Meni tölüme deri bolganla Kafkazdan kelgen adetleni igi biledile. Endigi caş tölüle, artıksızda elleden tışında tuvup ösgenle cuk da bilmeydile. Anı da ayıbı cokdu. Körmeseň neni billikse. Özge va elde caşağanla takılırak bile bolurla. Üylenmegen caşla bıla kızlanı birbirleri bıla süymeklikni üsünden çam etip sölevşivleri, nakırda etivleri tavlu halklanı köbünde cürügen adetdi. Munda caşagan dagıstanlıla bıla çeçenlileni aslamı nakırdanı bilmeydile. Ertde musliman bolganları sebepli unuthan bolurlamı dep oyumum alaydı. Tegeylile, adigeylile, kabartılıla, abazalıla nakırdaga ustadıla, bek cürütedile. Dağıstan halkladan kumuklula da biledile.
I.
CAŞ-KIZ NAKIRDA
Üylenmegen caşla bıla kızlanı birbirleri bıla süymeklikni üsünden çam etip sölevşivleri, nakırda etivleri tavlu halklanı köbünde cürügen adetdi. Munda caşagan dagıstanlıla bıla çeçenlileni aslamı nakırdanı bilmeydile. Ertde musliman bolganları sebepli unuthan bolurlamı dep oyumum alaydı. Tegeylile, adigeylile, kabartılıla, abazalıla nakırdaga ustadıla, bek cürütedile. Dağıstan halkladan kumuklula da biledile.
Caş bıla kıznı birbirlerine süymeklikni üsünden nakırda etivlerini birinçi şartı, aralarında cuvukluk baylamı bolmazga kerekdi. Ekinçi şartı da katlarında em azından bir başha adam bolurga kerekdi. Bu sebepten cangı tanış bolgan caş bıla kız birbirlerine tukumların sanap cuvuk bolup bolmaganların angılarga kerekdile. Ne az da cuvuk esele egeç-karnaşçadıla. Nakırdanı har adam kesi bolumuna köre etedi. Tıngılaganlanı avuzlarına karatırça usta tukum nakırda etgen caşla-kızla bir da köpdüle. Nakırdanı ençiligi nedi desegiz, söleşingenni söleşilgen cerde kalıp ketgenidi. Kerti da atı üsünde : “Nakırda, çam”. Nakırda bardırıvnı birinçi ceri toydu, cıyındı. Üylengen toylanı tışında etilgen toylada da nakırda cürütüledi. Sözüçün ıstım saklagan, asker aşırgan, çepken sokgan, çepken teplegen, db. künlede, keçelede etilgen cıyılıvlada bir da alamat nakırda-çam cürüydü. Suv colunda, üy çaldışlada, kaphak başlada... tap tüşgenley kızla bıla caşla nakırdanı bardırıp tebreydile. Bir elden bir elge caş konak kelgen ese (üylenmegen cetgen caş ne da kız) anga caş-kız tenglerini hoşkeldige cıyılganı, anı kibik keçelede konakga sıy berir üçün cıyıluv etip kuvanç uşak etgenleri aruv adetleribizdendi. Bıllay cıyıluvlada nakırda cürümey bolurmu, hars-tepsev degença kaygı da bolmaganına zamannnı aslamın nakırda bıla, çam bıla ozdururga ong tabadıla. Karaçay camagatnı içinde caşap da caşlıgında nakırda etmegen cangız adam da bolmaz.
Birbirlede nakırda küreş halga, erişiv halga da kelip kaladı, kim kimni horlarıkdı ne da kim igi nakırda etedi degença. Bir kıznı talay caşha söz cetdirip nakırda etgeni kibik, bir caşnı da talay kızga nakırda etgeni boladı. Bıllay közüvlede kalgan caşla bıla kızla nakırda etgenni koyup alanı tıngılaydıla. Sözge usta caşla bıla kızla erişiv nakırda etgenni bek süyedile, tengleri da cıyıluvlada alanı bolurun izleydile.
Caş-kız nakırda aman adet tüldü. Kızla bıla caşlanı arasında nögerlik sezimni ösdüredi, asırı tartınçaklıknı keteredi, aman innetni tumalaydı, kalgan halkladaça taşada tübeşip söleşirge kerek koymaydı. Musliman dinde bir söz bardı: erkişi bıla tişiruv taşada tübeşsele, üçünçü nögerleri şaytan bolur. Hal bılay bolsa, aman işni cürütürge madar tabılıp kalırga da bollukdu. Bu sebepten Karaçay-Malkar camağatda em da kalgan kafkazlılanı aslamında caş bıla kıznı cangız tübeşivleri ullu ayıpdı, uyatlık işdi. Kız bıla caş nakırda etgen zamanda katlarında başhaları da bolurga kerekdi, alay bolmasa nakırdanı ne maganası kallıkdı? Nege cararıkdı? Söleşingen söz kerti bolur da kalır.
Mında bizge honşu bolup caşagan üyür elleni adamları bizni nakırdabızga ullu seyir etedile, bıllay iş bolurmu dep? Keslerinde caş-kız nakırda cürümegeni sebepli angıları munu almaydı.
KIZ TİLEV
Kız tilevnü adetge köre şartları, corukları bardı. Bılanı birinçisi kız bıla caşnı birbirlerin süygenleridi. Algadan caş bıla kız birbirlerin körüp, söleşip, nakırda etip, şagırey bolup tanış bolmagan esele, üylenir muratların açık etip söz alıp bermegen esele kız tilevden bek hayır kellik tüldü. Birbirin tanımagan caş bıla kıznı üylengeni Karaçay camagatda igige sanalmaydı. Bıllay coruk bıla bolgan üylülükde bizde bek az tübeledi.
Caş, süygen kızı bıla kerti kölden söleşip, anı bıla caşavun bir eterge talpıganın açık etip, andan tap cuvap algan ese; egeçi, kelini ne da kısha cuvuklarından birni atasına-anasına keleçi etip muratın bildiredi. Alada kesi aralarında kengeş etelle, sorulluk adamlarına soralla. Barı bir onovlu bolgandan sora, kıznı üyüne keleçi iyerge onov begitedile.Elni sıylı caklı adamlarından talay erkişini kurap kıznı üyüne iyelle. Ala, adetge köre, caraşıvu bıla kıznı atasına anasına keleçilik kullukların bildiredile. Ala va kızlarını talpıvun bilsele da “ho” ne da “ogay” dep koymaydıla. “Bizni adamga sanap elni sıylı caklı adamların iygendile, sav bolsunla. Alay a busagatda bizde ol kaygı cürümeydi. Caşlarına da bir aytıvubuz cokdu, özge kızçıknı talpıvun da bilmeybiz” degen küyde aruv sözle bıla keleçileni aşıradıla; umutçu da etmeydile, üzdürüp da koymaydıla.
Talay ıyık ozgandan sora caş üyü biyagı keleçileni kurap dagıda ciberedi. Karaçay camagatda keleçilege caşnı atası koşulgan adet cokdu. Kıznı atası bıla anası ne da alanı cerine söleşirge erkinligi bolgan birev söznü arı bıla beri burdura keledi da “Bizni kimge da aytıvubuz cokdu. Alay a cuvugubuzğa tengibizge da sorurga kerekbiz. Busagatda sizge açık oyumubuznu belgili eter amalıbız cokdu. Allah cazgan ese bolgan da eter” degença caraşıv sözle bıla keleçileni aşıradıla. "Cuvukga tenge da bir sorayık” degen, igige işaratdı, razılıknı işanıdı. Mından sora köp da ozdurmay, alay a algadan da hapar berip biyagı keleçile colga tüşerle. Haparlı barılganı sebepli kız üyünü ata-ana canını kısha cuvukları da cıyıladıla. Keleçilege carık hoşkeldi berip alanı törge olturtadıla. Tamada keleçi, söznü burdurup turmay keleçilikni cangırtadı, kız canını tamadası da caraşıv sözle bıla razılık bildiredi. Kalganla da carık avaz bıla algış etedile, igi muratlarına ceterlerin tileydile. Bılaylık bıla “Söz tavushan” adet tındırıladı.
Mından arısı “Kalınnı” belgili etiv, cıyın künnü begitiv... degença birge onov etillik işledile. Kalınnı ne bollugun keleçile ol keçe oguna belgili etip kaytırga kerekdile. Kalgan etillikleni artda eki kavumnu da caş adamları tındıra tındıra baradıla. Söz tavusulgan keçe keleçile kalınnı üsünden da söz açadıla. Kız canını tamadası izlegen kalınların belgili etedi. Caş canını keleçileri da kesi karuvlarına köre caraşuvu ne ese anı boldururga küreşedile. Köbüne arada tatıvsuzluk çıkmay işni begitedile. Burun zamanda “Kalın”ga aytılıp açha, altın, bir da belgi at berile edi. Endi meşinala köbeyip at cürütülmey tebregeninde “Belgi at” bergen adet kesi allına unutulgandı. Açha bıla altın bügün da cürüydü. Mında caşagan karaçaylıla kalınnı bek avur tutmaydıla. Kim da kıynalmay berirça birni adet etgendile. Ol ogay eseng “elge adet bolmasın” dep, bay üyle da ayırıp köp kalın bermeydile.Kölleri uşathannı caşırtın bergenle bar ese da halk munu kertisin bilmeydi. Türkde caşagan karaçaylılada art 20-30 cıldan beri üylenip üy kuragan işle biraz tarkaygandıla. Artıksız da ellede üylenmey turgan kart caşla bıla kızla bir da köpdü.
Üylenmey üyde kalıp ketgenle da bardıla. Bu bek osal bir turumdu. Halkıbıznı adam sanı künden künge azalıp baradı, ölgenleni sanı tuvganladan köpdü. Munu türlü türlü sebepleri bardı: meni sartınga kalınnı köplügü sebep tüldü. Keçimni (caşavnu) zorlugu, birbirine cuvuk cetmegen caş-kız taphannı kıyınlıgı, kişi halkladan kız alıp bergenni igige sanalmaganı, artıksız da ellede sabançılık bıla malçılıknı bek karıvsuzga cetgeni, söznü kıshası ekonomik caşavnu tarlıgı üylengenni tarkaytıp boşagandı.
Burun zamanda ellede kart kız körgen kıyın edi. 30 cılın ozgan kızla barmak bıla körgüzülürça az edi. Cetgen kızla erge barırğa guzaba ete edile. Endi va bolum alay tüldü. “Körgen körgenin eter, köçgen arbasın ceger” dep bir söz bardı. Caş kızla keslerinden kart kızlanı köredile,erge barırga guzaba etmeydile. Cılları kelip akılları igi begigenden sora tavkel eterge akkıl-tekkil boladıla.Caşlıknı bergen aruvluğu bıla tazalığı va ızına aylanıp tebreydi.
Sorasında va tilegen azaladı, tavusuladı. Ma bılaylık bıla kızla da caşla da üyge cıyılıp turadıla. Sözüçün, bu eskerivle cazılğan közüvde (1993) bizni elibizde tört cıyırmaga cuvuk üylenmey turğan caş-kız bar edi. Bılanı aslamı 30 cılnı ozğandıla. Endi bılay üyge cıyılıp turğan kızla bıla caşlağa ne madar eterge da bilmey karmalıp turabız. Türklülege koşulurğa izlesele iş tınçayırıkdı. Alay a mıŋa tavkel bolğanŋa anda mında bir tüberiksiz. Şaharda caşağanlanı da elde caşağanladan başhalığı cokdu. Bir cıyın bolsa duniyanı üylenmegen caşı kızı cıyılıp kaladı…
Art ala şaharlada caşaganla kişi halkla bıla kız alıp bergenni kızıv ete tebregendile. Süysek süymesek da iş boluruna baradı. Burundan beri tavlu tişiruvnu camagat işlede, kral kullukda işlemegeni bu zatnı üsünden ong bermegen sebepleden biridi. Caş da kız da işley esele üynü keçimin cürütgen tınç boladı. Bu sebepden işlegen kızlanı er taphanı üydegileden tınçdı...
KELİN ALIRGA BARUV
Karaçay-Malkarda burun zamanda avrupalıla ne da hıristiyanlaça “cüzük takgan” adet cok edi. Endi söz tavusulhandan sora cüzük takgannı da adet etgendile. Karaçay caş bıla kız toyda, oyunda, cıyılıvlada birbiri bıla tıygıçsız söleşirge, nakırda eterge erkin bolganları sebepli birbiri halilerin bilirge amal da tabadıla. Bu sebepten “söz tavushandan sora” tübeşgen, söleşgen ayıpdı. Sözü tavusulgan kız nakırdanı koyadı, toydan oyundan ayagın tartadı. Amalın tabıp kıznı üyden tışına çıkmay turganı igige sanaladı.Caş da kız canını tamadalarından callarga, adam arasına erkin çıkmazga kerekdi. Üylengen toyla köbüne kaç aylada etiledi.
Cıyın başlarga söz begitilgen künge deri eki canı da hazırlıkların etip cıyınga kuraladıla. Başha elleden çakırıllık adamlaga da hapar iyiledi.Begitilgen künde caş canını adamları caşnı atasını arbazında, kız canını adamları da kıznı atasını arsazında cıyıladıla. Men bılayda, burundan beri körüp bilgen cıyınlarımı eskerirge küreşip, cürütülgen adetleni cazarıkma.
Kelin alırga barırga kuralganlanı sıyındırır çaklı bir arba ne da meşina hazırlanadı (eskiden caydak atlaga da köp mine edile).Atlanı cügenlerini kulaklarına ne da meşinalanı küzgülerine bayrakla baylanadı. Arbalaga cegilgen atla da meşinala da casamma etiledile. Cılı kelgen caklı bir erkişini küyövnöger cıyınga tamadaga saylaydıla. Anı başçılığına sıyınıp barı birgeley art artha tizilip kız üyüne taba colga çıgadıla. Bir elni içinde caşay esele arbalaga / meşinalaga tişiruvla bıla sabiyle minedile. Caşla bıla kızla cürüp baradıla. Atha mingenle da at oyunla etip adamlanı cüreklerin uçunduradıla. Kız üyüne cuvuk cetgenley küyövnöger cıyın aruv bir nizam bıla akırtınırak bolup kobuz soga, orayda ayta cürüvün badıradı. Bu közüvde kız canını caşlarından bir kavumu küyövnögerlege nakırda bıla ururga, tüyerge, kagın sogun eterge, süyrerge küreşedile. Bılay bıla arbazga kiriledi.
Küyövnögerle arbazga kirginçi, kız canını adamları kabak eşikden çıgıp konaklarına hoşkeldi beredile. Tamadala tişiruvlanı kartırakların üylege aladıla. Caşla, kızla, sabiy sübüyle arbazda kaladıla. Kartla üynü içinde bir kesekni mıçıp tışına çıgadıla, üynü allındağı tırkıklaga, şindiklege olturadıla. Çah, nakırda, zavuk tavuşla, kıçırık sıyıt birbirine katışıp kökge örleydi. Kız üyünü karıvu igi ese, cıyılgan halknı sıylagan da etedi. Alay a sıylav bermese da ayıp tüldü. Bir eki sagak çaklını insanla birbirleri bıla uşak ete, caşla bıla kızla toy ete, sabiyle türlü türlü oyunla çığara ozdurgandan sora, küyövnöger caşla bıla kızla coppu cıyılıp sora tizginle etip, orayda tarta, kobuz soğa kelin çıgarık üynü eşigini allına baradıla. Karaçaynı üylengen cıyınlarında em avur kulluk küyövnögerni üsündedi. Ol çapmağan kulluk, ol etmegen iş cokdu, takıykanı tohtarga madarı cokdu.
Bılayda bir zatnı çerterge unuthanma, ol da nedi desegiz, toynu avalından ahırına deri “küyöv”, ortalıkda körünmeydi, boluş üyden tışına çıkmaydı. Oraydaçıla bıla harsçıla kelin çığar üynü eşik allına süyelgenden sora küyövnöger canına bir cılı kemgen kelinleden biri bıla eki caş kıznı alıp içkeri kiredi. Aruv sözle bıla kelinni alırga kelgenlerin bildiredi. Sora, av atılıp turğan kelinni bir kolundan kesini katın kıznögeri, bir kolundan da caş canını üyge kirgen kelini tutup akırtın akırtın atlata anı üyden tışına çıgaradıla. Orayda, kobuz, algış sözle, kıçırık sıyıtla birbirine katışıp dağıda kökge örlegen bu közüvünde kelinni arbaga ne da meşinaga mindiredile. Küyövnögerle da guzaba salamlaşıp keter kaygıga kiredile. Cıyınnı tamadası barını ornuna kız canını tamadaları bıla salamlaşıp kesi cıyınını allına tüşüp arbalağa / meşinalaga minip ızlarına kaytırğa buyruk beredi. Kayta turup cayav cürügen bolmayd, barı da arbalaga / meşinalaga minedile. Em alda tamadanı arbası, anı artında kelin arba, anı artında da kalğan arbala tizgin boladıla. Orayda, kobuz, zavuk kıçırıkla bıla kıznı ata üyünden kayınüyüne taba atlatadıla. Atlaga mingenle da adamnı cüregin avzuna keltirirça oyunla, çörçeklikle körgüztedile. Kelin keltirgen arbalanı tizgini elden çığıp, toğay aylanıp dağıda elge kirip, keň oramlanı barın da ozğandan sora kelin keltirgen üynü arbazından kiredile.
Caş üyünü kartları eşik allında cıyılıp turadıla. Arbalanı barı arbazğa cıyılğandan sora, har kim barı kelin arbanı tögeregine tögerekleşip basınadı. Bu közüvde kelinni kayın atısı bıla kayın atası kelinlerini arbazğa kirgen savgasın belgili etedile: karıvu bolgan üyle, saban, baçha, savluk iynek, kozulu koy... degençe savğala beredile. Bu zatnı ol-bu dep bir ölçesi cokdu. Munu ızından kayın ata alğa atlap kelinni kolundan tutup arbadan endiredi. Kurman kesip akhan kanını üsünden kelinni ozduradıla. Kayın ata bıla kayın ana kelinňe hoşkeldi berip anı kuçak iynak etgenden sora, alğış etebilgen bir erkişi boza ayaknı koluna alıp alğış etedi. Izından kelin üyge kirgiziledi, kart tişirıvlanı barı alğış etip “Hayırlı ayak bıla kelgin”dep kelinni avunu tışından kuçaklaydıla. Üynü içinde bir kesekçikni murukku etgenden sora kelinni dağıda arbazga çığaradıla. Caşla orayda tartıp, kızla kobuz soğup hars urup kelinni kesi otovunu eşigini allına deri eltedile. Kelinni katın kıznögeri, caş canından bir kelinni da boluşluğu bıla caňı kelinni otovuna cıyıadı. Izlarından kızla da kiredile. Bılaylık bıla kelin keltirgenni birinçi bölümü tındırıladı, har kim üyüne çaçıladı.
II.
Nekâhtan sora, tepsile caraştırılıp cıyılgan halk sıylanadı. Aşalıp içilgenden sora kartla olturup lahor etedile, cırlay bilgenni cırlatıp ejuv etgenleri da boladı. Caşla bıla kızla va toyların tohtamazdan tanga deri bardıradıla. Keçe keçirek bola tebregenley kartla bıla sabiyle cukuları kelip üylerine çaçıladıla.
Nekâh Etiv
Kelin kelgenni ingirinde cuvuk, teng, honşu barı cıyıladı. Kızla bıla caşla ne arbaznı sir canında ne da catma tübünde toynu kuraydıla. Sabiyle da kuvanç allı bolup arbazda türlü türlü oyunla oynaydıla. Arbaznı içi kuvanç tavuşla bıla zıngırdaydı. Bir canında da şınkart otla salınıp aş kazanla kaynayla. Toynu kuru da bir üybiyçesi bolurga kerekdi. Üybiyçeni kullugu; aşnı suvnu colu-corugu bıla cürütüvdü. Caş üyünü caş kelinleri üybiyçege cumuş-kulluk bıla boluşadıla, bılaga “cumuşcula” deydile. Et tuvragan, otun sındırgan, kazan asıp kazan endirgen degença avur işlege erkişile, artıksız da caş küyövle karaydı. Küyövnögerni cumuşu va başını tük sanından köp boladı: küyövge nögerlik etgenden aşatıp içirgenňe deri ol çapmağan kulluk cokdu...
Catsı namazdan sora elni efendisi bıla kartları kelin keltirgen üyge keledile. Kız canını nekâh etdirlik adamları da keledile. Caş canını adamları da bılağa koşuladıla. Küyövnöger, küyöv bıla söleşip anı öküllügün üsüne aladı, kıznı cuvuklarından bir erkişi da kız söleşip anı öküllügün aladı. Ekisi da efendini allına tobuklanıp olturadıla. Alanı katlarına da eki şagat olturadı. Kalgan adamla va seyirge karaydıla. Efendi şeriyatnı buyurganıça nekâh etdiredi. Izından cangı üylengenleni zavukluğu üçün duva etedile. Cıyılgan adamla eki canını adamlarını kolların tutup algış etedile.Bılaylık bıla kız da, caş da em dinge em da adetge köre er bıla katın boladıla.
Nekâhtan sora, tepsile caraştırılıp cıyılgan halk sıylanadı. Aşalıp içilgenden sora kartla olturup lahor etedile, cırlay bilgenni cırlatıp ejuv etgenleri da boladı. Caşla bıla kızla va toyların tohtamazdan tanga deri bardıradıla. Keçe keçirek bola tebregenley kartla bıla sabiyle cukuları kelip üylerine çaçıladıla.
Bu közüvde işni em kıyını üybiyçe bıla cumuşçulanı üsündedi. Ala aşarık-içerikni tecegenden sora, tav kibik kalan cıyılgangan savutlanı barın cuvup tambılaga hazır eterge kerekdile.
Ortalıkdan ayak kötürülgenden sora küyövnöger boluş üyge barıp, küyövnü alıp şoş oramladan ötdürüp kişige da körgüzmey kelin otovga cıyadı. Alayda katınkıznöger, kız kıznöger bıla caş kıznögerleden biri da bolurga tapdı. Algadan küyövnöger küyövge, katınkıznöger da kelinge adetge köre kalay colugurların üretedile. Otovdagıla kısha bir uşukçık etip, kelin bıla küyövnü otovda birge koyup tışına çıgadıla. Otovnu eşigin artından kiritlenedi. Kalganla üylerine ketelle, küyövnöger a taga deri otovnu tögereginde gözetçilik etedi.
Tang ata tebregen zamanda, katınkıznöger bir cuvuk erkişi bıla birge keledi, küyövnöger a alaydadı. Kelin bıla küyöv a kobup kiyinip hazır bolup tururga kerekdile. Küyövnöger eşikni kakganlay, küyöv eşikni açıp tışına çıgadı, katınkıznöger içkeri kiredi, küyövnöger da küyövnü boluş üyüne eltedi. Ertden bıla kün tiygenden sora, katınkıznöger bıla caş canını kelinlerinden biri oruncabıvnu alıp, eltip üynü kart tişirıvlarına beredile. Bu adet mecuslukdan kalgan bir adetdi. Bolsa da bardırılganlay turadı. Mında karaçaylıla da kız atı bıla üylenip kız çıkmagan coknu ceridi. Meni sartınga duniyanı üsünde Karaçay kızdan namısına bek kız bolmaz derikme. Bılaylık bıla kelin keltirgenni ekinçi bölümü da tındırıladı.
Kıznögerle
Caş üylendirgen cıyınlada el sıylav eki aylanıp etile edi: kelin tüşüp nekâh etilgen keçe, av alıngan kün. Endi av alıngan kün sıylav beriledi. Toynu kallay bir barganını belgili bolcalı cokdu. Har üy kesine bolumuna köre uzun da kısha da bardıradı. Alay orta hıysap bıla 3-4 kün boluvçan edi. Busagatda kelin kelgen kün av alıp koygan adetni da cürütedile. Kelin engenni ekinçi kününde av alganla da boladı. Söznü bılayında burun zamanda cürügen, endilede koyulgan aman bir adetibizni üsünden körgenimi, bilgenimi aytırga küreşirikme. Bu zatnı folklor canı bıla tanıtırga izleyme ansı, endi cürügen adet tüldü.
Kelin tüşgen künnü ertdenbılasında, kız canını cuvuklarından kallay bir caş bar ese, bılanı barı “Caş kıznögerle” atı bıla caş canına konak etip iye edile. Sanlarını ne bolluğunu üsünden bir tıygıç cok edi; ciyırma, 30, 40 caş bolgan zamanların da körgenbiz. Cıyın iyesi üy, bılanı caklı konak etip, törge olturtup, toynu ahırına deri künde üç azık bıla sıylap tururga kerek edi. Caş kıznögerleni aşap içip uşak etip turgandan sora çırt da kullukları cok edi. Kesleri da otov üyge tolup, otovnu tar etip har kimge da azap berip turgan adetleri ömürde da igige sanalmay edi. Bolsa da Kafkazdan kelgen adet bolganı sebepli 1970 cıllaga deri karıvsuzdan karıvsuz bola barsa da caşap turgan edi. Caş kıznögerle toyga kirsele hars urmazla, kobuz sokmazla, nazda cumuş-kulluk etmezle, alay a erkin tepserle, süygen kızlarına erkin nakırda eterle. Av algan ingirde ahır azıkların aşap çaçılırla. Ertdenbılasında va sıylarından cuk da kalmaydı. Bıllay bir boş erkişini 3-4 künnü, künde üç aylanıp konak tepsi bıla sıylap turgan kalayga bargan zaravatlıkdı...
Caşkıznöger kerekli midi? Ayhay kereklidi, alay a caŋız bir caşkıznöger. Ol katınkıznögerni da kelinni da cumuşun tındırırga kerek boladı. Artıgı kereksizdi, osal adetdi. Kafkazdan kelgenden sora cetmiş cılga cuvuknu cürütülüp turdu. Endi va dump bolgandı, caşkıznöger adet tumalangandı.
Bek eski zamanladan beri cürüp kelgen bu mecus adetibiz, mındaça Kafkazda da tumalangan bolur dep oyum eteme. Endi bıllay ençi konaklaga tübelmeydi. Toynu, madarın tabıp em az coyum bıla tındırırga küreşedile.
Kelin kelgen künnü ertdenbılasından av alğan künňe deri ayırıp aytılırça belgili bir adet cürümeydi. Kündüz ortalık şoş boladı, şapa bıla cumuşçularını azık hazırlağan kaygılarından sora cuk kımıldamaydı. Keçelede va ullu toy kuraladı, cır aytıladı, nakırda etiledi. Bu zavuk kımıldavla tang alasına deri badırıladı. Caş üyünü em katı işi, tış elleden kelgen konaklağa karagandı. Ellede alaga otov orun taphan har üyge da alay tınç tüldü. Bolsa da cuvukla, honşula üylerin, orunların açıp boluşadıla. Kız üyünü, av alır künge berne hazırlap, cıyın kuragandan sora eter işi bek bolmaydı.
III.
Adamla kıçırık sıyıt ete şekerleni cıyarga küreşedile. Ortalık tul tuban boladı. Da, kuvançnı mından aruv körgüzgen ne bolur deysiz? Kerti da Karaçaynı av algan adeti alamat bir adetdi. Ne kelsin, bara bara ol da tarkaya baradı, artıksızda şaharlada etilgen cıyınlada. Bolsa da ellede entda kızıv cürütülgenley turadı.
Av algan kün, toynu ahır künüdü. Har eki canında da ullu hazırlık bardırıladı: kız canı cıyınga koşulluk tişiruvlanı cıyışdıradı, bernege salınnık savğala ayrı boçhalaga salınıp, kimlege etilgeni da belgili etilip tüyümçek etiledi. Berne kübür bıla anga sıyınmagan ullu boçhala bir arbaga cüklenedi. Bütöv hazırlıkla tındırılğandan sora “Cıyın” bir eki erkişi tamadanı ızından caş üyüne taba atlanadı. Cıyın bir elde ese cayav barıladı. Toy kuragan üyge cetgenley, caş canını adamları allarına çıgıp, cıyınnı sıylap, caklap arbaz içine aladı. Tişiruvla kelin otovga cuvuk bir otovga alınadıla, tamada erkişile da sıylı kartla olturğan otovga eltilip törge ötdürüledile. Tişiruvla berne hapçüknü da birgelerine eltip caňıdan bir köz cetdiredile, cetişmegen cuk barmıdı dep.
Caş canını av alganga kuraluvu alay kıyın tüldü: kelinni başına atarga kempek / şeker, boza ayak, cavda bişgen tepsi tolusu hıçın, bir da algış eterik adam algadan hazır etiledi. Elni tamada kartları ekindi namazdan sora toy üyüne kelip üynü allında şindiklege, tırkıklaga olturadıla. Kart tişiruvla da alanı artlarındagı şindiklege tırkıklaga tizilip olturadıla. Munu ızından, caşla bir cerge cıyılıp orayda tarta otov üy taba atlanadıla. Kızla da kobuz soga, hars kaga alanı ızlarından baradıla. Oraydaçı başı, çam sözle da koşup bir eki orayda tartdırgandan sora otov üynü eşigi açılıp, eki kolundan eki caş kelin (biri katın kıznöger, biri da caş canından bir kelin) tutup av atılgan halda kelin körünedi. Caşla alda, kelin bıla kızla da alanı ızından biyagı orayda bıla kartla allında olturgan üynü tuvrasına baradıla. Bılayda caşla ekige ayrılıp kelin öterça bir col açadıla. Sora, kelinni üyge kirgizedile. Alayda caş canını kartarı, artıksız da tişiruvları algış etip dagıda bir hoşkeldi beredile. Kelinni köp barmay arbazga kaytaradıla, cıyılgan halknı tüz ortasına keltiredile. Bu közüvde ariv algış etebilgen bir erkişi alga çıgıp, koluna boza ayaknı (algış ayak) da alıp, tavuşun ne kötürtalganın kötürtüp töredeça algış etedi, kalganlanı barı da bir avuzdan “Amin!!!” dep kıçıradıla. Algış boşalgandan sora, atası-anası sav bir sabiyge algı burun bozadan içiriledi, kalganın da içerge süygenle közüvlep toguydula. Tepsi tolusu hıçınnı da sabiyle sermeşedile.
Bu adetle tındırılgandan sora, kelinni başına atılıp turgan savga-av (çepkenlik kumaş, dariy cavluk, db.) nu caş canından bir caş kelin alıp, caşnı kuzenlerinden birini boynuna çırmaydı. Avga iye bolgan, sabiylege bek ullu zavuklukdu. Avnu algan sabiyçik toynu maskotu da boladı. Em ahırında kelinni başından başlap, cıyılgan halknı barını başına kempekleni çaçadıla. Adamla kıçırık sıyıt ete şekerleni cıyarga küreşedile. Ortalık tul tuban boladı. Da, kuvançnı mından aruv körgüzgen ne bolur deysiz? Kerti da Karaçaynı av algan adeti alamat bir adetdi. Ne kelsin, bara bara ol da tarkaya baradı, artıksızda şaharlada etilgen cıyınlada. Bolsa da ellede entda kızıv cürütülgenley turadı. Em ahırında biyagı caşla bıla kızla kelinni araga alıp orayda bıla harsnı da bardırıp, kesi otovuna kaytaradıla. Mından sora, bütöv cıyılgan halknı allında arbaz koynu bardıradıla.
Av alıngınçıga deri kelin, otovnu bir müyüşüne kerilgen avnu artında turadı. Av alıngandan sora müyüşge tartılgan avnu da aladıla, kelin erkinŋe çıgadı. Mundan arı betin cabarga da, caşırılırga da kerek cokdu.
Karuvu igi üyle iynek mal soyup “uça” da kuraydıla. Türlü türlü oyunla da oynaladı. “Kozbörk” bıladan biridi. Kozbörkge örlegen tamaşalık bir satdı. Arbaznı ortasına üç uzun arkavnu baş canların sıncır bıla ne da karuvlu cip bıla baylap çaldış etip cerge begitedile. Többege, çaldışnı tübüne kozbörk asıladı. Karıvlu bir cipni çaldışga baylap enişge sarkıtadıla. Alay a cip ajımsız cavlanırga kerekdi. Keslerine bazgan caşla cipni uçundan tutup kozbörkge örlerge küreşedile. Cavlu cipni tayganı sebepli örlegen bek kıyındı. Tamam da barıp tohtagan çörçek, gırtçı caşla örlerge ong tabadıla. Kalganlanı küreşi cıyınnı küldürüp harh etdirirge caraydı. Örler üçün kuru kol karıuv cetmeydi, amal bilirge da kerekdi. Usta caşla cipni örgesine uzalıp enişge sarkgan uçun da ayaklarına çırmaydıla, bu va bek kıyın zatdı. Kozbörkge örlep cetgen caş anı alaydan üzüp cerge atadı. Tübündegi halk, bökge ilindirilgen kempekleni üzüp üzüp avuzlarına atadıla. Bu kıyın işni bacarğan caşğa noktabav beriledi: ortağa ne salınŋan ese ol; açha degença, koy, uvanık degença, camçı, kiyim degença… Cigitlikni, şemerlikni körgüzür üçün alamat bir oyundu. Endigile anı bile da bolmazla. Köpden beri etilgen haparın eşitmeyme. Unutulğan bolur, dep kıynalama, Kafkazda da mından takıl bolmaz, dep akılım alaydı.
BERNE
Toy etile turganlay, arbaznı tap tüşgen sir cerine katı küyüzle cayılıp cer hazır etilgenden sora “Berne hapçükle” anı üsüne salınadı. Cıyın bıla kelgen tişiruvladan bir kavumu bıla caş canından koşulgan tişiruvla berne boçhalanı tögeregine cıyıladıla. Kaygılı adamlada öre süyelip alanı tögeregine basınıp seyirge karaydıla. Kız üyünden berne kulluk bıla kelgen tişiruvladan avazı igi çıkgan biri, boçhaçıklanı birem birem açıp içlerinde ne bolganın kimge etilgenin cıyılgan halkga açık etedi: ma bu kayın ataga, bu kayın anaga, bu tamada karnaşha, bu tamada egeçge... degen küyde berneni barın karaganlaga em aytadı emda körgüztedi. Bu közüvde sabiyle da birer tayaknı berneçi katınga uzatıp kolcavluk savga izleydile. Alanı kurukçuklarına da birer kolcavluknu baylaydıla. Berne beriv boşalgandan sora, kelgen hapçükleni eltip tamadala olturgan otovga cıyadıla. Alayda kart tişirıvla da etilgen berneni körürge talpıp turadıla, kesleri da bu zatnı üsünden bek kaygılıdıla. Kart tişirıvla berneni barın körgenden sora uzun uzun algış etedile.
Bılayda az bilingen bir adetibizni çertip aytırga izleyme: av alıngınçıga deri kelinçik, kelin otovnu bir müyüşüne kerilgen avnu artında turadı. Otovga kirgen har adam kelinni körürge erkin tüldü. Av alıngandan sora müyüşge kerilgen av cıyıladı, kelin da erkin bolup ortaga çıgadı. Mından arı betin cabarga da caşırılırga da kerek kalmaydı.
UÇA - EL SIYLAV
Av alıngan ingirde el sıylagan adetdi. Har toy iyesi kesi karıvuna köre aşarık içerik etip elni sıylaydı. Bılayda men “Uça” dep aytılğan adetibizni angılatırga küreşirikme, neçün desegiz, busagatdagı tölüle “Uça”nı atın da bilmeydile. Uçanı har üy da etalmaydı. Coyumu köp bolganı sebepli karuvu igi üyle etaladıla. Uçaga cangız bir adam kaldırmay bütöv el çakırıladı. Cıyınında uça eterge izlegen üy, uvak ayaklı malla soygannı tışında iynek mal da soyup bütöv elni cik derin koymay sıylarça aşarık içerik etedi. Uça etilgen cıyınlada “Kozbörk” adetibizni da cürütedile. Kozbörkge örlegen, tamaşalık bir işdi. Arbaznı ortasına üç uzun arkavnu örge süyep üs canların demenňili çaldış baylagandan sora ayak canların tışına kerip toprakga kömedile. Miyik bir baçhıç ne da bıkını boluşlugu bıla çaldışnı üsüne kozbörknü saladıla. Cerge ceterça uzun bir cipni bir uçun çaldışğa katı baylap, ol bir uçun cerge iyelle. Cipni algadan cavlaganları sebepli bir da bek taygak boladı. Kesine bazgan caşla bu cavlu cip bıla çaldışha deri örlep kozbörknü alırga küreşedile. Tışından karağanga tınç körünse da cavlu cip bıla allay bir miyikge örlegen bir da kıyındı. Munu bacaralgan bek az caş boladı. İş kuru kol karuvda tüldü, tabın bilirge kerekdi. Kim alga örlese ol kozbörknü alıp enişge atadı, andan çaçılgan kozla bıla kempekleni seyirge cıyılganla kıçırık hahay ete cıyarga mıllıkların atadıla. Bu kıyın erişivnü bacargan caşha nohta bavu beriledi: kiyim, koy kal, uvanık, camçı... degença.
Cigitlikni, çörçeklikni közgürtür üçün kozbörk alamat bir çurumdu. Endilede kozbörk adetibiz unutulurga cetgendi, bolsada ullu cıyıluvlada entda etilgeni boladı. Sözüçün Eskişaharda 1995 cıldan beri etilgen “Nartlanı Toy Künü” atlı ullu cıyıluvda “Kozbörk” adetni cangırthanbız, bılaylık bıla caş tölü da anı maganasın ürengendi.
El sıylav boşalgandan sora, kuvanç cıyıluvga cıyılganlanı bir kavumu, kartladan başlap akırtın akırtın çaçıla tebreydi. Em ahırında toynu bardırgan caşla bıla kızla kesleri kaladıla. Ala va tang athınçı deri tohtamazdan tepsey, cırlay çam-nakırda ete toy etedile. Sora ala da cuku bashan, arıgan közlerin uva çaçıladıla...
ÜSGE KİRGEN
Av alıngandan bir kün sora “Üsge kirgen” adet cürütüledi. Bu ol demeklikdi: caş canını tamada erkişileri bıla tişiruvları kelinçikge berlik savgaların hazır etip keng bir otovga cıyıladıla. Katınkıznöger bıla caş kelinleden biri cangı kelinçikni alıp keledile. Törde olturgan kartladan başlap cıyılganlanı barını kolun tutadıla. Sözge usta kartladan biri çam sözle da koşup kelinge algış etedi. Bu adetni maganası, kelinni kayın üyü bıla tanışmaklıgıdı. Algış sözle boşalgandan sora, kayın ata bıla kayın anadan başlap har birevnü “Üsge kirgenlik” savgası açık etiledi. Altın-kümüş degença savgala berilgeni adet bolgandı. Berilgen savgalanı barı katınkıznögerge amanat etiledi, ol da alanı eltip kız üyüne körgüzedi. Artdan, savgalanı barı kelinçikge beriledi.
KÜYÖVNÜ BOLUŞDAN ÇIGARGAN
Bütöv el camagat, cuvuk-teng cıyılıp etilgen bu zavuk-kuvanç cıyıluvda unutulup kalgan birev bardı: küyöv caş. Ol, kelin tüşgen künden başlap boluş üyde turadı, toyga koşulmaydı. Av alıngandan eki-üç kün sora, ingir karagıda küyövnü tengleri cay üyünde cıyıladıla, köp barmay orayda tarta boluş üy taba cürüydüle (bir birlede kıshası bıla boluş üyde cıyılıp da kalınadı), kuvanç ete küyövnü katına baradıla. Ol keçe boluş üynü biyçesi mal soyudurup aşarık içerik etip caşlanı sıylagan da etedi, alay a munu etmese da hata cokdu. Sıylavdan sora, köp turmay boluş ayden çıgadıla. Biyagı oraydanı ayta, küyövnü birgelerine alıp toy üyüne baradıla, kengirek bir otovda cıyılıp turgan kartlaga körünedile: küyövnöger alda, küyöv anı artında, caşladan talayı da küyövnü artında içkeri kirip kartlanı kolun tutadıla, alanı caklaydıla. Caşladan algış etebilgen biri kısha bir algış etedi, cıyılganla boza ayaknı (algış ayaknı) közüvlep toguydula. Munu ızından köp da turmay caşla küyövnü alıp tışına çıgadıla, kelin otovga baradıla. Bir kesekni nakırda çam sözle bıla uşak etilgenden sora caşla çaçıladıla. Bılaylık bıla küyövnü da üyge cıygandan sora toy boşaladı, cangı üylüle ömürlükge innet etip colugadıla. Akırtın akırtın küyöv da kelin da caşavnu kıyırından tuta tebreydile.
IV.
Üynü bir otovunda saklap turgan tamadalanı canına barıp kelinni atasına, anasına, dagıda kalgan tamadalarına “kızıgıznı kuvanç ete sav esen ata üyüne keltirdik” dep teceydile. Ala da em kızların em da konaklanı kuçak ıynak etip caklaydıla. Bir eki sagat çaklı çam-nakırda uşak etgenden sora, caş canını tamadası bıla cıyınga koşulgan tişirıvları erkinlik alıp ızlarına kaytadıla.
KÜYÖV ÇAKIRIV
Toy boşalgandan talay ıyık sora, köp da sozmaganlay kız canı küyöv çakırgan adetni tolusu bıla tındırırga kerekdi. Belgilengen künge sıylav hazırlık etilir. Cuvuk, teng, honşu barı çakırılır. Kız canını adamları kün bathandan sora küyöv bıla nögerlerini allına karap tebrerle. Bu közüvde, küyövnü cuvuk üydegilerini har birinden birer caş bıla kalgan caş tengleri catsı namaznı artı bıla cıyılırla. Küyövnögerle birigip boşagandan sora barı birgeley kıznı atasını üyüne tuvra colga çıgarla. Barıllık cer bir elni içinde ese, caş cıyınga küyövnöger tamadalık etedi. Tış elde ese, caşlanı başında bir eki tamada da baradı. Barır üylerine cuvuklaşa tebregenley orayda tartıp guzaba da etmey, akırtın akırtın arbaz eşikni allında cıyılırla. Kız canını caşları alanı bılayda hoşkeldi berip, kuçak iynak etip arbazga alırla. Konakbay caşlanı şoş körüngenine terilmezge kerekdi. Ala madarın tapsala artırakda kalgan küyöv nögerleden birin ne da talayın tutmak etip bavga da salırga bollukdula. Bu sebepden coppu cıyılıp birbirlerin koltuklap tururga kerekdile. Bu da işni nakırda-çam canıdı. Çerkeslile de küyövnöger ogay eseng küyövnü urlagan adet da bardı. Küyövnü urlatgan nögerleni betlerini tuluk bolluguna ne işek bardı. Kız canını caşları küyöv nögerleni urlayalmasala, alanı börklerin sermep caşırırga da öçdüle.
Caşla küyövnü tüz ortalarına alıp, oraydanı bardıra tamadala bolgan üynü eşik allına kelirle. Orayda makam bıla erkinlik tileb içkeri kirirge hazırlık eterle. Kartla cıyılgan otovnu ulluluguna köre, alda küyövnöger, anı ızından küyöv, anı da ızından küyövnögerleni tamadaraklarından talay caş içkeri kirirle. Küyövnöger bıla küyöv, törde olturup boza ayaknı da koluna alıp turgan tamadanı (köbüne bir kart ammanı olturtadıla) allına kelirle. Küyöv iyilip boza ayaknı alıp anı aruv algış etebilgen nögerlerinden birine berir. Ol da tamadalaga sıy bergen küyde kısharak bir algış eter, caşla boza ayaknı koldan kolga aylandırıp togurla. Boza ayaknı algandan sora, küyöv da nögerleri da sıraga salıp alayga cıyılgan tamadalanı barını kolun tuthan adetni tındırırla. Mından sora erkinlik alıp otovdan çıgarla.
Bu közüvde üynü kalgan bölmelerinde ne da cazgı keçe ese arbazda konak tepsile kuralıp turadıla. Arı beri sozulmay barı tepsilege tögerekleşirle. Aşav kaygı boşalgandan sora küyövnögerle keslerine körgüzülgen bir otovda ençi cıyılıv eterle. Adetge köre, bılayda, har kim keltirgen açha savgasın küyövnögerge berir. Ol da cıyılgan açhanı üsüne küyövnü kesi açha savgasın da salgandan sora, eltip üynü cuvuk tamadalarından tıyınçlı körgen birine berir. Munu tışında, kündüzden caş canı, kız canına kurmanlık mal da ciberedi, küçüne köre bir ne da talay mal.
Savga bergen adet tındırılgandan sora toy kuralır. Bir eki sagat çaklı toy etilir. Em ahırında küyövnögerle erkinlik alıp konakbayları bıla da salamlaşıp ızlarına aylanırla. Küyöv çakırıv adet etilginçi, küyöv camagatnı arasına çıkmaganı kibik kayın üyünü tamadalarından da callaganlay turadı. Çakırılgandan sora erkin caşavga çıgadı, camagatha koşuladı.
ÜY ÜLÜŞ
Eskiden, Üyülüş dep bir adet bar edi, igi aman ese de tang kesek zamandan beri, artıksız da şaharlada bu adetni cürügeni tumalanıp boşagandı. Ellede cürütgenle da bardıla. Üyülüş dep, caş canını kız canına iygen hıçın savgasına aytıladı. Üyülüş eltiv, av alıngannı ekinçi kününde boladı. Cıyınnı üybiyçesi bıla cumuşçuları al keçeden başlap duniya bıli cavda bişgen hıçın etedile, üsüne kalaçla da saladıla. Hıçınlanı sanı, kızcanını cuvukları bıla honşularını sanına köre hıysaplanadı. Cüzle bıla sanalgan hıçın savga aşçiklege salınıp arbaga cüklenedi. Küyövnöger bıla kelinleden ekisi üyülüş dep aytılgan hıçın savganı eltip kızcanını üybiyçesine beredi.
Kızcanını tişirıvları üyülüşge kelgen hıçınlanı nença cuvuk, honşu üy bar ese barına ülüş etip iyedile. Unutulurga cetgen bu adetibizni aşhı bir adet bolganın aytırga kıyındı, alay a folklor canı bıla bagası bardı.
KELİNNİ IZINA KAYTARIV
Bu adetni közüvü, küyöv çakırgandan soradı. “Bıllay bir” dep belgili künü bolmaganlıkga üç aynı ozdurmazga kerekdi. Cangı kelin buvaz bolup karnı belgili bola tebregenden sora kıznı ata üyüne kaytargannı bek uşatmaydıla. Em tap zamanı birinçi aynı ahırı bıla ekinçi aynı başına tübegen künledile.
Kız canı kızların ızına kaytarırga bir onovlu bolgandan sora bir caş kelinlerin caş canına ciberip “ma bu kün” kızıbıznı üyge kaytarırga izleybiz dep onovların bildiredile. Aytılgan künnge caş canı da savgaların cıyışdırıp kuraladı. Künorta callap ne da aşham köz baylana tebregen zamanda caş canını kelinleri bıla kızları cıyılıp, başlarında bir ne da eki erkişi tamada bıla cangı kelinni alıp kızcanını ata üyüne baradıla. Kelin kaytargan cıyınnga erkişile bek koşulmaydıla, eki canını da tişirıvları cıyıladıla. Konakbay tişiruvla da allarında bir eki erkişi tamadaları bıla konaklanı arbaz eşikni allında ıynaklap üyge kirgizedile. Üynü bir otovunda saklap turgan tamadalanı canına barıp kelinni atasına, anasına, dagıda kalgan tamadalarına “kızıgıznı kuvanç ete sav esen ata üyüne keltirdik” dep teceydile. Ala da em kızların em da konaklanı kuçak ıynak etip caklaydıla. Bir eki sagat çaklı çam-nakırda uşak etgenden sora, caş canını tamadası bıla cıyınga koşulgan tişirıvları erkinlik alıp ızlarına kaytadıla. Cangı kelin ata üyünde 2-3 ıyık çaklı kalıp solugandan sora, tavuşsuz tüyüşsüz kayın üyüne kaytadı.
Cangı kelinni adam ortasına çıgar közüvü, ızına kaytıp kayın üyüne cangıdan caraşhandan soradı. Kalgan tişirıvlaça ol da caşavnu bir kıyırından tutup kesine tüşgen kullugun etip tebreydi.
ISTIM SAKLAV
Karaçaylılanı mecus dinni tuthan zamanlarından kalgan bir adetleridi. Entda ellede kırkda sanda bir cürütülgen haparı bardı. Alay a unutulurga cetgendi. Mecus iynamga köre, cangı tuvgan sabiyçik, tuvganını cetinçi keçesinde tanga deri saklanmasa obur kelip betin calarıkdı. Bılay bolsa va sabiy avruvlu-kemizli sabiy boladı, ongup alga urup aynırga madar tapmaydı. Obur nedi desegiz; ne bolganı da belgili bolmagan, comaklada aytılgan, beti tişiruvga, töngegi da kiştikge uşagan bir canuvardı, degenle bardıla, alay a kertini bilgen cokdu. Bu mecus iynam entda tügel unutulup boşamagandı. Oburnu kalgan keçelede kelmey, belgili keçede, cetginçi keçede kelgeni da alamatdı. Istım saklav dep, sabiyçikni oburga calatmaz üçün caşla bıla kızlanı, tanga deri kozlavdan cathan tişiruvnu otovunda gözet etip saklaganlarına aytıladı. Munu da folklor canı bıla bagası bardı, ansı kaysı canından karasang da adamnı kölü razı bolurça caragan bir adet bolmaganı belgilidi.
Istım saklagan adet, har cangı tuvgan sabiyge da etilmeydi. Köbüne cangı kelinni al taphan sabiyine etiledi. Kertisin aytırga kerek ese oburnu, artda tuvgan sabiyleni calarga süymegeni da esge sıyınmagan bir zatdı. Istım saklarga cıyılgan caşla bıla kızla, kozlagan kelinçikni otovunda kabırga tüplege salıngan castıklaga ne da şindiklege olturup birbirleri bıla uşak, nakırda, çam etedile. Türlü türlü oyunla oynaydıla, cırlaydıla, iynar aytadıla. Sözge ustala bıla çamçıla alga ışırılıp cıyınnı külkü bıla harhbıla bulcutadıla. Bılaylık bıla zamannı kalay ozganın bilmegenley tangnı atdıradıla.
Cangı kozlagan tişiruvçuk da bu közüvde, orunga kirip, balaçıgın da katına ne da ayak canına salıp, cukka da katışmay tınglavnu berip turadı. Kızla bıla caşla zavuk etgenlikge balaçık bıla anası solurga taza hava tapmay, kıçırık sıyıtdan kulakları sasıp az zavuk etmeydile. Alay a adetge kimni cuk aytır karuvu bardı. Da başha madar da cokdu, ala ıstım saklamasala, obur ocakdan ener da balaçıknı betin calar da keter!
Bu mecus adetni Kafkasda cürüp cürümegenin bilmeyme, bizde tumalanırga cetgendi. Istımı saklangan sabiyle bıla saklanmagan sabiyleni savluk canı bıla da kalgan canları bıla da başhalıkları cokdu. Bolsa da caşla bıla kızlaga zavuklu uvakıt ozdururga alamat çurum bolganına işek cokdu.
BEŞİKGE SALGAN
Cangı tuvgan balaçıknı, bir ne da eki ıyıkdan ullu kuvanç cıyılıv etip beşikge salgan adetibiz a alkın unutulmagandı. Bu aruv adetibizni cürütgenle va tişirıvlarıbızdıla. Beşikge salır kün belgili bolgandan sora, ol künŋe dep üy iyeleri kurmanlık etip, hıçın bişirip, aş-suv etip kuraladıla. Kısha cuvukla bıla cuvuk honşula çakırıladıla. Alay a cıyınnı ullulugu üylengen toydaça ullu bolmaydı. Bir eki otovga sıyınırça tişiruv cıyıladı. “Endi kelir adam kalmadı” degen zamanda, eki caş kelin beşik bıla beşik bushulla salıngan boşhalanı ortaga saladıla. Biri beşikni caraşdıradı, biri da anga boluşadı. Mından sora cuvulup, tazalanıp turgan balaçıknı beşikge catdırıp, algış ete aruv bushullaga böleydile, em ahırında beşikni bavun da tartıp işni boşaydıla.
Beşikge salıngan kün sabiyçikni atalıp turgan atı da har kimge belgili etiledi. Islam dinge köre bar ese kart ata, cok ese sıylı bir kart sabiyçikni ong kulagına akırınçık azan, sol kulagına da ka’matnı okup “sanga ol bu atnı atadım“ dep, ızı bıla Allahdan igilikle, aşhılıkla tileydi. Mecus adetge köre va artıksız da ata canını tamadalarından biri balaçıknı atın atap camagatga belgili etedi. At atav tamam bolgandan sora konak tepsile salınıp, kuvançha cıyılgan tişiruvla aşap içedile. Izı bıla har biri sabiyçikge keltirgen savgasın beredi. Savgala sabiyçikni caş ne da kız bolganına köre, türlenedi. Altın, kümüş degença zatla bıla kiyimçikle, cabıvla, beşik cuvurganla da boladıla. Bılanı içinde birbirlede kol kıyın bıla etilgen alamat zatla körürge bollukdu. Sabiyçikni atasını karuvu igi ese, Allahga şukur eter üçün carlılaga, öksüzlege açha, aşarık, kiyerik degença boluşluk eterge da küreşedi.
V.
Sabiyleni ızından erkişile üylege birem birem barıp bayramlaşıp razılık tileydile. Künortaga deri sabiyle bıla erkişileni bayramlaşa aylanganları tarkayadı. Künortadan sora közüv tişiruvlaga keledi. Ala, elni savlay aylanmaydıla, kısha cuvukla bıla honşu üylege baradıla. Bılaylık sıla kölkaldıla, cavlukla, mıdahıkla korap cerine tosluk, tüz innetlilik, carık köllülük keledi.
Canazı Asırav
Elde bir adam ölse, algı burun mejgitni minarasından salah beriledi. Munu bıla hapar karap karagınçı elge cayıladı. Ölüm keçe kelgen ese, salah berdirirge guzaba etilmeydi, kün igi örleginçi mıçıladı. Kuru kısha cuvuklaga hapar beriledi.Ölgen tişiruv ese, kısha cuvukladan bir tamadarak tişiruv, erkişi ese elni efendisi cuvup kebinge saladı. Alay, erkişi cuvuklarından cuvabilgen bar ese ol da cuvarga bollukdu. Tış elleden canazıga kellikle cok ese mıçımay asıraladı. Ölü cuvula, kebinlene turgan zamanda elni caşları da kabır kazıp hazır etedile. Har zat etilip boşalgandan sora ölüknü salalaçha salıp baylaydıla. Kısha cuvukladan talayı üyge kirip salağaçnı arbazga çıgargandan sora, cıyılgan halknı barı canazını közüvleşe költüre eltip elge cuvuk işlengen canazı taşnı üsüne saladıla. Alayda canazı namaz kılınadı, efendi camagatdan razılık berirlerin tileydi, camagat da razılık beredi. Namazdan sonra, tekbir keltire, Allahdan rahmat tiley canazını kabırlaga eltedile. Kabırnı terenligi tişiruvlada em az kökürekbaşha deri, erkişilede da kindikni üsüne deri bolurga kerekdi, dinibizni aythanı alaydı.
Kabırnı kıbıla canına ölük sıyınırça bir dorbun kazılıp turadı mıga bılayda kubur deydile. Kısha cuvukladan talay adam kabırga enedile, ölüknü salagaçdan alıp allı kıbılaga aylanırça ongcallap kabır dorbunga saladıla. Dorbunnu allın ne kırpıçla bıla ne da katı kangala bıla biteydile. Mından sora, canazını asıraganlanı kabırdan örge tartıp karap karagınçı kazılgan topuraknı ızına tolturadıla. Kabırnı belgilerça taşlanı tizip başcanına da uzunurak bir taşnı saladıla. Bu iş etileturganlay, efendi bıla okuy bilgenle közüvleşip Yasin suvra bıla Kulhuvnu, Kulgavzlanı, Alhamnı, Ullu Eliflamnı birinçi betin okuydula. Em ahırında efendi duva etdiredi, camagat da amin deydi. Cıyılgan halk çaçıla tebregenley, efendi kabırnı allına süyelip “Talkan” okuydu. Mundan sora camagat barı birge ölgenni üyünü arbazına cıyılıp, kaygı söz bergen küyde dagıda bir duva etip çaçıladı. Canazı asıralgannı ekinçi kününden başlap tişiruvla kaygaçların da alıp kaygısözge cürüp tebreydile. Kaygaş igi bir adetdi. Üyünden ölü çıgıp, cürek avruvlu bolup turgan bir üyde uşhuvur etgen kolay tüldü. Kelgen kaygaş aşarıkla bıla üydegi da cubanadı, kalganın da carlılaga çaçadıla. Kaygaşha köbüne cavda bişgen hıçın eltiledi. Alay a başha aşarıkla etip eltirge da boladı.Dagıda bir zatnı unutmay aytayım; ölük üyden çıkgınçı “Devür” dep aytılgan sadaka beriledi, “Ishat” dep aytılgan sadaka va artdan etiledi, guzabası cokdu. Bu sadakalanı bergen, burundan beri adet bolup kelgen bir zatdı.
Kalgan musliman halklada da bardı. Alay a Islam Dinde “etigiz” dep buyurulmagandı. Bu sadakaladan murat, ölgenni kılmagan namazları bıla tutalmağan orazalarını cerine tölengen bir tazirdi. Alay a Kur’anda da, hadislede da bıllay bir hokum cokdu. Süygen eter, süygen etmez...
Movlut
Movlut, Islam Dinŋe artdan koşulgan bir adetdi. Andan kelgen kartlarıbız “Karaçayda da movlut etivçen edik” dey edile. Movlutnu söz maganası “tuvuş, tuvğan, cangı tuvgan” demeklikdi. Burun zamanlada cangı tuvgan sabiyni kuvançın eter üçün movlut etgendile. Art ala bu adet türlenip ölgenni ızından suvaplık üçün etilirge aylangandı. Endi karaçaylıla da ölgenni artından etedile. Mında caşagan türklüle movlut etdirsele aş-suv bermey, mejgitge cıyılgan camagatga kagıt hızençiklege tolturulgan kesek kempekçikleni tutdurup koyadıla. Karaçayda va ömürden beri da el sıylav bıla etiledi. Ölük asıragan üy, kuralganına köre, elni savlay sıylarça bir malnı soyup, aşarık-içerik da etip movlut etdiredi.
Elni kartları bıla kalgan erkişileri ne mejgitde ne da erkin üy bar ese ölgenni üyünde cıyıladıla. Efendi alda, dagıda okuy bilgenle movlut okuydula, Kur’an okuydula, salat-salam keltiredile, em ahırında da duva etedile. Movlut okugan boşalgandan sora erkişile bir canında, sabiyle bir canında, tişiruvla da bir canında aşap içedile. Izı bıla da efendi duva etdiredi. Movlut etgenni Allah da, faygambar da buyurmagandı, artdan koşulgan bir suvap adetdi, neçün desegiz, elni camagatnı, anı içinde carlılanı sıylagan suvapdı, Kur’an okugan da suvapdı. Movlutnu kesini, din nazmudan başhalıgı cokdu, Paygambarıbıznı tuvganın caklar üçün caraşdırılgan bir nazmudu, içinde Allahnı da Paygambarnı da sıylap ullulagan nazmula bardıla. Movlut nazmulanı kuru kesin ölgenni ızından okugannı bir suvabı da bolmaz, deydile alimle. Alay bolsa da katı adet bolgandı, taymazdan etilip baradı...
Sünnet Etdiriv
Caş sabiyleni sünnet etdirgen sıylı Paygambarıbıznı buyrugudu. Mında karaçaylıla ulan sabiy on cılına cetginçi sünnet etdirirge bir da bek es böledile. Kafkazda va sovet vlast kelgenden sora, ateist caşavnu sebebi bıla sünnet etdirgen bek kıyın bolgandı. Köp üydegile vlastdan korkup etdirmey koygandıla. Çeçenlileden kalgan Kafkas halklada sünnet etdirgen bek tarkaygandı. Alay a Sovet vlast oyulgandan sora din caşavga erkinlik berilgeni sebepli sünnet etdirgen da erkin bolgandı. Sünnet etdirgenni belgili bir şartı cokdu. Dokturla etgenleri kibik kolu caraşhan adamla da etedile. Bir kıyınlıgı cokdu.Mında caşagan halkla sünnet etdirgenŋe ullu sıy beredile: toy kuraydıla, elni sıylaydıla, movlut da okutadıla. Bılanı barın birge etdirirge kıyındı, karıvu cetmegen adam elni kalay sıylasın? Alay a çakırılğan adamla açha ne da altın savğanı cavdurğanları sebepli karıvsuz üyle da kıynalmay sünnet cıyınnı tındıradıla.Elle da hayırnı süygen çomart bayla da bardıla. Bıllay adamla kesi sabiylerin sünnet etdirgen zamanda elni carlı üylerini caşçıkların da birgeley sünnet etdiredile, kuvançın da birge köredile. Burun zamanda toy-oyun, sıylav kaygı cok edi. Elge sünnetçi çakırılsa, ulan sabiyçikleri bolgan üyleni sıraga salıp barın sünnet etip ketivçen edi. Anı hakın, köbüne bir bay üy berivçen edi, alay bolmasa da har kim üsüne tüşgen haknı töley edi. Men bilgenge köre karaçaylıla sünnet toy etip küreşmegendile, bıllay adetni mında ürengendile. Toynu oyunnu bir igiligi nedi desegiz, caşçıkla kuvanç allı bolup sünnet etilgenni bolur közüvüne deri anı esge keltirmey bir da zavuklu boladıla. Sünnetni açıvun da cegil unutadıla. Endi ellede sabiy da bek kalmagandı, sünnet adetni şaharlada caşagan cerlerinde etedile.
Karaçaylılanı keslerine aytıllık bir adetleri cokdu. Kalgan halkla kalay ete esele ala da alay etedile. Artıksız da sünnet kiyimçikle kiydirilgen caşçıklanı nögerçikleri bıla birgeley meşinalaga mindirilip oramlada kıçırık sıyıt etip aylanganları alanı bir da bek kuvandıradı, sünnetçini cülgüçün da unutduradı. Sünnet etdirgenni bir cıl közüvü cok ese da cay aylada etilirge öçdü. Bılay bolsa cıyınnı arbazda etgen tınçdı. Mektapla da cay soluvda bolganları sebepli sabiyleni cıyınga koşuluvları tap tüşedi.
Bayramla
Musliman kırallada halknı süyüp, kuvanç allı bolup cürütgen eki bayramı bardı: Orazabayram bıla Kurmanbayram. Başerkinlik künnü bayramı, cumhuriyat kuralgannı bayramı, horlam künnü bayramı, spor bayram...degença kıral bayramlaga halk alay bek es bölmeydi. Kıral kullukçula bıla mektap sabiyle koşuladıla. OrazabayramĦicirat ayladan Oraza ayda = Ramazan ayda oraza tutulup boşalgannı ızı bıla Şaval aynı birinçi künü Orazabayramdı. Bayramnı al kününe “Arefe kün” deydile. Bayramga cuvuk cete har üynü tamadaları, üydegilege kiyim, çuruk, cavluk... degença üsge başha kaplanŋan zatla alıp bayram kün savga eterge dep bir canına saladıla. Zamanga köre oyunçak, boyunçak, açha, db. zatla savga etilirge bollukdu. Bayram kün savga bıla sabiyleni kuvandırgan aruv bir adetdi. Bayramnı al kününde tişiruvla üyleni arbazlanı sibirip, aruvlap tazalaydıla. Al ingirden aşarıkla, artıksız da şekerli aşarıkla etilip hazırlanadı. Uvak sabiyleni kuvandırırga dep türlü türlü kempekle alınadı.Bayram kün ertden bıla ertde üynü tamadası bıla ulan sabiyleri abdez alıp, macal kiyimlerin kiyip mejgitge atlanadıla. Ertden namaznı artından bayram namaz uvakıt kirginçi efendi mejgitde avaz etedi ne da kuran okuladı. Kün tiyip bir kesek kötürülgenley bayram namaz kılınadı, duva etiledi.
Mejgitden em alga elni em kartı çıgıp eşikni katına süyeledi. Anı ızından kalgan kartla çıgıp sıra bıla bir birlerini kolun tutup “bayramıng kabıl bolsun”- “Allah kelirge da kuvanç bıla cetdirsin”-“Birgeley bolsun” degença sözle bıla bir birlerini bayramların algışlaydıla. Sora kalgan erkişile, caşla, sabiyle tizilleşip kartlanı kolun tutadıla. Har kol tutup boşagan tizginni ahırına süyeledi. Bütev camagat mejgitni arbazında bir birini kolun tutup boşagandan sora ölgenlege duva etiledi. Cavum bolmay kün igi ese cıyın bolup kabırlaga barıladı alayda ölgenlege birgeley duva etiledi. Izı bıla har kim erçi kabırların ziyarat etip ölgenlerine duva etedi, alaga Allahdan rahmat tileydi. Duva kulluk boşalgandan sora cıyın çaçıladı, har adam kesi üyüne kaytadı. Bu közüvde tişiruvla da kobup, üynü cıyıp, uşhuvur tepsini hazır etip turadıla. Algı burun sabiyle atalarını analarını kolun tutup razılık aladıla. Üynü anası sabiylege bayram savgaların çaçadı, ala da kuvanç allı boladıla. Bılaylık bıla cürekle süyünüp, kölle basılıp, kuvanç ete tepsini tögeregine cıyıladıla. Bayram hant boşalırga tiyreni uvak sabiyleri bolgannı zavuk kıçırıkdan aldıra,bir birleri bıla çabışa bayramlaşırga (kertisi bıla kempek cıyarga) dep üylege basınıp tebreydile. Anala bıla ammala alaga aruv sözle ayta, kolların da tutdura kempekle beredile. Sabiyleni ızından erkişile üylege birem birem barıp bayramlaşıp razılık tileydile. Künortaga deri sabiyle bıla erkişileni bayramlaşa aylanganları tarkayadı. Künortadan sora közüv tişiruvlaga keledi. Ala, elni savlay aylanmaydıla, kısha cuvukla bıla honşu üylege baradıla. Bılaylık sıla kölkaldıla, cavlukla, mıdahıkla korap cerine tosluk, tüz innetlilik, carık köllülük keledi. Bayram künlede kişi da işlemeydi, arbazda turgan bir eki malga aş-suv bergenden arı. Ullu-gitçe, erkişi-tişiruv, calçı-kullukçu, sabiy-balık barı birbirin caklap, sıy berip, aşhı tilek etip dinkarnaş boladı. Zavukluk bıla kuvançdan sora sagış bolmaydı. Avruganlaga barılıp kölleri alınadı. Kim da kıyınlıgın, kıyavun unutadı...
Orazabayram üç kündü, bir kavum kartla bıla tişiruvla ekinçi, üçünçü künlede da tamadalanı kolların tutarga cürüydüle.Kurmanbayram Orazabayramdan cangız başhalıgı kurman kesivdü. İyd (bayram) namazdan üyge kaythanlay, erkişile kurman malnı adetdeça Allahga kurman eterge dep kıskınıkga kiredile. Kurman eterge, bayramnı üçünçü kün ingirine deri erkinlik bar ese da har kim da birinçi kün etgenni süyedi, em suvablısı da al kün etilgenidi. Kurmanlık mal keçeden asıralgan cerinden alınıp tügün başın tartmay aruv küyde kesilir cerine keltiriledi. Kurman keserik adam malnı cerge catdırıp üç ayagın baylaydı, birev da çoçumasın dep ayaklarından tutadı. Sora niyet etip, tekbir keltirip, “Bismilllâhi-allahu akbar” dep citi bıçak bıla boynun tartadı. Kanı agıp boşap, kımıldaganı ajımsız tohtagandan sora, adetdeça soyadı, için alıp sanlarına ayıradı. Paygambarıbıznı buyruguna köre, kurman malnı etin üç ülüşge ayırıp birin carlılaga, birin cuvukga-honşuga, birin da üydegige tecegen suvapdı. Alay a sabiyi köp üy, eki etip birin kesine ayırsa da hata cokdu. Tişiruvla sanlangan etni uvak ülüşlege ayırıp sabiyle bıla tecelgen cerlerine mıçımay ciberedile. Üyleni aylanıp kol tutup razılık algan adet Kurmanbayramda da orazabayramdaça cürüydü. Halk birbirine barıp kelip kuvanç allı boladı. Kurman etni bişirilip aşalganını kesine köre süyümü, uçunuvu boladı. Kurman etgen bıla muslimanla em Allahnı razılıgın tabarga talpıydıla em da carlılaga boluşadıla. Kurman, dinibizni bek aşhı adetlerinden, kulluklarından biridi. Orazalada, sıylı künle bıla keçelede, bayramlada cürütülgen aruv adetle sabiyleni Islam dinge issi kölden baylanıvlarına sebeb boladı. Söznü bılayında bir eskerivümü aytırga izleyme: Almanya’ga medisin ustalık alırga dep barganımdan sora beş aydan sabiyleni da arı eltgen edim. Köb barmay oraza cabıldı, men da oraza tutarga başladım. Avuz açar zamanda sagatnı allıma salıp uvakıt kelgenley avuz aça edim. Ekinçi ne da üçünçü künü bolur edi deyme, biyagı men tepsini alga alıp sagatga karadım da avuz açtım. Ol sagatda beş cılda bolgan tamada kızçık, terezege süyelip mıdah avaz bıla alay söleşdi: bılayı kalay aman cerdi, minarası da cokdu, azan kıçırgan da cokdu! Bu sözleni eşitgenimde aşaganım tamagıma tıgıldı, kesi kesime çamlanıp “bilim alama dep uvak üydegini gâvur kıralga nek alıp keldim” dep esim sagışga ketdi. Aytırga izlegenim oldu: kızçık, cılı gitçe bolsa da, orazada aşham kirip avuz açar zamanda, muvazzinleni minaraladan azan kıçırganların tıngılap, azan tavuş eşitgenley avuz açılganın esine tüşürüp, Almanya’da da ol umut bıla talay künnü terezege süyelip azan tavuş saklagandı. Em ahırında tüngülüp mıdah bolgandı. Anga köre, avuz açhannı birinçi şartı, azan tavuş edi. Anı kımıldamaganın körgeninde cüregi takır bolup tuvgan curtun tansıklagandı. Kişi da esgermegenley azança, minaraça, kurman etgença, bayram künlede kempek cıygança, sünnetça, movlutça...
Adetle ogarıda aytılganıça sabiyleni dinnge cılıtırga sebeb boladıla. Seni cavungu din iynamı karıvsuz bolsun. Bügün Atacurtda, Eresey kıralnı zoru bıla anga boysunup caşagan Kafkas halklanı eki cüz cıldan beri menliklerin tas etmey, tillerin, adetlerin da unutmay, zulmuçu kıralnı asimilasyon politikasına karşçı turup keslerin katı begitip turganlarını birinçi sebebi Islam Dinnge iynamlarıdı. Bılay bolmasa edi uzak Aziya bıla Sibirni Türk tilli ne da fin-ugur tilli halklarıça cok bulup boşar edile. Dinni katı tutsala mından arı da alanı millet baylıkların, kültürlerin, adetlerin kişi da cok etallık tüldü. Bu zatnı üsünden çeçenlile ülgüdüle. Munu sabepli, sabiylege gitçelikden dinibizni şartların, birda kurusa da namaz kereklerin üretirge kerekbiz. Kuran okurga ürengen a eki duniyada da bek ullu zavuklukdu.
Esgertiv: “Eskerivlerim” eki kitap bolurça tang kesek uzundula. Alanı basmalatırga dep cazmaganma. Alay bolsa da talay bölümün Kartcurt’da basmaladım. Cangılıçlarım bar ese bilgenle tüzeltsinle. Tuvgan halkıma da bütev Kafkasnı karnaş halklarına da Ullu Allahdan igilikle, aşhılıkla tileyme...
___________________________________________________________________
Yılmaz Nevruz, "Karaçaynı Töresini Üsünden " [I, II, III, IV, V], Kartcurt
[Birleşik Kafkasya Dergisi Eki], Sayı: 6, 7, 8, 11, 12, Eskişehir, 1998, 2000.
________________________________________________________________________________
