Bılayda cazılganla, ertde zamanladan bügüññe deri aytıla kelgen haparladan, kartlarıbızdan eşitgen haparladan caraşdırılgandı. Hatuvları bir cıyın bolub, Turkiyaga Töben Teberdi’den köçüb kelgendile. Kartlanı bir kavumu, 1903 cılda köçgendile deb aythanlıkga, bu aytılgan cılnı üsünden işeksizdi deb aytalmaybız. Karaçaylılanı Türkiyaga, birinçi 1888 cılda, ekinçi 1905 cılda köçüb kelgenleri belgilidi. Meni kesim eşitgen haparlaga karasak, Hatuvları 1903 cılda köçüb kelgendile. Alay a, ol cıl, ala kaysı keme bla kelgendile, kimle bla kelgendile alayın igi bilalmayma.
HATUVLANI TÜRKİYAGA KALAY KÖÇGENLERİNİ ÜSÜNDEN
Hatuvlanı Tolga Gençer
Bılayda cazılganla, ertde zamanladan bügüññe deri aytıla kelgen haparladan, kartlarıbızdan eşitgen haparladan caraşdırılgandı. Hatuvları bir cıyın bolub, Turkiyaga Töben Teberdi’den köçüb kelgendile. Kartlanı bir kavumu, 1903 cılda köçgendile deb aythanlıkga, bu aytılgan cılnı üsünden işeksizdi deb aytalmaybız. Karaçaylılanı Türkiyaga, birinçi 1888 cılda, ekinçi 1905 cılda köçüb kelgenleri belgilidi. Meni kesim eşitgen haparlaga karasak, Hatuvları 1903 cılda köçüb kelgendile. Alay a, ol cıl, ala kaysı keme bla kelgendile, kimle bla kelgendile alayın igi bilalmayma. Kafkazdan çıgıb Türkiyaga kelgen keme, Samsun degen şaharda tohtagandı çıñ alga. Hatuvları da ol kemeden Samsun şaharga tüşgendile.
Haparlaga köre, meni ata-babalarım, Karaçaydan Ürdünge (Yordan) barabız dep çıkgandıla. Munu üsünden de türlü zatla aytadıla. Nek degende, Yordanda Karaçaylıla bolmagandıla da bıla arı nek barsınla sora ? Belgilisiça, Karaçaylıla Suriyanı ara şaharı Şamga (Damask) caşab turganların bilebiz. Kim bilsin, ala Şamga barabız deb colların Yordañña burub koygan bolurlamı ?
Karaçaydan Samsun şaharga tüşgenden sora, onovları Şam neda Ürdüññe barırga bolganı üçün ala algın Tokat şaharga bargandıla. Bılayda bir kesek turgandan sora entda Ürdün neda Şamga barabız dep caññıdan col atlaññandıla. Bara turub, Yozgat şaharda, ol zamanda bu şaharnı tamadası (vali), üslerine başlarına karab bu adamlanı carathandı, taymazdan patçahga hapar cibergendi. Patçahnı adamları kelib, Yozgat şaharda, Hatuvlanı adamları bla tanışadıla. Ala da muhacirleni bek caratadıla. Bizni patçah iygendi deydile, mından arı başha carı ketmeysiz, bılayda kalayın caratsagız da, kalayın süysegiz da alayın sizge berlikbiz. Mında kallıksız deydile. Sora Hatuvları da bılaga ho deydile, alay bolsun deydile.
Hatuvlanı cıyın cer saylarga çıkgandıla colga entda. Yozgat tabadan çıga kelib Ankarada tohtaydıla. Alanı anda, Ankarada busagatda Kızılay degen tiyresine keltiredile. Alay a bek tüz cerdi, çibini köb bolganı sebebli, bılayın caratmaganlarında, alanı alıp Gölbaşında Beynamga keltirelle. Biyagı biznikile bılayın caratmaydıla. Da sora ahırında bılanı eltib bügüññü Yaglıpınar el ornalgan cerge ornatadıla.
Patçah Abdulhamit Han, bılanı olturlugu üyleni işletginçi, ala alayga cuvukda caşagan honşu Çerkes elde, Gökçehüyük elde konak bolgandıla. Meni eşitgenim, bilgenim, Karaçaydan Türkiyaga Hatuvlanı kalay köçgenlerini üsünden hapar bılaydı. Men bilgenden, Yaglıpınar elge çıñ alga kelib birinçi caşab başlaganla Hatuvlarıdıla. Aladan sonra, keme bla Karaçaydan kelib Yalova tabaga kelgen Karaçaylılanı bir kavumu Eskişaharnı üsü bla, bir kavumu Konyanı üsü bla Başhüyük elden kelip koşulgandıla Yaglıpınar elge. Hatuvlanı Yaglıpınar elge birinçi kelgen adamla bolganları elde alanı ornalgan cerlerinden da belgilidi. Hatuvladan kelgen karnaşlanı cerleri birbirine cuvuk bolup, kralnı etgen planına köre turadı.Andan sora kelgenle da Abdulhamit Han üyle işletib bergendi.
Türkiyadagı Hatuvlanı Tukum Teregi
Bılayda cazganlarımı da Hatuvlanı Hızırnı añılathanlarından caraşdırganma. Türkiyaga kelgen kart atalarıbız Ali (Çolak Ali), Batırbek, Aytek, İstanbulhan, dagıda eki egeçleri bolgandı. Artda ürengenime köre (Adilhan Adilogludan) bılanı barısını atalarını atı da Çöpellev bolurga kerekdi.
1. ALİ (ÇOLAK ALİ)
Üydegisini atı Gırgiydi (hını bir katın bolganına soraları Hatuvları bu katnnı atı bıla aytılgandıla). Bu sagatda Türkiyada çam at bolub bizge Gırgiyleri deydile. Eşitgenime köre Karaçayda da Gırgiyleri dep bilgenle da bardıla.
Bıladan tuvganla: Elmirza, Bekmirza, Kurmanbiy Haci, Tavsoltan (Çorna), Tavmırza.
Bu karnaşladan kuru Elmirzadan tuvganla bardı bügünlükde. Kalganladan bir ekisi ızına kaytgandıla. Tavsoltannı (Çorna) da kızından tuvganla da bardıla. Çorna Karaçayda kalgandı. “Cılkını-malnı-mülknü başında tur sen” degendile karnaşları. Bargan ceribiz igi ese biz sanga hapar iyerbiz, seni çakırırbız. Bargan ceribiz kıyın bolsa va ızına kaytarbız,degendile. Bargan ceribiz igi bolsa cerleni, mallanı satıb kelirse sen da degendile. Alay da bolsa, ol anda kalıb ketgendi. Kıyınlını katını, caşları, kızları va barısı da beri Türkiyaga kelgendile. Artda, caşları tölüsü bolmay ölgendile. Bir kızından tuvganla bardı bu sagatda munda.
1. A. Elmirza
Elmirzanı Üsüp, Küçük, Ünüs (Sohta), Unuh, Kanitat, Anisat, Baydımat, Hızır degen sabiyleri bolgandı. Elmirzanı katını kaysı tukumdandı bilmeybiz.
Bıladan da Üsüp üylenmegenley ölgendi. Ünüs, Çanakkale kazavatda, Unuh, Erzurum kazavatda kalgandıla. Küçük da üyleññenden sora Üünüsnü izleyme deb bara barıb Çanakkalede kazavatha koşulgandı, ol da alayda kalgandı. Anisat degen egeçleri üylengeññeden sora eri bıla birge ızına Karaçayga köçkendi. Aññada “ketme” degendile, ol da erini koymay bargandı. Sora anı ızın sormay koygandıla.
1. A. A. Küçük
Küçüknü üydegisini atı Gıcıdı. Kerti atımıdı, çam atımıdı bilmeybiz. Munu da Hüseyin bıla Abidat deb eki sabiyi bolgandı. Bılanı koyup Çanakkale kazavada kalgandı ol kıyınlı da. Abidatdan tuvganla bardı endi elde. Abidat, elde Haçirleni İdris bıla üyleññendi. Hüseyin da Türklü bir kız bla üyleññendi. Ol da meni kart atamdı.
1. A. a. h. Hüseyin
Sabriye, Hayriye, Cevriye, Nuh, Zülfiye degen beş sabiyi bolgandı. Katınını atı Azimedi. Soyatı kanunu çıkgandan sora Hüseyin soyatını Gençer bolup algandı.
1. A. a. h. n. Nuh
Nuhnu Murat, Arzu,Tolga deb üç sabiyi bardı. Üydegisini atı Halimedi, Batçaladandı. Murat Botaşladan Saliha bıla üylengendi. Aybars dep bir caşı bardı. Tolga Biciladan Sibel bla üylengendi. Batıralp deb bir caşı bardı.
1. A. b. Hızır
Hızırnı Yaşar, Fatma, Ramazan, Adnan, Kenan, Kemal degen eki kızı, tört caşı bogandı. Üydegisini atı Besimedi. Soyatı kanunu çıkgandan sora Hızır soy atını Mirza dep algandı.
1. A. b. R. Ramazan
Ramazan Meliha bıla üylengendi. İbrahim bıla Koray degen eki caşı bolgandı. İbrahimni Ayça dep bir kızı bardı.
1. A. b. A. Adnan
Adnannı Sabriye bla üylengenden Ugur, Hatice dep eki sabiyi bardı.
1. A. b. K1. Kenan
Kenannı Yasemin bıla üylengenden Çaglar, Oguzhan, Şeyma dep üç sabiyi bardı.
1. A. b. K2. Kemal
Kemalnı Didar bıla üylengenden Kaan, Hakan degen eki caşı bolgandı.
2. BATIRBEK
Batırbekni Davat bla Gitçe degen eki sabiyi bolgandı.
2. A. Davat
Davtnı sabiyleri Ali İhsan, Ali Rıza, Ali Osman, Halime, Oğuz.
2. B. Gitçe
Gitçeni sabiyleri Lütfü, Rahmi, Nursel. Bıladan kimle bardı bilmeyme.
3.AYTEK
Aytekni da üç sabiyi bolgandı: Fadime, Şevket, Salih. Bıladan da Şevketni sabiylerin bileme: Tavcan, Aytek, Zeki.
Hatuvlanı üsünden men bilgen hapar bıllay birdi. Algın aythanımça, bu haparlanı Hatuvlanı Hızırnı kartlıgında bir kasetge cazdırılgan haparlarından alıngandı. Ol zamanda, Hızır avruvlu bolub, cathan ornunda hapar aythandı. Adam atla tüz bolur, alay a tizmesinde katıştırgan bolurmu bilmeyme.
Hatuvlanı Batırbek bıla Aytekten tuvganla Konya şaharda Başhüyük elge köçgendile. Anı üçün alanı üzügün savlay cazalmadım.Hatuvla bek bay bolup kelgenlikge kazavat bıla, köçkünçülüknü bergeni kıyınlık bıla köp carlı künle körgendile. Kelgenleni bir köbüsü kazavatda, avruvda kalıb, üylenmey ölüb ketgendile. Bir ullu cıyın bolup kelgenlikge, bir ekisini üzügü kurumagandı. Allah ahratga köçgen kartlarıbıznı cathan cerlerin candet etsin. Kalgan savlarıbızga da savluk bersin, tınçlık bersin.
Bu sagatda, sagış eteme da, kelgenle igimi etgenle, amanmı etgenle ? Ol cıllanı caşamaganıma bilalmayma. Allay bir kıyınlıknı körüb, mundagı caşavlarına köl bashanmıdıla, ogese anda kalay edi caşavları, igim edi mundan, beri kelgenley kalay boldu caşavları bilmeybiz.
Kesleri kallay bir kıyınlıknı caşagandıla, bizleni çırt körmegenibiz ata curtubuzga bıllay bir tansık etgendile. Endi barsam Karaçayga, taballıkmamı cuvuklarımı, tabarıkmamı ol tüşümde eşitgenim Mingi Tavnu tögeregindeki celleni tavuşun, taballıkmamı cay issilede salkın ayazga teñleştirgenibiz Karaçay tişiruvlanı, taballıkmamı miyala kibik cıltıragan buzlanı, avruganlaga caragan suvlanı, Nart atlanı, cerni titiretgen nal tavuşlarını, taballıkmamı Nart Örüzmekni ?.. Taballık tülme, barmaganlay bu soruvlanı cuvapların. Barsam bolmaydı, barmasam bolmaydı, barsam endige deri taza tuthan tüşlerim çaçıllıkdı deb korkama. Barmasam tüşlerimi tansıklıgı keterik tüldü.
Bizlege bu kıyınlıklanı caşatganlanı Allah bilgeniça etsin.
* * *
ХАТУУЛАНЫ ТЮРКИЯГА КАЛАЙ КЁЧГЕНЛЕРИНИ ЮСЮНДЕН
Хатууланы Толга Генчер
Былайда джазылганла, ертде заманладан бюгюññе дери айтыла келген хапарладан, картларыбыздан ешитген хапарладан джарашдырылганды. Хатуулары бир джыйын болуб, Туркияга Тёбен Теберди''ден кёчюб келгендиле. Картланы бир каууму, 1903 джылда кёчгендиле деб айтханлыкга, бу айтылган джылны юсюнден ишексизди деб айталмайбыз. Карачайлыланы Тюркияга, биринчи 1888 джылда, екинчи 1905 джылда кёчюб келгенлери белгилиди. Мени кесим ешитген хапарлага карасак, Хатуулары 1903 джылда кёчюб келгендиле. Алай а, ол джыл, ала кайсы кеме бла келгендиле, кимле бла келгендиле алайын иги билалмайма. Кафказдан чыгыб Тюркияга келген кеме, Самсун деген шахарда тохтаганды чыñ алга. Хатуулары да ол кемеден Самсун шахарга тюшгендиле.
Хапарлага кёре, мени ата-бабаларым, Карачайдан Юрдюн (Йордан) барабыз деп чыкгандыла. Муну юсюнден де тюрлю затла айтадыла. Нек дегенде, Йорданда Карачайлыла болмагандыла да была ары нек барсынла сора ? Белгилисича, Карачайлыла Сурияны ара шахары Шамга (Дамаск) джашаб турганларын билебиз. Ким билсин, ала Шамга барабыз деб джолларын Йордаññа буруб койган болурламы ?
Карачайдан Самсун шахарга тюшгенден сора, оноулары Шам неда Юрдюññ барырга болганы ючюн ала алгын Токат шахарга баргандыла. Былайда бир кесек тургандан сора ентда Юрдюн неда Шамга барабыз деп джаññыдан джол атлаññандыла. Бара туруб, Йозгат шахарда, ол заманда бу шахарны тамадасы (уали), юслерине башларына караб бу адамланы джаратханды, таймаздан патчахга хапар джибергенди. Патчахны адамлары келиб, Йозгат шахарда, Хатууланы адамлары бла танышадыла. Ала да мухаджирлени бек джаратадыла. Бизни патчах ийгенди дейдиле, мындан ары башха джары кетмейсиз, былайда калайын джаратсагыз да, калайын сюйсегиз да алайын сизге берликбиз. Мында каллыксыз дейдиле. Сора Хатуулары да былага хо дейдиле, алай болсун дейдиле.
Хатууланы джыйын джер сайларга чыкгандыла джолга ентда. Йозгат табадан чыга келиб Анкарада тохтайдыла. Аланы анда, Анкарада бусагатда Кызылай деген тийресине келтиредиле. Алай а бек тюз джерди, чибини кёб болганы себебли, былайын джаратмаганларында, аланы алып Гёлбашында Бейнамга келтирелле. Биягы бизникиле былайын джаратмайдыла. Да сора ахырында быланы елтиб бюгюññю Яглыпынар ел орналган джерге орнатадыла.
Патчах Абдулхамит Хан, быланы олтурлугу юйлени ишлетгинчи, ала алайга джууукда джашаган хоншу Черкес елде, Гёкчехюйюк елде конак болгандыла. Мени ешитгеним, билгеним, Карачайдан Тюркияга Хатууланы калай кёчгенлерини юсюнден хапар былайды. Мен билгенден, Яглыпынар елге чыñ алга келиб биринчи джашаб башлаганла Хатууларыдыла. Аладан сонра, кеме бла Карачайдан келиб Ялоуа табага келген Карачайлыланы бир каууму Ескишахарны юсю бла, бир каууму Коняны юсю бла Башхюйюк елден келип кошулгандыла Яглыпынар елге. Хатууланы Яглыпынар елге биринчи келген адамла болганлары елде аланы орналган джерлеринден да белгилиди. Хатууладан келген карнашланы джерлери бирбирине джууук болуп, кралны етген планына кёре турады.Андан сора келгенле да Абдулхамит Хан юйле ишлетиб бергенди.
Тюркиядагы Хатууланы Тукум Тереги
Былайда джазганларымы да Хатууланы Хызырны аñылатханларындан джарашдырганма. Тюркияга келген карт аталарыбыз Али (Чолак Али), Батырбек, Айтек, Истанбулхан, дагыда еки егечлери болганды. Артда юренгениме кёре (Адилхан Адилоглудан) быланы барысыны аталарыны аты да Чёпеллеу болурга керекди.
1. АЛИ (ЧОЛАК АЛИ)
Юйдегисини аты Гыргийди (хыны бир катын болганына соралары Хатуулары бу катнны аты была айтылгандыла). Бу сагатда Тюркияда чам ат болуб бизге Гыргийлери дейдиле. Ешитгениме кёре Карачайда да Гыргийлери деп билгенле да бардыла.
Быладан тууганла: Елмирза, Бекмирза, Курманбий Хаджи, Таусолтан (Чорна), Таумырза.
Бу карнашладан куру Елмирзадан тууганла барды бюгюнлюкде. Калганладан бир екиси ызына кайтгандыла. Таусолтанны (Чорна) да кызындан тууганла да бардыла. Чорна Карачайда калганды. \"ДЖылкыны-малны-мюлкню башында тур сен\" дегендиле карнашлары. Барган джерибиз иги есе биз санга хапар ийербиз, сени чакырырбыз. Барган джерибиз кыйын болса уа ызына кайтарбыз,дегендиле. Барган джерибиз иги болса джерлени, малланы сатыб келирсе сен да дегендиле. Алай да болса, ол анда калыб кетгенди. Кыйынлыны катыны, джашлары, кызлары уа барысы да бери Тюркияга келгендиле. Артда, джашлары тёлюсю болмай ёлгендиле. Бир кызындан тууганла барды бу сагатда мунда.
1. А. Елмирза
Елмирзаны Юсюп, Кючюк, Юнюс (Сохта), Унух, Канитат, Анисат, Байдымат, Хызыр деген сабийлери болганды. Елмирзаны катыны кайсы тукумданды билмейбиз.
Быладан да Юсюп юйленмегенлей ёлгенди. Юнюс, Чанаккале казауатда, Унух, Ерзурум казауатда калгандыла. Кючюк да юйлеññенден сора Ююнюсню излейме деб бара барыб Чанаккаледе казауатха кошулганды, ол да алайда калганды. Анисат деген егечлери юйленгеññеден сора ери была бирге ызына Карачайга кёчкенди. Аññада \"кетме\" дегендиле, ол да ерини коймай барганды. Сора аны ызын сормай койгандыла.
1. А. А. Кючюк
Кючюкню юйдегисини аты Гыджыды. Керти атымыды, чам атымыды билмейбиз. Муну да Хюсейин была Абидат деб еки сабийи болганды. Быланы койуп Чанаккале казауада калганды ол кыйынлы да. Абидатдан тууганла барды енди елде. Абидат, елде Хачирлени Идрис была юйлеññенди. Хюсейин да Тюрклю бир кыз бла юйлеññенди. Ол да мени карт атамды.
1. А. а. х. Хюсейин
Сабрийе, Хайрийе, ДЖеурийе, Нух, Зюлфийе деген беш сабийи болганды. Катыныны аты Азимеди. Сояты кануну чыкгандан сора Хюсейин соятыны Генчер болуп алганды.
1. А. а. х. н. Нух
Нухну Мурат, Арзу,Толга деб юч сабийи барды. Юйдегисини аты Халимеди, Батчаладанды. Мурат Боташладан Салиха была юйленгенди. Айбарс деп бир джашы барды. Толга Биджиладан Сибел бла юйленгенди. Батыралп деб бир джашы барды.
1. А. б. Хызыр
Хызырны Яшар, Фатма, Рамазан, Аднан, Кенан, Кемал деген еки кызы, тёрт джашы боганды. Юйдегисини аты Бесимеди. Сояты кануну чыкгандан сора Хызыр сой атыны Мирза деп алганды.
1. А. б. Р. Рамазан
Рамазан Мелиха была юйленгенди. Ибрахим была Корай деген еки джашы болганды. Ибрахимни Айча деп бир кызы барды.
1. А. б. А. Аднан
Аднанны Сабрийе бла юйленгенден Угур, Хатидже деп еки сабийи барды.
1. А. б. К1. Кенан
Кенанны Ясемин была юйленгенден Чаглар, Огузхан, Шейма деп юч сабийи барды.
1. А. б. К2. Кемал
Кемалны Дидар была юйленгенден Каан, Хакан деген еки джашы болганды.
2. БАТЫРБЕК
Батырбекни Дауат бла Гитче деген еки сабийи болганды.
2. А. Дауат
Даутны сабийлери Али Ихсан, Али Рыза, Али Осман, Халиме, Оьуз.
2. Б. Гитче
Гитчени сабийлери Лютфю, Рахми, Нурсел. Быладан кимле барды билмейме.
3.АЙТЕК
Айтекни да юч сабийи болганды: Фадиме, Шеукет, Салих. Быладан да Шеукетни сабийлерин билеме: Тауджан, Айтек, Зеки.
Хатууланы юсюнден мен билген хапар быллай бирди. Алгын айтханымча, бу хапарланы Хатууланы Хызырны картлыгында бир касетге джаздырылган хапарларындан алынганды. Ол заманда, Хызыр ауруулу болуб, джатхан орнунда хапар айтханды. Адам атла тюз болур, алай а тизмесинде катыштырган болурму билмейме.
Хатууланы Батырбек была Айтектен тууганла Коня шахарда Башхюйюк елге кёчгендиле. Аны ючюн аланы юзюгюн саулай джазалмадым.Хатуула бек бай болуп келгенликге казауат была, кёчкюнчюлюкню бергени кыйынлык была кёп джарлы кюнле кёргендиле. Келгенлени бир кёбюсю казауатда, аурууда калыб, юйленмей ёлюб кетгендиле. Бир уллу джыйын болуп келгенликге, бир екисини юзюгю курумаганды. Аллах ахратга кёчген картларыбызны джатхан джерлерин джандет етсин. Калган сауларыбызга да саулук берсин, тынчлык берсин.
Бу сагатда, сагыш етеме да, келгенле игими етгенле, аманмы етгенле ? Ол джылланы джашамаганыма билалмайма. Аллай бир кыйынлыкны кёрюб, мундагы джашауларына кёл басханмыдыла, огесе анда калай еди джашаулары, игим еди мундан, бери келгенлей калай болду джашаулары билмейбиз.
Кеслери каллай бир кыйынлыкны джашагандыла, бизлени чырт кёрмегенибиз ата джуртубузга быллай бир тансык етгендиле. Енди барсам Карачайга, табаллыкмамы джууукларымы, табарыкмамы ол тюшюмде ешитгеним Минги Тауну тёгерегиндеки джеллени тауушун, табаллыкмамы джай иссиледе салкын аязга теñлештиргенибиз Карачай тиширууланы, табаллыкмамы мияла кибик джылтыраган бузланы, ауруганлага джараган сууланы, Нарт атланы, джерни титиретген нал тауушларыны, табаллыкмамы Нарт Ёрюзмекни ?.. Табаллык тюлме, бармаганлай бу сорууланы джууапларын. Барсам болмайды, бармасам болмайды, барсам ендиге дери таза тутхан тюшлерим чачыллыкды деб коркама. Бармасам тюшлерими тансыклыгы кетерик тюлдю.
Бизлеге бу кыйынлыкланы джашатганланы Аллах билгенича етсин.
