Kafkasya’da yaşayan Alanlar, M.S. X. yüzyıldan itibaren, Bizans’ın etkisiyle Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Hıristiyan Alanların Kafkasya’da iki büyük dinî merkezi bulunuyordu. V.F. Miller, bunlardan birincisinin, Karaçay’ın Aşağı Arhız bölgesinde kurulduğunu, V.A. Kuznetsov da, ikincisinin, bütün Kafkasya’nın en büyük dini merkezi olduğunu ve Malkar’ın Yukarı Çegem vadisinde kurulduğunu söylemektedir.
[s.39] Karaçay-Malkarlıların eskiden Hıristiyanlık inancına mensup olduklarını ileri süren ve bu konuda ilk görüş belirten L.İ. Lavrov’dur. Karaçay-Malkar’daki eski kilise harabelerinde çok sayıda Hıristiyanlıkla ilgili kitaplar bulunduğunu ifade eden L.İ. Lavrov, Bizanslıların ve Gürcülerin etkisiyle, Karaçay-Malkarlıların Hıristiyanlık inancını benimsediklerini söylüyor. Ona göre, önceleri Hıristiyan olan Karaçay-Malkarlılar daha sonra Moğolların Kafkasya’yı istila etmesiyle birlikte Gürcü ve Bizans etkileri azalmış, Hıristiyanlık inancı yavaş yavaş kaybolmuş ve Karaçay-Malkarlıların eski Türk şamanist inançları ön plana çıkmaya başlamıştır.
Kafkasya’da yaşayan Alanlar, M.S. X. yüzyıldan itibaren, Bizans’ın etkisiyle Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Hıristiyan Alanların Kafkasya’da iki büyük dinî merkezi bulunuyordu. V.F. Miller, bunlardan birincisinin, Karaçay’ın Aşağı Arhız bölgesinde kurulduğunu, V.A. Kuznetsov da, ikincisinin, bütün Kafkasya’nın en büyük dini merkezi olduğunu ve Malkar’ın Yukarı Çegem vadisinde kurulduğunu söylemektedir.
Moğolların, Kafkasya’yı istila etmelerine kadar, Alanlar üç yüzyıl boyunca, Bizanslı din adamlarının da çeşitli propaganda ve misyonerlik destekleriyle, Hıristiyanlık inancını Kafkasya bölgesinde yaymışlardır. Daha sonra, Moğolların istilası ve Bizans’ın zayıflaması sonucu, Kafkasya’da Hıristiyanlık inancı eski gücünü yitirmeye, yavaş yavaş kaybolmaya başlamıştır.
1654 yılında Kafkasya’da bulunan A. Lamberti şunları söylüyor: “Karaçaylılar, Svanlar, Cikler ve Çerkesler Hıristiyandırlar. Ancak bunların tapınaklarına [kiliselerine] gidip baktığınızda, onların aslında Hıristiyanlıkla bir alakalarının olmadığını görürsünüz.”
1743 yılında Peterburg şehrinde bulunan Kabardey prenslerinden M. Atajukin ile A. Gilaksanov’un Malkarlılar hakkında şunları söylüyorlar: “Onlar çok eskiden beri Hıristiyanlık esaslarına göre yaşarlar. Hayatlarını buna göre tanzim ederler. Halen, onların büyük çoğunluğu bu hayat tarzlarını devam ettirmektedirler. Sözgelimi, baharda yedi hafta ve yaz mevsiminin son iki haftasında, hiçbir şekilde et, süt ve yağ yemezler.”
1743 yılında, General Eroptin, Çegem sakinlerine, Kızılyar [Kizlyarsk] soylularından Aleksey Tuzov’a götürmeleri için Hıristiyanlıkla ilgili bir kitap verir. Çegemliler ise ona şöyle cevap verirler: “Biz ölürüz fakat bu kutsal kitabı o Müslüman adama vermeyiz.”
Kafkasya’da İslam dininin yayılmasını engellemek için birtakım önemlerin alınması ihtiyacını duyan Hıristiyan din adamları heyeti, bir toplantı yaparak, Kafkasya’da Hıristiyanlığı yayma işini yürüten Gürcü misyonerlerin başarısız olduklarını, bundan sonra onların yerine Rus misyonerlerin bu işi yürütmesi gerektiğine karar verir. Bu heyetin, 8 Mart 1770 tarihli raporunda şöyle deniyor: “Gürcü din adamı Sinod, 1745 yılında, Hıristiyanlığın esasları ile ilgili bir genelgeyi Moskova’daki Başpiskoposa onaylatarak, Osetlere, Küçük Kabardey bölgesine ve Kafkas Dağlılarına [Malkarlılara] gönderdi.”
Gürcü vakanüvis Vahuşti, 1745 yılında şunları yazıyor: “Basianların [Malkarlılar], komşuları Osetlerde olduğu gibi, yönetici ve asilleri Müslüman, köylüleri [kara halk] Hıristiyandır. Ancak, Basianlarda ve Osetlerdeki Hıristiyanlık inancı yarım yamalaktır. Sözgelimi, bunlar yalnızca, domuz eti yiyenleri Hıristiyan, at eti yiyenleri de Müslüman olarak kabul ederler.”
1774 yılında Kafkasya’da bulunan İ.A. Güldenşted şunları söylüyor: “Basianlar [Malkarlılar] önceleri Gürcülere tabi idiler. Bu yüzden, Gürcü ve Yunan Ortodoks [Hıristiyanlık] inancının etkisiyle onlar Hıristiyan olmuşlardır. Onların yaşadıkları yerlerde eskiden kalma kiliselerin olması ve onların halen domuz eti yemeye devam etmeleri, onların eskiden Hıristiyan olduklarını göstermektedir.
1794 yılında Kafkasya’da bulunan P.S. Pallas şunları söylüyor: “Çegem vadisinde yaşayan halk eskiden Hıristiyanlık inancına mensuptu ve onların kiliseleri vardı.”
1798 yılında Kafkasya’da bulunan Polonyalı seyyah ve yazar Jan Pototskiy şöyle diyor: “Balkarlar, Kabardeylerin yanında, yüksek dağların arasında yaşayan ve Türk dilini konuşan bir halktır. Onlar [s.40] putperesttirler ve tabiattaki birtakım güçlere inanırlar. Gürcü-Svanlar ve Abhazlar ise kiliselerine çok bağlıdırlar ve kiliselerine karşı büyük hürmet gösterirler. Yüzyıllardır onların kiliselerine otuz adım dahi yaklaşabilen olmamıştır. Balkarlar, ne olduğunu bilmeden, birkaç Hıristiyan Yunan azizinin adıyla yemin ve dualar ederler. Balkarların yaşadığı yerlerde de Hıristiyan kiliseleri vardır. Balkarlar bu kiliselerin kapısını açıp içine girmiş değillerdir ama bu kiliselere büyük önem verirler ve saygı gösterirler.”
S. Bronevskiy, 1823 yılında yazmış olduğu “Kafkasya’nın Tarihi ve Coğrafyası Hakkında Yeni [Son] Bilgiler” adlı kitabında şöyle söylüyor: “Malkarlılar şimdi İslam kanunlarına göre yaşıyorlar. Eskiden onlar Hıristiyan idiler ve domuz eti yiyorlardı. Şimdi de Hıristiyanlara ve Hıristiyan kiliselerine saygı gösteriyorlar.”
1846 yılında Kafkasya’da bulunan N. Danilevski, Karaçay, Malkar ve Çegemliler hakkında şunları söylüyor: “Onların eskiden Hıristiyan oldukları açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Onlar eski kiliselere ve kutsal Pazar gününe hürmet ediyorlar. Bir haç gördükleri zaman kalpaklarını başlarından çıkarıp saygı gösteriyorlar. Ayrıca her zaman sofralarında domuz eti bulunur.”
İbrahim Şamanov, Karaçay-Malkarlıların eski takvimindeki, birçok ay ve gün adının, Hıristiyan azizlerinin adlarından kaldığını tespit etmiştir. Karaçay-Malkarlıların eski takviminde ay ve gün adları [1] şöyledir:
Başil-Ay[2] [Aziz Vasiliy Ayı]: Ocak
Başil-Ay[3] [Aziz Vasiliy Ayı]: Ocak
Kırkavuz-Ay[4] [Aziz Georgi Ayı]: Ocak
Bayrım-Ay[5] [Kutsal Meryem Ayı]: Şubat
Bayrım-Ay[6] [Kutsal Meryem Ayı]: Şubat
Totur-Ay[7] [Aziz Feodor Ayı]: Şubat
Avuz’nu Al Ayı[8] [Aziz’in İlk Ayı]: Şubat
Totur’nu Al Ayı[9] [Aziz Feodor’un İlk Ayı]: Mart
Avuz’nu Al Ayı[10] [Aziz’in İlk Ayı]: Mart
Al Totur-Ay[11] [Aziz Feodor’un İlk Ayı]: Mart
Bayrım-Ay[12] [Kutsal Meryem Ayı] : Mart
Avuz’nu Art Ayı[13] [Aziz’in Son Ayı]: Mart
Totur’nu Art Ayı[14] [Aziz Feodor’un Son Ayı]: Nisan
Avuz’nu Art Ayı[15] [Aziz’in Son Ayı]: Nisan
Art Totur-Ay[16] [Aziz Feodor’un Son Ayı]: Nisan
Hıçaman-Ay[17] [Hıristiyanlıkta Oruç Ayı]: Nisan
Lukkola-Ay[18] [Aziz Nikkol Ayı]: Nisan
Hıçaman/Hıçavman-Ay[19] [Hıristiyanlıkta Oruç Ayı]: Mayıs
Hıçavman-Ay[20] [Hıristiyanlıkta Oruç Ayı]: Mayıs
Lukkur-Ay[21] [Aziz Nikkol Ayı]: Mayıs
Lukkur/Lukkul/Lukkol-Ay[22] [Aziz Nikkol Ayı]: Haziran
Nikkol-Ay[23] [Aziz Nikkol Ayı]: Haziran
Biyaşkergi-Ay[24] [Aziz Georgi Ayı] : Haziran
Caynı Al Ayı[25] [Yaz’ın İlk Ayı]: Haziran
Eliya-Ay[26] [Aziz İlya Ayı]: Temmuz
Eliya-Ay[27] [Aziz İlya Ayı]: Temmuz
Caynı Al Ayı[28] [Yaz’ın İlk Ayı]: Temmuz
Caynı Art Ayı[29] [Yaz’ın Son Ayı]: Temmuz
Kırkar-Ay[30] [Sonbahar Ayı]: Ağustos
Kırkar-Ay[31] [Sonbahar Ayı]: Ağustos
Caynı Art Ayı[32] [Yaz’ın Son Ayı]: Ağustos
Kaç-Ay[33] [Hatır/Hürmet Ayı] : Ağustos
Küz-Ay[34] [Güz, Hasat Ayı]: Ağustos
Küznü Al Ayı[35] [Güz’ün İlk Ayı]: Ağustos
Kırkavuz-Ay[36] [Aziz Georgi Ayı]: Eylül
Kırkavuz-Ay[37] [Aziz Georgi Ayı]: Eylül
Küz-Ay[38] [Güz, Hasat Ayı]: Eylül
Kaç’nı Al Ayı[39] [Sonbaharın ilk Ayı]: Eylül
Küznü Art Ayı[40] [Güz’ün Son Ayı] : Eylül
Et Iyık-Ay[41] [Et Haftası Ayı]: Ekim
Et Iyık-Ay[42] [Et Haftası Ayı]: Ekim
Küznü Art Ayı[43] [Güz’ün Son Ayı]: Ekim
Kaç’nı Al Ayı[44] [Sonbaharın İlk Ayı]: EkimAbıstol/Amıstol-Ay[45] [Aziz Apostol Ayı]: KasımAbıstol-Ay[46] [Aziz Apostol Ayı]: Kasım
Kaç-Ay[47] [Sonbaharın Ayı]: Kasım
Kaç’nı Art Ayı[48] [Sonbaharın Son Ayı]: Kasım
Endrevük/Andreyig-Ay[49] [Aziz Andrey Ayı]: Aralık
Endrevük-Ay[50] [Aziz Andrey Ayı]: Aralık
Abıstol’nu Art Ayı[51] [Aziz Apostol’un Son Ayı]: Aralık
Baş-Kün [Baş/İlk gün]: Pazartesi
Gürge-Kün/Gevürge-Kün [Aziz Georgi Günü]: Salı
Baraz-Kün [Aziz Paraskevi Günü]: Çarşamba
Orta-Kün [Orta gün] : Perşembe
Bayrım-Kün [Kutsal Meryem Günü]: Cuma
Şabat-Kün [Musevîlikteki kutsal Şabat]: Cumartesi
Iyıh-Kün[52] [Hafta günü]: Pazar
Anlaşılacağı üzere, Karaçay-Malkarlıların eski takvimindeki ay ve gün adlarının hemen hepsi Hıristiyan azizlerinin adlarından kaynaklanmaktadır. V.F. Miller, Yukarı Çegem bölgesinde yaşayan halkın “Altın Aş-Kerge”ye [Altın Aziz Georgi] çok hürmet ettiklerini söylemektedir. Hıristiyan azizlerinden [s.41] Georgi’nin adı, Karaçay-Malkarlıların eski takvimlerinde ay ve gün adı olarak bugüne kadar gelmiştir.
Yukarıda, Karaçay-Malkarlıların eski takviminde verilen “Avuz”, “Kırk-Avuz”, “Biy-Aş-Kergi” ve “Altın-Aş-Kerge” sözlerindeki “avuz” ve “aş” sözleri “aziz/kutsal” anlamına gelmektedir. Karaçay-Malkar diline bu söz, Osetçe’deki “uas/vas/was” [aziz/kutsal] sözünden girmiş olabilir. V.İ. Abayev, Osetçe “uas/vas/was” [aziz/kutsal] sözünün, eski İran dilindeki “vaş/waş” [haber/haberci/haber veren/haber getiren] sözünden kaynaklandığını söylüyor. Ancak, Karaçay-Malkar Türkçesi’ndeki “avuz” ve “aş” [aziz/kutsal] ile Osetçe’deki “uas/vas/was” [aziz/kutsal] sözleri, Karaçay-Malkar dilindeki “uvaz” [vaiz], “avaz” [ses] ve “avuz” [ağız] sözlerinden de kaynaklanmış olabilir.[53]
Karaçay-Malkar Türkçesi’ndeki “Kilisa” [Kilise] ve “Babas” [Papaz] sözleri de, Yunanca “Ekklesia” ve “Papas” sözlerinden gelmektedir. Öte yandan, Karaçay-Malkarlılar, Ortodoks [Hıristiyan] keşişlerine “Kara-Babas” [Kara Papaz] diyorlardı. Karaçay-Malkar Türkçesi’ndeki “Jor” [Haç] sözü, Gürcüce “Cvari” [Haç] sözünden gelir. Yine “Kaç” [Haç] sözü ise herhalde Ermenice’den ya da Farsça’dan gelmiştir.[54]
Yukarıda verilen çok sayıdaki görüş ve bilgilerden, Karaçay-Malkarlıların XVIII. yüzyıla kadar Hıristiyanlık inancına mensup oldukları anlaşılmaktadır. Daha sonraları, Karaçay-Malkarlılardaki Hıristiyanlık inancı zayıflamış, XVIII. yüzyıldan sonra İslam diniyle karşılaşınca da tamamen yok olmuştur. Dağıstan’dan ve Kırım’dan Kafkasya’ya yoğun bir şekilde gelen İslam dininin etkisiyle, Karaçay-Malkarlılar XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İslam dinini tamamen kabul etmişlerdir.
Dipnotlar
[1] Karaçay-Malkarlıların eski takvimindeki ay ve gün adları, bu makalenin orijinalinde, bu kadar ayrıntılı bir şekilde verilmemiştir. Konuya ilgi duyan okuyuculara ve araştırmacılara faydası olur amacıyla, Karaçay-Malkarlıların eski ay ve gün adlarının değişik varyantlarını bir araya toplayarak yukarıda bir şema halinde verdim. Ancak, burada önemli bir hususu belirtmek gerekiyor; çeşitli kaynaklarda, özellikle ayların ad ve sıraları farklı şekilde verilmiştir. Ben bunların tümünü, kaynaklarını dipnotlarla göstererek verdim. [A.A.]
[2] H.İ. Süyünçev, E.R. Tenişev, Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskova, 1989, s. 805; İ.M. Şamanov, Kafkasyalı Karaçay-Malkar Türklerinin Halk Takviminde Yeni Yıl Nevruz, Tür Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni [Sempozyumu] Bildirileri, Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Sadık Tural, AKM Yayınları, Ankara, 1995. s.194.
[3] Mingitav Dergisi, Sayı: 5, Nalçik, 1994, s. 3.
[4] Dr. Wilhelm Pröhle, Karaçay Lehçesi Sözlüğü, [Çeviren: Prof. Dr. Kemal Aytaç] Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991, s. 53.
[5] Süyünçev, H.İ., 1989, s.805.
[6] Mingitav, 1994, s 3.
[7] Şamanov, İ.M., 1995, s. 194.
[8] Pröhle, W., 1991, s. 7.
[9] Süyünçev., H.İ., 1989, s.805.
[10] Süyünçev., H.İ., 1989, s.805.
[11] Mingitav, 1994, s. 3.
[12] Şamanov, İ.M., 1995, s.195.
[13] Pröhle, W., 1991, s. 7.
[14] Süyünçev, H.İ., 1989, s.805.
[15] Süyünçev, H.İ., 1989, s.805.
[16] Mingitav, 1994, s. 3.
[17] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[18] Pröhle, W., 1991, s. 63.
[19] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[20] Mingitav, 1994, s3.
[21] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[22] Süyünçev, İ.M., 1989, s. 805.
[23] Mingitav, 1994, s. 3.
[24] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[25] Pröhle, W., 1991, s. 21.
[26] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805; Şamanov, İ.M., 1995, s.195.
[27] Mingitav, 1994, s. 3.
[28] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[29] Pröhle, W., 1991, s. 21.
[30] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[31] Mingitav, 1994, s. 3.
[32] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[33] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[34] Şamanov, İ.M., 1995, s. 195.
[35] Pröhle, W., 1991., s. 62..
[36] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[37] Mingitav, 1994, s.3.
[38] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[39] Pröhle, W., 1991, s. 45. Burada ya müellifin kendisinden kaynaklanan ya da çevirenden kaynaklanan bir yanlışlık vardır. Çünkü; Kaç’nı Al Ayı: Eylül, Kaç’nı Art Ayı: Kasım; arada Ekim ayı atlanmış oluyor. Doğrusu Kaç’nı Al Ayı: Eylül değil de Ekim olmalıydı. [A.A.]
[40] Pröhle, W., 1991, s. 62.
[41] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805. “Et Iyıh-Ay” [Et Haftası Ayı] herhalde, Karaçay-Malkarlıların Hıristiyan inancından ötürü oruç tuttukları [et, süt ve yağ yemedikleri] haftalardan kaynaklanmaktadır. [A.A.]
[42] Mingitav, 1994, s. 3.
[43] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[44] Karaçay-Malkar Türkçesi’nde “Kaç” sözü hem “Sonbahar” hem “Hatır, Hürmet” hem de “Haç” anlamında kullanılmaktadır. Dolayısıyla burada “Kaç-Ayla” [Sonbahar ayları: Ekim-Kasım], “Haç” ayları şeklinde de düşünülebilir. [A.A]
[45] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[46] Mingitav, 1994, s.3.
[47] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[48] Pröhle, W., 1991, s. 45.
[49] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[50] Mingitav, 1994, s.3.
[51] Süyünçev, H.İ., 1989, s. 805.
[52] Karaçay-Malkar Türkçesi’nde “Iyıh” sözü “Hafta” demektir. Ancak, bu sözün yukarıdaki anlamı bakımından, Hıristiyanlık inancındaki “Pazar” [Hafta/Tatil/İbadet] günü ile bir ilişkisi olması gerekir. [A.A.]
[53] Karaçay-Malkar Türkçesi’ndeki “uvaz” [vaaz/vaiz] sözü Arapça “vaiz” ve “vaaz” sözlerinden, “avaz” [ses] sözü de Farsça “avaz” [yüksek ses] sözünden kaynaklanmaktadır. Aslında, Karaçay-Malkar Türkçesi’ndeki “Avuz” ve “Aş” [aziz/kutsal] ile Osetçe’deki “uas-vas/was” [aziz/kutsal] sözleri, Yunanca’da özel adların sonunda yer alan ve tekilliği ifade eden “-os” ekinden kaynaklanmaktadır. Sözgelimi “Georgi-os” ve “Hırist-os” gibi. Karaçay-Malkarlılardaki “Kırk-avuz” sözü “Georgi-os” sözünün Karaçay-Malkar Türkçesi’ne uyum sağlayarak girmiş şeklidir. [A.A.]
[54] “Haç” sözü Ermenice “Khaç” sözünden gelmektedir. [A.A.]
_________________________________________________________
Mahti Curtubayev, Karaçay-Malkar Kültüründe Hıristiyanlık İnancı,
Çeviren: Adilhan Adiloğlu, Kırım Dergisi, Sayı: 27, Ankara, 1999, s. 39-41
________________________________________________________________
Yazarla İrtibat :
_________________________________________________________