлдю, эртеден бери кесибизни муратыбызды. Талай кере тилеб къагъыт да джазыб бергенек, алай а бизни тилегенибизни сансыз этиб тургъандыла. Аны ючюн, биз, башхала да, Карабашланы Тугъангъа, Кипкеланы Рамазангъа, Голаланы Османгъа, элчиле ышаныу бериб, тилегенбиз адам излерге, бизни ючюн кёчюу ишни ызындын айланыргъа. Бизге алдауукъ сёзле кишида айтмагъанды, ётюрюк, хыйлалык этмегенди” (ГАКК Ф. 318. Оп. 2. Д. 2152. Л.15-16).
Сора, законгъа каршчы бир зат да табмагъанларында, адвокатны тилек къагъытларына къол салмаз ючюн, 1902 джыл 9 октябрде Къобан областны тамадасы анга джуаб бергенди:
"Тюркден къарачайлыланы кеслерине алыргъа разы къагъыт келгинчи, аланы орус кърал ийерге боллукъ тюлдю" (ГАКК Ф. 318. Оп.2. Д. 2152. Л.32-33).
Эрлай, 1902 джыл 27 октябрде аны къолуна Севастопольдан (Крым) Осман империяны консулундан къагъыт келгенди, къарачайлылагъа Сирияда (Шамда) джер берилликди, деб. (ГАКК Ф. 318. Оп.2. Д. 2152. Л.50-51).
Къарачайлылагъа арю да айтыб, башха сылтаула да табыб, кёб кюрешкендиле, кёчюуден тыяр ючюн. Алай а, кёчерге излегенле кёбден кёб болуб бара эдиле. Къобан областны тамадасы джазгъанына кёре, 1903 джыл 17 октябрде кёчерге тилек къагъыт 372 (4559 адам) бергенди, барыда сылтаугъа джер тарлыкъны айтыб. Аланы ичинде Тебердиден - 130 юйдеги. Къалгъанла: Джазлык - 52 юйдеги, Джегетей – 38 юйдеги, Дуут - 32 юйдеги, Сынты - 32 юйдеги, Учкулан - 29 юйдеги, Карт-Джюрт - 29 юйдеги, Хурзук - 16 юйдеги, Ташкёпюр - 10 юйдеги, Мара - 4 юйдеги. (ГАКК Ф. 318. Оп.2. Д. 2152. Л.10-13).
1905 джылны къачында кёчерге излегенле барыда кетиб къалалмадыла. Къарачайда малны багъасы тюшкен себебли, кёбюсю Майкоп, Пятигорск, башха шахарлагъа мал сатаргъа кеткенедиле. Ала 1906 джыл джаз кёчдюле. Айтханымча, эм кёб "мухаджирлени" Тебердиден Кипкеланы Рамазан къобарды. Тюркде эшиткен хапаргъа кёре, къарачайлылагъа шахарлада орун бергенлеринде, унамагъандыла, "бизге сабанлыкъла керекдиле\" деб. Сора, патчахны эркинлиги бла, айлана келиб, тебердичиле Башхюйюкню джерлерин сайлагъандыла. Элни да 1910 джыл къурагъандыла, ары дери Коньяны валии къонакъ этиб тургъанды. Рамазан-эфенди алай айта еди, дейле: "Биз малчыла, таулула. Бизге тюкенле, шахарла керек тюлдюле. Биз джерге тюшерге керекбиз. Малыбыз отлар, сабанларыбыз сюрюлюр, бизда бирге болурбуз, тилибизни, джырларыбызны унутмазбыз\". Рамазан - эфенди кеси сайлагъанеди тюз джерни, къалын, уллу хансын кёрюб. "Бугъала джатсала, хансдан кёрюнмеедиле\" деб, эслерине тюшюре едиле Башхюйюкну къартлары. Къарачайда ёмюрю да нартсёз джюрюйдю: "Гелёу кёрсенг - джер сорма, келбет кёрсенг – эр сорма\". Бусагъатдан къараб, ата-бабаларыбызны эткен ишлерине "иги", "аман" дерча, бизни эркинлигибиз джокъду. Аланы джашауларын чекмегенбиз. Сейирлик атаджуртларын, аталарыны къабырларын сюйюб атмагъанлары хакъды. Кеслерине, сабийлерине "муслиман топракъда" тынч, рахат джашау излеб кёчгендиле. Алагъа башчылыкъ эте билген Рамазан-апенди иги умутлары, иннетлери бла кюрешкенди да, аты унутулмасын.
