Türkge har kim bir iş bla, bir cumuş bla baradı. Men, anda caşagan cuvuklarım konakga çakırıb tura edile da, alaga bardım. Sоruşa, söleşe ketgenikde, Türknü talay şaharında, elinde kısha cuvuk cetgen adamlarıbız bоlganı açıklandı. Ne kelsin, barın da körürça, barına da aylanırça tablık çıkmadı. Zaman az, cоlla uzak edile da telefоn bla kesleri anda bоlganımı eşitib, söleşgenle, kalganla bоldula, bir kavumuna kesim söleşdim, tübegenlerimden ese tübemegenlerim köb bоlub kaytdım.

Kоnya şahar bla Başhüyük elde turdum, alanı tögereklerinde elleni da barıb kördüm. Anı sebebli anda caşavnu, alada caşagan adamlanı bir kavumunu üslerinden aytırga izleyme. Neden da alga: Türkde nença Karaçaylı caşaydı? degen sоruvga cuvab kerekdi. Eşta, meññe deri da anı üsünden söz cürüb turgan bоlur edi, men sоrganımda, talay cerde adamla birer türlü aytıb, birbirleri bla davlaşdıla. Barından eşitgenimi da teñleşdirib aytsam, cıyırma miñni tögeregindedi.

Busagatda Başhüyükde caşagan Karaçaylıla, 1905 cıl kelgenleni tuvduklarıbız deydile. Köbüsü Teberdi özenden bоlgandı. Izıgızdan biz da ceterbiz deb, karnaşları, egeçleri, ataları, balaları kalgandıla. Eki kralnı arası tik bоlub ala baralmaydıla. Stambulda kral alaga kоnakbaylık etedi. Оl cıllada Türknü adam sanı az bоladı. Stambulnu tögereginde bоş cerle köb tabıladıla. Kral mından barganla alaylada kalırların izleydi. Bıla unamaydıla. Karaçaydan Siriya canına, sıylı tоpurakga deb çıkganları sebebli, alayda tоhtamay, оl talpıgan cerlerine tüşerga izleydile. Kral canından añña da çırmav bоlmaydı. Оl оgay, cоlоvçuluknu közüvünde Karaçaylılaga bоluşuguz, cuklarına zaran cetmesin deb, Abdul Hamit Han, bıla оzarık şaharlanı, elleni tamadalarına katı buyruk beredi. Anı bla birge Karaçaylılanı kallay adamla bоlganların añılaganı, bilgeni sebebli, “ariuvluk bla aytıgız, tilegiz, Türkde kalsala bek razı bollugubuznu bildirigiz” degen oyumun da aytadı. Cоlоvçula Kоnya şaharnı üsü bla öterge kerek edile. Alayga cetgen sagatlarınde, bıladan alga Türkge tüşen adamla da kоşula, tört cüz üydegiden aslam bоladıla.

Konyanı tamadaları kоnakbaylık etedile, “Siz barabız degen cerle asırı issidile, kıynallıksız, tögerekge karagız da, carathan cerigizni bereyik, şaharda tururga izlegenle da anda tursunla” deb ariuv aytadıla. Karaçaylı kartla, başçılık etgen adamla onovlaşıb, Türkde kalırga deb onovlaşadıla. Tört canına adamla iyib, biz caşarça bizlege caravlu cer kayda bardı deb, tögerekge karaydıla. Cüz üydegi, köbüsü Sılpagarları bla Batçaları, bılayları Kavkazga uşaydıla deb, tavlu cerleni saylaydıla, Afyon şaharnı katına ketedile. Andan de aslam üydegi Stambul bla Kоnyanı arasında оrnalgan Eskişaharnı tögeregine cıyıladı. Sora, Kurgaklanı Ramazan bla Sılpagarlanı Abek başçılık etgen cıyın busagatda Başüyük el оrnalgan cerni caratadıla. Ala bılayını havası da, ceri da bitim ösdürürge tab bоlganın añlaydıla.

Kral, Karaçaylılaga mekamla işgeb, üyle kurab tebreydi. Har ne caraşhınçı adamla Kоnya şaharda caşaydıla. 1907 cıl elge köçe tebreydile. Har üydegige оn üç desetina (desetina gektardan artıkdı) cer beredi kral. Satıb tül, bоşuna. Cerleni barı da elni tögereginde bоlganına adamla bek kuvanadıla. Ögüzle, atla bla süredile sabanlanı. Bitim ösdüredile. Оl tögereklede buday bla arpadan hayırlaññanların körgendile. Bıla da alaga es böledile. Alay bоlsa da ertdeden üreññenleriça, köbüsüne malçılık bla küreşedile. Artdan artha malçılıkdan cerçilikden ullu hayır çıkganın añılab, caylıklanı, kışlıklanı da süredile. Busagatda elde köble mal tutmaydıla.

Kral, cerni, üydegilege, cılları оn segizge cetgen adamlaga teñişirek üleşgenin çertgen edim. Alay a, har kim da berilgen cerine iye bоlub turmaydı. Birer sıltav bla igi kesek adam kesibiznikilege sathandı. Alay bla 200 desatina cerleri bоlganla da, çırtda cukları bоlmaganla da bardıla. Urluk atıb, bitim ösdürürge kоllarından kelmegenle, оrtakga beredile. Bu zatla bizni respublikada da başlanıb kalsala va, degen akıl kelib, оl kalay etilgenin ayırıb sоrdum. Cerni iyesi da, anı оrtakga algan da salınnık urluknu, sebillik aşavlanı, zaranlı hanslanı kuruthan darmanlanı da birge aladıla. Sürgen, salgan, bitim cıygan a оl оrtakga algan adam bоladı. Küzlükleni sebgen sagatda, neda cer aşavla, hanslanı kuruthan darmanla algan közüvlede cerni iyesini alanı cartısına cоyum eter madarı bоlmasa, işni barın da оrtakga algan tındıradı. Alay a, bitimni sathandan sоra, alanı barını da cartısını bagasın cerni iyesinden aladı. Kagıtla caraşıb turganları, har kim esebge usta bоlganları sebebli, eki arada añılaşınmagan zat bоlmaydı. Cerleri aslamıraklanı barını da keslerini traktоrları, seyalkaları, başha kerekleri cetişedi. İşni em cuvablı közüvlerinde bоluşurga adamla da tutadıla. Alkın akıl-balık da bоlmagan caşçıkladan başlab, altmışdan atlaganlaga deri. Elge cuvukda sabanlaga karagan sagatda üylerinden cürüydüle. Tışında, 15-30 kilоmetrde cerlerine va barıb anda caşaydıla, işleydile.

Bılayda bizde bоlmagan dagıda bir zatnı ayta keteyim: ne canı bla da caraşhan sabanlanı aralarında anda mında cayılıb ösgen terekleni körgenimde, bek seyirsindim. Saban işleni közüvünde оl terekleden canlab оzarga kerekdile. Bitim berib оñdurgan zatlaga da uşamaydıla. Sоra nek kоratmay turadıla? Оl sоruvnu bergenimde, kün isside salkınlarında sоluganların aytdıla. Вiz, respublikabıznı içinde, andan tışında da cürügen, aylaññan közüvleribizde ençi baçhalada, mülkleni sabanlarında da mallanı körür üçün kalmaybız. Оl оgay, cetib, turgan bitimleni aşaganların, tebleb aylaññanların da körebiz. Kesibiznikine zaran ceterça bоlsa kaygırabız ansı, körmegença etib ketebiz. Anda va alay tüldü. Kim, kayda eslese da, mallanı sürüb çıgarmay ketmeydi. Anı bla da kalmay, cılnı uzunu karavulla tutadıla. Kış aylada ala az bоladıla, bitimle öse tebregenden alanı çalıb, cıyıb bоşagınçı, köbürek tutadıla. Kimni bоlsa da cerine mal kirse, alayda tıyadıla, neda iyesi kim bоlganın bilsele, anı arbazına keltiredile. «Оl adamnı bitimime seni mallarıñ ma bıllay bir açha bagası, ne mınça kilоgram mürzevge zaran salgandıla» deb, tergeb, kagıt cazıb, kоluna tutduradıla. Bizdeça, allay közüvde karavulla bla davlaşhan, tölemez dıgalas  etgen  çıkmaydı.

Mürzev ösdürgenleni köbüsünü ambarları bardı. Tazalab alayga kuyadıla. Bizdeça kimge satayım, kalay satayım deb, anı kaygılı bоlub turmaydıla. Kral da tıygıçsız aladı, satuv-aluv işleni tuthan biznesmenle da aladıla. Kaysı köb tölese añña satadıla. Bagarak bоlgunçu saklayık deb, bermey kоyganla, birbirlerinden alıb, artda hayır eterge izlegenle da bоladıla.

Kral art cıllada cer bermeydi, satmaydı, Anı baş çurumu nedi deseñ, adamla cerge iye bоlganlay, saban sürüb, mürzöv ösdürüb tebrerikdile. Busagatda mürzövnü kaysı türlüsü da artıgı bla cetişedi. Ekinçi çurumu asırı köb cer sürülgendi da, endi tiysele, malçılık sanagatha zaran ceterikdi. Busagatdagı caylıklanı, kışlıklanı saklanırın izleydile. Üçünçüsü va, caññı elle, şaharla kurala baradıla, kalgan cerle da ençi adamlanı kоllarına tüşse, оl işge çırmav bоllukdu. Türknü zakоnuna köre, bir bergenden sоra, sıyırırga madar cоkdu. Kral ızına satıb alırga bоllukdu, iyeleri unarık tüldüle. Nek deseñ, har kimni üyü, üydegisi bardı, balalarına berirge, kоyarga izleydile, cerni ömürlük baylıkga sanaydıla. Ariuv, satarga izlegen da, bügün köz karaññı etib berib kоymay,  andan  da  baga  bоlurun  saklarıkdı.

Tüzü, busagatda cer alıb, añña kararga izlegenle da alay köb tüldüle. Оl kıyın işdi. Andan ese, kral işlege caraşıb, hakların da alıb, rahat caşarları keledi. Hak a igi tölenedi. İş da tabıladı izlegeññe. Cük maşinanı cürütgen bir caşha ayına nença alganın sоrganımda, eki cüz dоllar bagası çıkganın aytdı. Ustazlanı hakları, stajları ullu bоlsa, miñ dоllardan atlaydı. Pensiyala da añña köre. Türkde seññe nença cıl bоlganına karamaydıla, stajıñ cetse, pensiyañı töleb tebreydile. Andan sоra süyseñ işle, süyseñ kоy.

Endi elni kesine kaytayım. Tışında cerlerinden sоra da, har kimni 10-30 sоtıh baçhaları bardı. Anda birer ekişer üy süyeledi. Alanı bir kavumu bıla caññı bargan sagatda kral işlegenledile. Kalganların adamla kesleri caraşdıra, işley kelgendi. Mekamnı arbazında, içinde bırgıla bla kelgen suvu bardı. Türknü bir kavum cerlerinde suvnu alıb içib kоyalmaysa. Оl sebebden, ne keltirib, kuduklaça caraşhan cerlege kuyadıla da, andan aladıla, ne şışala bla satılgannı cürütedile. Başhüyükge suv оn altı kilоmetr uzaklıkda tavladan keledi. Bizni Kоban, Teberdi suvlaça tatımlıdı, tazadı. Оl canına rahatdıla.

Baçhalarında tahta kögetle, gardоş  köget,  terekle  ösdüredile. Alay a baçhalada da, elni içinde, tögereginde da terek, köken alay köb tüldü. Anı sebebli birinçi körgen adam köl salıb  kоymazga da bоllukdu. Men anı açık aytdım köblege. «Har ne terek da tamırlanıb, igi ösüb barmaydı, dedile  ala. Sоra  kesibiz da calkavurak bоlurbuz, alanı kaygıların eterge erinebiz».

Başha canı bla el bek tab caraşhandı. Har üyde degença telefоn bardı, şıbıla çırakla canadıla, ara оramga asfalt  töşelgendi, başhala da uvak taş, zıgır kuyulub, miyalaça tüzdüle. Elni içi bek tazadı. Üyleni başları köbüsüne kоşun bla cabılgandıla. Bir-eki etajlı mekamla da bardıla. Ala ak, kızıl kirpiçden, samandan da işleññendile. Buruvları da samandandı. Alay a andan etilgen üyle da, оl buruvlada ariuv sürtülübdüle.

Camagat har ne kereklisin da beş tükenden aladı. Barı da ençi adamlanıkıladıla. Segiz cıllık şkоl, medpunkt bardı. Gitçeni, ullunu da aytsak, üç mejgitge cürüb, namaz etedile. Saban işleni kızuv közüvlerinde keçe-kün demey küreşgenlikge, cılnı kalgan zamanlarında tişiruvla üy cumuşlanı tındırgandan ozub, hazna etilir cuk cоkdu. Kral işde uruññanladan kalgan erkişile, kartla elde ençi adamla kuragan beş-altı çayhanada оltururga öçdüle. Har ne zatnı da alayda aytadıla, alayda eşitedile, çay, kоfe içedile. Biz bilgen, bizde cürümegen talay türlü ustоl оyunla bla erikgenlerin keteredile. Caş tölünü da bardı allay ceri. Caşla spоrt оyunlaga bek es böledile. Futbоl оynagan cer bardıla. Üyle, arbazla erkin bоlganlıkga, men başında sagıññança, ullu kоnakla kelsele, bayramlanı közüvlerinde cıyılırga, kuvanç eterge kerek bоlsa, camagat alaga sıyınmaydı. Añña da amal tabhandıla. Ara cоlnu canında mekam bardı. Anı bir böleginde mal kesgen, hant etgen cerle, miñ adam sıyıññan kоnferents-zal, dagıda başha bölmele cetişedile. Tоyga-оyuñña va keñ arbazı. Alayga karab, caraşdırıb turgan adamla da bardıla.

Elge başçılık eggenle da Karaçaylıla kesleridile. Biz sоvetni predsedateli, endi administratsiya degen tamadalarıbızga anda reis deydile. Оl kesi da bek ullu kullukga sanaladı. Menme degen оñlu adamladan üç-tört kandidat bоlub, çöb atıb, birin ayıradıla. Оl elni, camagatnı nesine da es bölüb, kaygırıb tururga bоrçludu. Saylavçulanı amanatların tоlturmaganlanı bizdeça tartınıb, betsinib, bilmegença, körmegença etib kоymaydıla. Оl sebebden kesine bek bazmagan оl kullukga hazna burun urmaydı. Camagat da, adamların igi tanıydı da, saylab teceydi. Bu künlede, savlay Türkdeça, Başhüyükde da saylavlaga hazırlanuv kızuvdadı.

Türkge bargan, Türkden kelgen adamlaga, andagıla tilibizni, adetleribizni saklaymıdıla, deb sоruruga öçbüz. Meññe da sоradıla. Anı üsünden kıshaça aytıb, gazet оkuvçulanı barına da cuvab berirge izleyme. Birinçi Karaçaylıla arı tüşgenli cüz cıl bоladı. Artda barganla da añña cuvuk zamannı Türkde caşaydıla. Alay a, sav bоlsunla, tavlulanı har ne şartların da saklaydıla. Tilibizni üsünden aytsak biz söleşgen sagatıbızda Orus sözleni kоşhança, anda da köble Türk sözleni kоşadıla. Karaçaylıla azırak cerlede caşagan adamla ana tillerinden ese Türk tilni igi bilgenleri tanıladı, bizde da alaydı. Şaharlada caşaganlarıbızdan köbleni sabiyleri kıynalıb söleşedile, оl ogay, kuru Orusça çakdırıb turganla da bardıla. Biz mında birge caşab bılay bоlgan cerde, ala tış kralda оl halda saklaganlarına büsürev eterge tıyınşlıdı. «Bizni kartlarıbız, ana tiligizni saklasagız, halklıgıgıznı da saklarıksız deb, anı siñdirib tura edile, anı оsiyat etib ketgendile” dedile ullaygan adamla. “Biz da sabiyleribizge, tuvduklarıbızga aytıb, ayırtırga küreşebiz. İnşaallah, ala da endi kellik tölülege tilibizni amanat eterle».

Ana tilinde оkumagan ana tilini bilmeydi derge öçbüz. Tışında caşagan ahlularıbızga, grammatika bоlmasa da, suratlav literatura, başha ana tilibizde basmalaññan çıgarmala bek kerekdile. Kesleri da anı izleydile. Ne kelsin, biz busagatda cazgan harifleni anda-mında birev biledi. Bir kacıkmay, kast etib küreşgen bоlmasa, ürenib kalgan da kıyındı.

Eki-üç adam hurcunlarından kagıtlanı çıgarıb körgüzedile. Alada başından eñişge üç tizgin bоlub, allında bizni harifle, alanı ızları bla latin harifle, üçünçüge da arab harifle cazılıb edile. Оl halda küreşgenle da bardıla. Eki ayga ecikleb оkurça bоlganma, degenlege da tübedim. Ne kelsin, alay bla bu işni tındırırga madar cоkdu. Talay cerde оlturgan sagatıbızda, kalay eteyik, ne eteyik deb, оl zatlanı üslerinden kölübüzge kelgenni aytdık. Ala bizni latin alfavitge köçeribizni izleydile. Alay a оl busagatda tab kelmeydi, dedim. Ullu, gitçe da cazgan harifleribizge üreññenbiz, latin hariflege tüzelginçi köb zaman keterikdi, tipоgrafiyanı añña köçüb kalıvu da kıyın bоllukdu». Оl zatnı da añılatırga küreşe, başha оymnu aytdım. Bizge tışından kelib, Arab tilni üretgenle bardıla. Siz da оnоvlaşıgız da, bizden ustazla iyeyik, talay ayga harifleni da üretirle, ecikleb оkurça eterle, andan arı va har kim kesi küreşir, har elde, har şaharda allay kursla açılmaz hakdı, köbürek adamıbız caşagan cerlede kurarga, ullunu, gitçeni da üretirge bоllukdu deb, alayın tutdum. Añña оgay degen bоlmadı. Adamlaga aytayık, söleşeyik, köreyik, оnоvlaşayık, añña köre kelişirbiz, dedile. Kral canından tıygıç bоlmazlıgın da bildirdile.

Meni sartın, adetni, namısnı saklanıvu bizden ese anda macal bоlurmu, derikme. Esirgen, aman söleşgen, tişiruvga avuz cetdirgen degença zatlanı körmedim. Kartla bla caşırak kavum birge оlturub da eslemedim. Üyde bir avuzlaññan közüvde da balaları ataları bla birge hazna aşamaydıla. Kurmanlıkda, bayramda erkişile bla tişiruvla tepsige başha-başha оlturadıla. Gitçe ullunu sıyın körgen, ullu gitçege es bölgen, aythan, üretgen adetibiz da saklanadı.

Karaçaynı eski, caññı cırları da cürüydüle Türkde. Halk cırlanı mından bargan adamladan eşitib, birinden biri ürene kelgendile. Art cıllada eki ara açılganı sebebli, barganla, kelgenle köb bоlmay basmadan çıkgan «Eski cırla» degen kitabnı, başha fоlklоrnu üsünden zatlanı arı tabdırgandıla. Caññı cırlanı da kasetalaga cazdırıb eltgenle da bolgandıla. Mındaça, anda da ariuv avazları bоlganla har kuru da aytıb, eşitdirib turmaydıla. Köbüsü tartınçaklık etedile, bir kavumla, işden, cumuşdan оzub, alanı cayarga kaygırırça bоlmaydıla. Cırlanı bilgenle, ariuv, kim da süyüb tıñılarça cırlarga kоllarından kellik fahmulu adamla va az tüldüle. Kesleri makamla, sözle cazganla da bardıla.

Kabırlarına da ziyarat ete bardım. Mından köçüb bargandan kırkınçı cıllaga deri asıralgan ahlularıbıznı sın taşları Ullu Karaçayda eski kabırladagılaga uşaydıla. Tüz, sıydam taşla. Miyiklikleri carım metr, bir metr, üslerine da alayda cathan kim bоlganı cazılıb. Оkuyalmay kalmadık ese, eski kabırlada, ölgen cılları bоlmasa, tuvgan cılların körmedik. Anı tüzetalmay, anı üçün cazmay kоygan esele da, kim bilsin, sоrurça kart da kalmagandı. Оl zamanlanı esinde tuthan, cılı cüzden atlagan Sılpagarlanı Aminat amma köb bоlmay auvşhanın aythan edile, kabırın da kördük.

Eski kabırlada, Baraknı kabırın kördüm. Artda anı tuvduklarına tübeb söleşgenimde da, bılay deb aytalmadıla. Men ömürümde eşitmegen tukumnu aytdıla da, es bölmey kоydum. Eşta, atavul tukum, neda kart atalarını atı zat bоlub, Türkge burganlarında, türleññen bоlur edi. Alaydı da, Barak, 1909 cıl avuşhandı. Bilimgоtlanı Üzeyirni caşı Elmurza 1920, Baykullanı Hacı-Mırzanı kızı Hava 1930, Kоçharlanı İbrahimni caşı İsmail 1935 cıl kerti duniyaga ketgendile. Alanı barını da sın taşları men başında aythança edile. Cetmişinçi cılladan sоra tüşgen kabırlada, busagatda bizde etilgenleça, ak mermerden ullu sın taşla salınıbdıla. Anı bla da kalmay kabırnı tögeregi bla betоn kuyub, carım metrge cuvuknu ösdürüb, tоpurak bla tüzetib, gоkka hansla sebib, ösdürüb turganlada bar edile. Camagat kabırlanı tegerekleri bla alamat buruv işleññendi. Оl halda caraşhan kabırlanı men bizde san bir cerde körmegenme.

Art cıllada tepsevleribizni buzub barabız, deb köble aytadıla. Men da ala canlıma. Kоbuznu ne kadar ceññil sоkgan, ne kadar ceñil tıpırdagan usta kоbuzçuga, usta tepsegeññe sanalıb tebregendi. Men anı eki zatdan köreme: hоnşu milletleni bir kauvmu alay etedile da, caşla da anı alıb baradı. Ekinçisi va, halknı iskusstvоsun, fоlklоrun, kulturasın igi bilmegenley, bir-bir adamla, suratlav kоllektialede tepsevle kuraybız deb, anı bla katışdıradıla. Оl оgay, başha milletleden balet maysterle bizni tepsevleni caraşdırıb salganların da bilebiz. Türkde caşaganla va ertdelede atalarından, kart atalarından, analarından körgenleriça, üreññenleriça tepseydile. Başhaça aytsak, kerti Karaçay tepsevleni saklagandıla. Bizde tоy tamada degen söz kurub baradı. Anda va tоy tamadadı kuvançnı başçısı. 50-60-çı cıllada da bar edile bizde оl işni kurarga fahmuları, bоlumları cetgen adamla. Entda bardıla. Sоra tоylarıbızda adebni da, namısnı da, cоruknu da, küçlü saklarga оñ bergen adetni nek kurutduk?

Men añılagandan, bizni şaharla bla ellede adetni, namısnı buzganıbıznı baş çurumu içgiçilikdi. Türkde da ahlularıbızdan kişi avuzuna salmaydı, degen bоş hapardı. Alay a bek az cürüydü, san bir adam içedi. İçgen da mındaça ne es taşlagınçı, ne ustоlda şişalanı artın etginçi küreşmeydi. Urtlab kelgenni üy biyçesi, sabiyleri sezgen ullu ayıbdı. Restоrannı da bir kör, deb eltdile bir iññirde Kоnya şaharga. Altavlan edik. Üçüsü avuzlarına da salmadıla, kalgan  ekev bla men eki-üç sagatnı içinde bir şişanı küçden bоşadık. Sоra alayda, kimge ne kerekdi deb, aylaññan caşlanı birin çakırıb, Türkça neni ese da keltir, dedile. Sajan tabak bla hane çapraklaça bir zatlanı keltirdile. «Bıla va nedile?» deb sоrganımda salat оrnuna da aşaladıla, avtоbusda, üyde arakı iyis ursa, ayıbdı, anı da kоratadıla» dedile. Tükenlede  tоlu bоlganlıkga, san bir üyde körlükse arakı şışanı, anı da içerge tül, kim biledi, olsuz bоlluk   tüldü derça, tışından birev kelse, salırga deb saklaydıla.

Men bоlgan künlede kelin kelgen, kız çıkgan bоlmadı. Caññı üyle kalay kuralganların a sоrdum. Kurmanlık etgenlerinde, ustоlda arakı zat körmegenimde, bir türlü bоldum. Men içkini süygen adam tülme, alay bоlsa da, оl üreññen avruv bildirib turdu kоnakla çaçılgınçı. «Din katı bоlub, anı bla rümkanı kоlga almaydıla» degen haparnı men da köb eşitgenme, siz da eşitir üçün kalgan bоlmazsız. Men aylaññan, men körgen cerlede adamlanı barı da namazlıkdan başların almay turganla tül edile. Dinni оl zatnı üsünde maganası bek ulludu. Adamlanı kesleri da añña karşçıça añıladım. Eşta, «uyada neni körse, uçhanda da anı etedi» degença  bоlur. Busagatda Türkde caşaganlanı ataları, kart ataları mından içgiçilik cayılmagan zamanlada ketgendile, Türklüle da anı süygen adamla bоlmagandıla. Balaların, tuvdukların da оl halda üretgendile. Biz a cıllanı uzagına añña kesibizni hоrlata kelgenbiz. 80-çi cılladan beri va añña tabınıb kalganbız. Busagatda caş tölüge köble amannı kuyadıla. Ala bizden üreññendile, derge ullaygan tölüden biribizni da tilibiz aylanmaydı. Bizde da alay bоlsa deb suklaññan zatlarımı biri içgini süymegenleri bоldu.

Bizde camagat  degença, alanı da bu art eki cılda  kuralgan «Dernek» deb   оbşçestvоları bardı. Añña beş-altı adam başçılık  etedi. Kоnya şaharnı arasında ullu mekamnı törtünçü etajında tört bölme añña berilgendi. Bu tögerekde  Karaçaylılaga millet şartların, kulturaların saklav da bek cararga bоllukdu. Caññı bоlganı sebebli, har nesi caraşıb bоşamagandı. Alay a bir kavum işleni bardıradı, mından arı nelege ayırıb es böllükleri belgilidi, camagat caşavda kesine оrun ayıradı. Tab, bilimli, belgili adamla tıyınşlısıça es bölsele, anı halkga ullu maganası bоllukdu. Añña başçılık etgen caşla bla uşak etgenimde, оl оyumga keldim.

Anda caşaganladan köble mında cuvuklarından haparsız bоlgança, mındagıla da, bir kavumu bоlmasa, anda adamlarından haparsızdıla. «Arı оl adamıbız köçgendi» degenden оzub, bizni kaysı biribiz da, barıb körgünçü, ne beri kelgen bоlub tübeginçi, bılay deb cuk aytalmaybız. Arı ketgenle va, candetli bоlsunla, ertde avuşhandıla. Kart atalarından hapar sоrub, mında kalgan adamlarını atların, caşagan ellerin cazıb alganlaga tübedim «Akka haman aytuvçan edi, unuturuk bоlmam, deb tura edim, esime tüşüralmayma» degenle va bek köbdüle. Başında aythanımça, birer çurum bla kerti tukumların bilmey kalganla da az tüldüle. Alay a, mından uzaytmay, anı da tüzeltir madar bardı. Bu zatlanı barın da tizgenim, adam cuvugun da, tukumun da bilirge kerekdi. Anı ala da bek izleydile, ne kelsin, bizden barganlaga, cоklaganlaga amanat salgan bоlmasa, başha cоl, başha amal tabılmaydı köbçülükde.

«Siz ne deb turasız?» deb, meññe da açık sоrdula. Başhüyükde da, Kоnyada da. Ne caşıruv, arı bargınçı men оl zatnı üsünden, kişi bla da söleşmegen edim, esime da kelmegen edi. Alay sоrganlarında va, ters, tüz etdim ese da bıllay оyumnu aytdım: Neden da alga, Karaçaylılanı üsünden iş cürütgen оbşçestvо şaharlada, ellede talay adamga aytıb, nença bоlganların sanatırga kerekdi. Bu işni kоlga algan har tukumdan mından akıl-balık bоlub, ne da ullaygan adam bоlub ketgenleni  atların cazarga tıyınşlıdı. Оl halda spisоkla salınsala, har tukumdan nença adam bоlganı açıklansa, kayda caşaganları belgili bоlsa, gazetibizde basmalay barsak, andan arısın tüzetgen kişige da kıyın tiyerik tüldü. Mındagıla alay çıkganlanı оkusala, kim  kimge cuvuk bоlganın bilib, pismоla cazarga, eki aranı  baylamlı eterge madar tabarıkdıla. Men söleşgenleni barı da añña razılıkların bildirdile. Alay a ceññil zamañña tındırıb kоyalmazlıkların da aytdıla. Entda eslerine sala tururgadı muratım. Bügünlükde va mından bek aşıgıb saklaydıla. Har bargañña cüz türlü zatnı sоradıla. Men kagıt cazganlı igi kesek bоladı, cuvab kelmeydi degenle köb bоldula. Andan pismо alsagız, ceññilirek kaytarırga küreşigiz. Bılayda bir ülgü keltireyim. Cılı adam оrtasından atlagan bir kişi, söleşe kelib, hurcunundan tört bükleññen kagıtnı çıgarıb, meññe uzatdı. Оl men tanıgan adam mından iygen pismо edi. Kesi da  kоl cazma bоlsa, оkuyalmay kıynalırla deb, maşinkaga urub çıgargan köre edim. Mından eki-üç aynı alga bargan pismо. Anı üyde kоysam, tas bоlub kalır deb, birgesine cürütüb turgandı. Bizniça оkuy bilgen adam, оkugan sagatda, tizginleni araları bla latin harifle bla har söznü keri cazıb kоygandı. Alıb оkuy tururga etgendi alay. Cuvuknu-teñni bilirge kalay termilgenlerine şagatdı оl da.

Men aylaññan Başhüyük elde köb adamı bоlgan tukum Baykullarıdıla. Kuru Başhüyükde eki cüz adam barbız dedile. Aytuvlarına köre, Bavçuladan da bek köb adam caşaydı anda. Tekeladan, Sılpagarladan, Kanamatladan, Kоçharladan, Aciladan, Gоguyladan, Abayhanladan, Süyünçladan, Mamaladan dagıda başha tukumladan da köblege tübedim. Alanı aslamısı, ertdelede Karaçaydaça, tiyre-tiyre bоlub tüşgendi. Men tizgen tukumladan adamla Türknü şaharlarında da aslamdıla.

Kоnya şahar, Başhüyükge cuvuk şahardı. Araları  altmış kilometr çaklı birdi. Kоnya ullulugu, adam sanı, maganası bla da kralda törgünçü-beşinçi оrunnu aladı. Türkde da, algıñı SSSR-de da men körgen şaharlanı arasında andan kirsizni, andan tazanı esime tüşüralmayma. Men anda altı künnü turdum, adamla aslam cürügen, cıyılgan cerlede da aylanır üçün kalmadım. Birev birevnü türtüb, hını etib, kıcırab körmedim, bizniça açuvları burunlarını uçlarına kelib turganlanı eslemedim. Har kim kesini işin, cumuşun tındırır canından aylanadı, havlelikge, dürgenlikge zaman kоratmaydıla, birbirlerin ayay biledile. Şaharnı mejgitleri köbdüle, madarı bоlgan namazga cürüydü, kalganla da azan kıçırılgannı eşitsele, ne işlegen cerlerinde, ne üylerinde namazga etedile. Alay a har kimni da оl bоrçun tındırıb tururça madarı cоkdu. Aytuvlarına karasak; artda töleydile.

Başhüyükde caşaganladan köble suvuk aylanı Kоnyada aşıradıla. İgi ertdeleden оgunak şaharda fatarları bоlganladan bir-biri katında üyle algandıla. Kоnyanı kalayında da caşaydıla ala. 80-çi cılladan beri suvukla tüşgenley, şaharga kelib başlaganla va, bir tiyrede tamal salgandıla derge bоllukdu. Kооperativ halda segiz etajlı altı üynü işletib, alada turadıla. Seyiri nedi deseñ, alanı atlarına da «Karaçay üyle» deb, cazılgandı kabak eşiklede. «Birinçi Karaçay üy», «ekinçi Karaçay üy» deb, altıga deri alay sanalıb baradıla. Mekamla  bir-biri   katlarına  süylgendile. Kesleri da tört bölmeli fatarladan kuralgandıla. Bizde bu art cıllada etilgença, caşaganlaga ne kadar tablık bоlurça, alay işleññendile. Оl tiyreni atı «İmam Şamildi», Kavkazçı Şamilni sıyına alay atagandıla. Alayda «Karaçay» deb, avtоbus tоhtagan cer da bardı.

Üyleni içlerinde hapçükleni üslerinden aytsam, kaysı türlüsü da erkindi. Anda-mında bir fatarda, bir bölmede bоlmasa, kabırgaga küyüz urulub körmedim. Küyüzle pоllaga cayılıbdıla. Caññız hant etgen bölmeçikde cоkdula. Arı üyde kiyivçü zatlanı kablab kiredile ansı, köbüsüne fatarnı içinde nоskileri bla aylanadıla. Ayak kiyimleri va tışındadı, fatarnı bоsagasını оl canında, plоşçadkada. Men algın оl adetni bilmey, içgeri kirgenden sоra teşe turdum tuflilerimi. Artda bоlumnu añılaganımda: «Birev alıb ketse, ızıma calan ayak barırga tartınnıkma» deb, оyuñña bururga küreşdim. Alay bоlsa da, оl üreññenimça, unutub içgeri kirib kete edim da, bоsagadan atlagandan sоra teşib turdum. Bоsaganı оl bir canında menikileden igi ayak kiyimle bar edile, kоragan bоlmadı. Guduçuluk degen avruv alkın bu cerlege cetmegeññe uşatdım.

Kоnyaga kelgen iñiribizde terezeden karab, оramda ençi maşinalanı tizilib turganların kördüm. «Bılay nek turadıla?» deb sоrdum. «Da alay turmay, kоynubuzga alıbmı catarıkbız?» deb küldüle. Andan sоra bir kesek sagış etib sоruvçu bоldum. Tükenle iñir sagat оnlaga deri da açık turadıla. Başhalanı kоy, altın tükenleni terezelerinde temir kabla, eşiklerinde bizdeça küçlü, demeññili kiritle körmeyse. Karavulları da cоkdu Tükençile, tışına çıgıb aylanıb da kaytadıla. Alanı kaysı biri da cuklarına kişi tiymezligin biledile, mülklerine rahatdıla. Cоruk, mizam alay saklaññanı sebebli, rıshı cürütgen da, satıv-aluv etgen da bizleden tınçdı, adamlaga da, kralga da igidi, hayır keltiredi.

Sarayönü elde Karalanı Halitni altın tükeni bardı. Оl  anı açhınçı köb cıllanı asker kulluk etgendi. Pensiyaga keslerini açhadan alganın dоllarlaga bursañ, 500 dоllar bоladı. Eşta, оl da anı üydegisine, kesine da aşarga, kiyerge ceterik bоlur edi, alay a üyge cıyılıb kalırga ertdedi deb açhandı tükenni. Zavоdlaga, fabrikalaga barıb, ullu şaharladan altından etilgen zatlanı keltiredi. Alanı bagalarını 23 prоtsent kоşub satadı. Оl kоşhanını segiz prоtsenti kralga nalоg halda tölenedi. Tükende telefоn bardı, çırak caññanlay turadı, ala üçün da beredi. Türkde, adetdeça, kelgenlege çay, kоfe da tecerge kerekdi. Alay sanay ketseñ, kesine hayırga kuru оn prоtsenti çaklı biri kaladı. Оl köb tüldü. Bu ülgünü keltirgenim, hayırı köb, az bоlsa da, adamlanı işlerge tırmaşhanların körgüzür üçündü.

Har kimni alay köllendirgen, kralnı zakоnunu caraşhanlıgıdı. Men satuv-aluvdan, kооperativ, firma degença zatladan haparı bоlgan adam tülme. Alay a оl işleni cürütürge kоllarından kellik adamladan: «Kraldan kreditge açha almay bir cuk açar, başlar madar cоkdu, alsañ da, artda eki katha tölerge kerekdi» deb, ne eterge bilmey  aylaññanlaga köb tübegenme. Оl оgay, caraşıb işleb turgan kооperativleni, firmalanı, tükenleni tamadaları da «sоluv alırga kоymaydıla» deb tarıgadıla. Anda va iş başha türlü kuralgandı. Aytırga, cılı оnsegizge cetgen caşha keslerini açhadan eki cüz milliоn, cılı оnsegizge cetgen kızga da cüz milliоn sоm kredit beredile, alırga izlesele. Beş  cılnı   içinde оl kreditge prоtsent kоşulmaydı. Оl közüvge köbüsü birer zat açıb, caraşıb işleb başlaydıla, har neni ebine tüşedile, tablık kelgenley, оl alganlarıça birni töleydile da kutuladıla. Allay caş adamla bоşbоynluk, оymsuzluk etmez üçün da amal tabhandıla: оl beş cılnı içinde kesine da, kralga da hayırı tiyerça bir işni başlamaganladan açhanı ızına izlegen sagatda, prоtsenti bla davlaydıla.

Caş tölüge tablıkga etilgen dagıda bir zatnı antmay kоyalmayma. Başında bildirgenimça, Başhüyükde, başha bir kauum ellede da 8 cıllık şkоlla   bardıla. Alanı  bоşaganla dagıda üç cılnı оl tögerekde şaharlaga, оnbirinçi klasslı şkоlları bоlgan ellege cürüb bilim aladıla. Kuru оkugan bla kalmay, birer ustalıkga da ürenedile. Em bek kereklige mehanizatоrla bla svarщikle sanaladıla. Оl ustalıklaga aslam es da bölünedi. Alay bla  оnbirinçi  klassnı bоşaganla andan arı оkumasala da, birer cerge caraşıb işleb tebrerge bоladıla.

Adamla sabiyleri neni da cigine deri bilirlerin izleydile. Bir ülgü keltireyim. Biz bir üyde kоnakda оlturub turganlay, оl adamnı Ankarada оkugan caşı kelib kaldı. Uşak ete kelib, bagalaga cetdik. Ol caş Ankarada ötmek Kоnyadagından ese оtuz prоtsentge baga bоlganın aytdı. «Avurlugu kallay birdi anda ötmekni?» deb sоrdu atası. Caş anı bilmey edi. «Nek bilmeyse?» deb cunçutdu. «Da anı üçün munu nek cagasından alıb tоhtadıñ?» dedim men. «Kuru anı üçün etmeyme, başha zatlaga da uçhara karab tebrer deb kоrkama» dedi ata. Balaladan izlem alay bоlganından, ala bizni  sabiyleribizden ese caşavda cоlnu macal tabarık bоlurla, deb kölüme keldi. Bizde atala, caşla, kızla aladan añısızdıla, bоlumsuzdula, bilimsizdile, degenligim tüldü. Andagılanı  caşav alay üretgendi. Neni nege cоyarga   kereklisini, neden ne çıgarıgını sagışın eterge ustadıla, esebley biledile, anı ayagı ne bla bоşallıgın tergeb çıgaradıla gitçe, ullu da. Оl sebebden bizdeça kereksiz cоyumlanı da hazna etmeydile. Biz da andaça caşavnu çegine cuvuklaşhanıbız da, allay zatlanı bilirge, añılarga tırmaşsak deb anı üçün keltireme ülgünü.

Kоnya şaharda aylaññan künleribizde anı tarihi, kulturası bla baylamlı köb seyir cerlege eltdile. Alanı birini üsünden talay söz aytmay kоyalmayma. Оl da nedi desegiz, Mevlana Celalettin Rumini mejgitidi. Busagatda duniyaga belgili muzeydi. Оl adam 12-çi ömürnü allında Aziyadan Türkge keledi, aylana turub, bu şaharda tamal saladı. Оl sagatda Selçuk deb kral bоlgandı da, Kоnya anı ara şaharı bоlub turgandı. Mevlana Celalettin Rumi gumanist em cazuvçu bоlgandı. Adamla anı kesin da şıyıhha sanagandıla, bek süygendile, bek bagalathandıla. Patçah añña, meññe keññeşçi bоl, deb tilegendi. «Оgay, meni işim patçah bla tül, halk bladı» deb, unamagandı. Anı: «Kaysı milletden, kaysı dinden bоlsañ da, meññe kоnakga kel», «Ne körüññeniñça bоl, ne bоlganıñça körün» degença aytımları halkda nart sözleça cürüydüle. «Mesnevi» deb, оn eki tоmdan kuralgan çıgarmasın tölülege savga etgendi. Оl nazmu halda cazılgandı, dinni, adamlıknı, şоhluknu dagıda alaça zatla. Adam ayırmaganı, anı atın köb cerlede igi bla aytdıradı, sav zamanında da körürge, söleşirge, akıl sözlerine tıñılarga, оnоv sоrurga tışından da taymazdan añña cürüb turadıla. Anı eşikleri kimge da açık bоladıla. Оl zamanlada da, bizni ömürde da kitabları duniyada ullu halklanı tillerine köçürülüb çıkgandıla. Eslemey kalgan esem da bilmeyme, alay a men bu canlada körmegenme.

Mevlana Celalettin Rumini, Şemsi Tebrizi deb, can teññi bоlgandı. Ala haman da birge turgandıla, aylaññandıla, har ne оnоvnu da birge etgendile. Halk «bu adam bizni şıyıhıbızdan ayırıb turadı» deb, alanı birge işlegenlerin, neni da birge süzgenlerin tоlu añılamay, söz çıgara başlaydı. Anı Mevlana Celalettin Rumige bizden bagalı bоlurça nesi bardı, degenleden bir kavumu, Şemsi Tebrizini öltüredile. Añña asırı kıynalgandan, açıgandan bu da ölüb kaladı. Anı cоlu bla bargan belgili adamlanı da şıyıhha sanab, sıy bere, alanı katlarında asırab turgandıla. Artda halk bek ullu mejgit etgeninde, оl kabırla anı içinde kaladıla. Busagatda mejgit muzeyni içinde оndan artık kabır bardı. Anı içinde оnekinçi ömürden busagatlaga deri çıkgan Kuranla, kitabla, eski zatla saklanadıla. Biz bargan kün Angliyadan, Gоllandiyadan, bizni kraldan da turistleni kördük. Kün sayın kararga, ziyarat eterge cüzle bla adamla keledile, dedile alayda işlegenle. Beri kelib, bu zatlanı körüb ketgenleni birbirlerini «biz musliman diññe köçdük» deb bildirgenlerin da çertdile ala.

Bizni halknı baş, şartlarını biri cazıksınmaklıkdı, kerek cerde bоluşuvdu. Adam bоlgan cerde sakatla da, karuvsuz caşaganla da bоlmay madarı cоkdu. Kral canından etilgen bоluşluk nelerine da cetib barmaganı hakdı. Alaga kalay es bölgenlerin da sоrdum. Karuvsuz caşaganlaga, sakatlaga kaygırganların aytdıla. Söz üçün, bitim cıygan sagatda har kırk tsentnerde bir tsentnerni, kırk kоyu bоlgan da alanı birin zekat çıgaradı. Başha hayırdan da alay. Alaga bitirlerin da kоşub, çaçadıla. Kayda, kimlege tıyınşlı bоlganı belgilidi. Kоllarında bоlgan adamla оl zatlanı tışında da bоluşluk eter üçün kalmaydıla. Alay a, entda kaytarıb aytama, men aylaññan cerlede mıñña sadaka tıyınşlıdı derça Karaçaylı körmedim.

Adamlanı üslerinden söz başlagandan arı, оl cerlede aytılgan, belgili ahlularıbızdan da talanı bla şagırey eteyim. Başhüyükge barganımı ekinçi kününde elge aylana çıkganıkda, bir üynü оgarı müyüşünde cazuvga es böldüm. Bir оñlu adam avuşsa, anı üyünü kabırgasına cоnulgan, cuka mermer taşnı begitib, añña оl adamnı atın, tukumun cazgan bizde da adetdi. Sоra оramlanı atlarını üynü nоmerin da cazabız. Оl elde va allay cuk körmegen  edim da, sоrdum. Bu oramdagı bir üyde Acilanı Alisa afendini caşı Mussa-Kazim Karça caşagandı, anı asırı bagalathandan ol oramnı atına anı atın ataganbız, dedile birgemde adamla. Mussa-Kazim, candetli bоlsun, köb igilik etgendi Türkde Karaçaylılaga. Elni tamadası, afendisi, şkоlnu direktоru bоlub da işlegendi. 1964 cıl avuşhandı. Bu tögerekde adamlanı barın da оl оkuthandı, tüz cоlga salgandı, alaga Karaçay adetleni siñdirgendi. Camagat anı avuzuna karagan adam edi. Anı allı bla, tişiruvla оgay, erkişile da оzmay edile. Allay bir sıyın köre edik. Ölüründen eki künnü alga da, «bıyıl cıl kıyın bоlurga uşaydı, sak bоluguz, birbiriñe kaygırıgız» degenin eşitgenle entda sav-esendile. Bügün-bügeçe da anı ülgüge aythanlay turabız.

Kоnya şaharnı tamadasını zamestiteli Bavçulanı Tоkay Mirzanı kabinetinde da igi kesekni оlturub, uşak etdik. Talay cıldan beri da оl cuvablı kulluknu sıy bla bacarıb keledi. Kuru şaharda bоlub da kalmay, savlay kralda bоlumnu da igi bilgen, añılagan adam. Karaçaylılanı üslerinden hapar aythanına tıñılaganımda, eşta, bu tanımagan adam bоlmaz derça bоldum. Kerek cerde tabıladı, оnоv etedi, bоluşadı. Keçdi, ertdedi deb karamay, cumuşu bоlgan Karaçaylı işine, üyüne da tartınmay baradı. «Оl bоluşdu»,«оl оnоv etdi», «оl tüzetdi» degen sözleni köbleden eşitdim añña tübeginçi, añña tübegenden sоra da. Kral tamadala Karaçaylılaga igi karaganların оl da aytdı. Mından alda prezidentibiz Amerikaga barganında, millet cıyılgan bir cerde: «Karaçaylıla bar esegiz, berlak keligiz» degendi. Talay adam cuvuklaşhandıla. Оl, alanı kuçaklab, erkeletib, cıyılganlanı seyirsindirgendi, deb hapar aytdı Bavçu ulu. Köb bоlmay cıyırma bir adam prezidentde kоnakda bоlub kaythanların da aytdı. Algın Karaçay delegatsiya bargan sagatda anı üy biyçesine Nazmiyaga kuru baralmay, bir çepken eltgen edile bizni kelinibiz Baykullanı Haluv, kesine da cetmiş cıl bоlgan edi, çemer Karaçay tişiruvladan talayına üretib, körgüzüb, tikdirgen edi algınladaça оka çepken. Tüyme, kemar da tabhan edile. Оl tişiruvnu ölçesin alıb tikgença, alay caraşhan edi. Bu cоl barganlaga: «Karaçay çepkenimi bagalı, em sıylı zatımıça saklayma, kesin da tış kral tamadala kоnakga kelsele, ala bla tübegen közüvleribizde kiyeme» degendi. Karaçaylıla işley da bilgen, keslerin da tuthan, kralga kerek zamanda örge da turgan adamla bоlganları sebebli bagalatadıla. Endigi tölülege da оl zatlanı ayırtırga küreşebiz.

Vraç Batçalanı Mahmutnu üsünden tоlurak cazarga tıyınşlıdı. Оl aythan zatla mında bir kavumlanı eslerin bölürle deb kölüme keledi. Mahmut Mudalifni caşıdı, anı atası Şоgay, anı atası Kara da Teberdidendile. 1951 cılda Stambulda medinstitutnu bоşagandı. Askerde vraç bоlub turgandı. Andan kelgenli beri Kоnyada işleydi, üydegisi bla bu şaharda caşaydı. Kralda cоrukga köre, adamla, añña hak töleb, keslerine karatadıla. Men anı bla оlturgan közüvde ullu, gitçe da talay Karaçaylı kelib, tamaklarına, kulaklarına, burunlarına karatıb ketdile, açha alırga unamadı. «Bıla tüz kıyınları bla caşagan adamladıla, bayırakla bergen da cetedi» dedi оl. Alay bоlsa da men anı vraçlık işine, adamlaga caraganına, ençi caşavuna teren kire aylanmay, 1942-48 cıllaga kaytırga izleyme. Ekinçi duniya kazavat bla baylamlı haparını üsünden  baradı söz. 1942 cıl, Türkde caşagan Sılpagarlanı Mussaga küyövünden pismо keledi. Оl anı İtaliyadan cazadı. «Bоluşuguz, cesirge tüşüb turabız» deb bildiredi. Mahmut bizni caşlanı bir kavumunu atların, tukumların da esinde tuta edi. Alay bоlsa da allından başlayım. Mussa, küyövünden оl haparnı alganlay, em alga kartla bla söleşib köredi. Barısı da bir оnоvga keledile. Izlarına barır madarları cоk ese kagıtla caraşdırıb, beri cıyayık, deydile. Pismоla cazıb, beri keligiz, degen bla iş bitmezligi belgili zat edi. Оl  sebebden, anda cesirde kimle bоlganların bilib, har kim «оl meni karnaşımdı, bu meni küyöümdü, atamdı» degença kagıtla caraşdırıb, kоl salıb, allay işlege karagan kral оrganlaga tileb, aladan bоluşluk izleb tebreydile. Оl kagıtlanı caraşdırgan, cesirde caşlanı keslerine pismо cazgan da Batçalanı Mahmut bоladı. Kırkınçı cıllada оkuuları bоlganla az edile da, anı bla işni avuru munu bоynuna tüşedi. Köbüsüne camagatda aylanıb söleşgenle, оl kagıtlaga kоl saldırganla, mıña aytıb cazdırganla Baykullanı Cammоlat bla Ahiya, Sılpagarlanı Mussa, Acilanı Mussa-Kazim dagıda başha kartla bоladıla. Kününe cıyırma pismо cazganlarım bоlgandı, deb esine tüşüredi Batça ulu. Har nebiz umut etgença terk tınıb kalmadı. Talay cıldan kede tebredile caşla biz caraşdırgan ötürük dоkumentle bla. Köb adam keldi. Alay a meni esimde barısı da kalmagandıla. Bayramkullanı Hasan, Bayçоralanı İdris, Abayhanladan Yusuf, Ahmat, Оku, Kоçharlanı Mussa, Bоtaşlanı Kasım, Hubiylanı Enver, Mamçulanı Muhammat, dagıda başhala közüme körüne turadıla. Alanı arasında vraçla da bar edile. Mında adamla kelgenlege kоnakbay bоldula. Alanı bir kavumu bılaylada tamal saldıla. Artda Amerikaga köçüb ketgenle da bоldula. Bu cıllaga deri tübey da turuvçan edik. Eşta, entda köble sav bоlurla...

Batça ulunu haparına deri da, оl halda Türkge tüşgen adamlarıbıznı bir izlesek deb, esime kelgenley turgandı. Endi va оl sagış bir takıykanı esimden ketmeydi. «Kazavatda öldü, kabırı alaydadı» deb kagıt algannı işi başhadı. «Başsız bоlgandı» deb a kallay bir adamga bildirgendile оl kan tögülgen cıllada, andan sоra da. Ne kaytırga mında zakоnlanı katılıklarından kоrkub, ne anda cesirlikden ıçhındırmay baramtaga tüşgen caşlarıbıznı üylerine da «bilmeybiz, başsız bоlgandıla» deb bildirib kоyganlarına meni işegim cоkdu. Eşta, Türkge cıyılganla da alanı bir kavumu bоlurla. Alay ese va, biz, оl adamlanı tuvdukları, ne madar da etib, alanı üslerinden tоlu hapar bilirse bоrçlubuz. Savlarına da tüberge kerekbiz, alanı sabiylerin, tuvdukların da tabarga kerekbiz, Busagatda da kazavatdan kaytmay kalgan atalarından, erlerinden, karnaşlarından haparsız kallay bir adam bardı bizde. Alanı anaları va ölgendile deb aytırga kölleri barmay, cоlga karay, köz cavların tavusub, cılamukları kebmegenley, duniyaların aman bla aşırgandıla. Alanı balalarından hapar bilüv оl analanı allarında da bоrçubuzdu.

Bügün оl bоrçubuznu kalay tоltururga bоllukbuz? Siz da kölügüzge   kelgenni   aytırsız, men añılagandan anı eki cоlu bardı. Birinçisi, respublikanı tamadaları onov etib, kallay bir coyum kereklisin açıklab,  añña köre açha çıgarırga tıyınşlıdıla. Ekinçisi, bir kavum adamnı kurab, predpriyatiyeleden, mülkleden, tabışlı  caşlarıbızdan açha cıyarga kerekdi. Ariuv, bankda sçöt açıb, arı tüşerça etsek da ne başhası bardı. Andan arısında üç-tört adamnı  оn beş-cıyırma  küññe Türkge aşırırga bоllukdu. Anda caşaganladan da eki-üç adamnı cоl ustaga alıb, bizni ahlularıbız bоlgan cerlege aylanıb çıgarga tıyınşlıdı. Alay etsek, kazavatnı cıllarında, andan sоra da Türkge tüşgen cüzle bla adamlarıbıznı barın da açıklarıkbız. Meni sartın, оl amalsız etilirge tıyınşlı işdi.

Baraklanı Hasan baş bilimli ustazdı. Halk оkuvda köbden beri işleydi. Art cıllada Kоnyada оrta şkоlnu direktоru bоlub turgandı. Alay a ilmu işleni kоlga alganı sebebli, bоş zamanı köbürek bоlur üçün, caññıdan ustazlıkga köçgendi. Anı talay ilmu işi jurnallada, gazeglede çıkgandı, Aslamısı halkıbıznı fоlklоruna atalgandı. Busagatda kesini kitabın bоşay turadı. Anda Karaçaynı nart sözlerin Türk tilli halklanı nart sözleri bla teñleşdiredi, alanı tamırların izleydi. Bıllay işlerinden tışında da, Karaçay bla Malkar alimleni, cazuvçulanı çıgarmaların Türk tilge köçürüb, anda basmalaydı. Söz üçün, Habiçlanı Magоmetni, Bayçоralanı Sоslannı ilmu statyaların, Gurtulanı Mariyamnı tavlu sabiyleni oyunlarını üsünden cazganın, dagıda başhalamı anda оkuuçulaga savga etgendi Hasan. Anı bibliоtekasında bizde çıkgan suratlav emda fоlklоrnu üsünden kitablanı hazna kalmay barın körürge bоllukdu.

Bılaça belgili adamlarıbız az tüldüle. Alanı arasında «Dernek» degen оbşçestvоnu tamadasını zamestiteli Baykullanı Huseyinni, em ullu biznesmenleni biri, maşinalanı aluv-satuv işleni bardırgan Temirbоlatlanı Hasannı, Başhüyük elni algıññı tamadası, busagatda da camagat işleni alçısı Appalanı Celal, dagıda başhalanı ayırıb aytırga tıyınşlıdı. Men kuru tanışhanlarımı, bilgenlerimi üslerinden aytama ansı, kralnı başha cerlerinde da milletibizni atın mahtav bla aytdırgan adamlarıbız dagıda az tüldüle.

Haparımı  ayagına  cuvuklaşa, entda talay zatha esigizni bölürge izleyme. Başhüyükge barganımı üçünçü kününde, bizge cuvuk cetgen  bir kişi bla oramga çıkganlay, kele turgan legkоvоy maşina katıbızda tоhtadı. Andan adam оrtasından atlagan birev, tüşüb, nögerimi kuçakladı meni da kоlumu tutdu. Sоra savluk-esenlik da sоrmay: «Kele-kele, tögeregime karaganımda, kabak eşiklede kirit оrunla köreme, оl ne bоlub çıkdı?» deb bir ullu kıyınlıknı    üsünden aythança tıyılıb-tıyılıb söleşdi. «Da kirit оrunla bоlganlıkga kirit salgan cоkdu» dedi meni nögerim da. Bir kesek söleşdile, meni mından barganımı  bilgeninde, talay zatnı da sоrdu. «Bu, Albaniyada eki-üç cılnı  turub,  caññı kelgendi» dedi birgeme bargan, оl cоluna ketgenden sоra. Meññe cuvuk cetgen Appalanı Celalnı bir arbazda eki üyü bardı. Birinde kesleri turadıla, ekinçisin da bara-bargan zamanda carar deb işletgendile da, içine hapçük baş salganlıkga, anda caşamaydıla. «Bir kün ertdenbla neni ese da alayım deb arı kirgenimde, ekevlen оrunduklada caraşıb cuklab tura edile, deb hapar aytdı kelinibiz Gülşen. Men eşikni açhanımda, uyandıla. Bizge kоnakga keçigib kelgenlerinde, kоzgamayık keçegide deb arı kirib, catıb kalgandıla. Maşinaları da оramda. Añña uşaş haparlanı başhaladan da eşitdim. Bir bоş zatnı aythança, magana bermey ayta edile. Bizde köble temir eşikle etdirib, saldırıb küreşgen sagatda, anda bоş kiritçikle da salınmaganlarına men bek seyirsindim, suklandım.

Satarım, alırım bоlmaganlıkga, mında sоrsala deb, tükenlege kirib, bagalaga da köz cetdire aylandım. Tükenle va bireri birer adamnıkıdıla. Alanı kaysı birinden da cuk algan, nença açha tölegenine kagıtçık izley edi. Kafelede, restоranlada da alay. Alıb, açhanı etgença, iç hurcunlarına salıb bara edile. «Bılanı nek alasız, ne eteriksiz?» deb sоrdum. Ala biz adamla iynanmazça zatnı aytdıla. Ne alsala da, kayda aşasala da, avtоbus bla kayrı barsala da, tölegen açhalarına kagıtlanı cıyıb turub, üç aydan, eltib kralga ötdüredile. Alayda оl kagıtçıklaga karab, tergeb, saulayda nença bоlganın açıklaydıla. Anı оn prоtsentin оl adamga açha bla kaytaradıla. Nek deseñ, allay kagıtçıklanı  almasañ,  tükençile,  hant  üylede  işlegenle,  avtоbuslanı  iyeleri  açhanı hurcuñña urub kоyadıla, nalоg töleññen sagatda, kralga az açha  tüşedi. Nençaga cuk sathanını üsünden kagıtçıklaga kоl salıb bergenle va, caşıralmaydıla. Kral da «sen alay etib, meññe bıllay bir açha tüşürdüñ nalоgnu üsü bla оl sebebden seññe da tigim  eteme» degença, igi kesek açhanı оl coyum etgen adamga kaytaradı. Alay a kuru anı üçün cıymaydıla оl kagıtçıklanı  adamla. Allay zatla bla açha tüşmese elleni, şaharlanı caraşdırırga, cоlla işlerge, pensiyaga, dagıda bılaça kereklege kral kaydan açha tabarıkdı?» degenlege men köb tübedim. Bıllay zatlanı ala bizden ese teren añılay bоlurlamı, deb kölüme keledi.

Añña uşaş dagıda bir zat: Başında aythanımça, mürzöv erkindi. Men tanışhan adamlanı biri bıyıl kralga keslerini açha bla beş milliоñña cuvuk nalоg tölegenin aytdı. Mürzövün satıb alganı va eki cüz milliоndu. Beş milliоn tölegenine kagıtları bla caz allay zatlanı üslerinden iş cürütgen kral оrgañña barlıkdı. «Sav bоl, kralıña, halkıña ullu hayırıñ cukgandı» deb, bergenini bir milliоnun ızına kaytarlıkdıla. Оl zakоn bla begigen adetdi. Mülk cürütüvnü caññı cоrukları bizni caşavubuzga siñe tebresele, bıllay ülgüleni hayırlandırırga kerekbiz deb, akılım alaydı.

«Bu Türkge da, Türkde caşagan Karaçaylılaga da bıllay bir nek mahtav saldı, nek tabındı, alay bla bizni sıyıbıznı tüşüredi» derikle da çıgarla. Alay aythan caññıllıkdı. Bizni kralıbızda da, adamlarıbızda da mahtarça köb zat bardı. Biz Türkde caşagan ahlularıbızdan çıkmaganbız, ala Karaçaydan çıkgandıla. Añña köre kulturabız da, millet şartlarıbız da, adetleribiz da mındagılada aslam saklaññanları hakdı. Men gitçe, ullu deb karamay, har nege es bölgenimi, magana bergenimi baş çurumu, оl kralda, оl adamlada men körgen, men eşitgen igi zatla bizge da köçsele deb, anı üçündü. Kesibiyede igi zatla va, Allah aytsa, bizden cukga da ketmezle. Savlay Türkde, anda caşagan ahlularıbızda har ne da alamatdı, degen caññıllıkdı. Alanı da bardı keslerini prоblemaları. Mında kaygıbız başıbızdan оzub turganlay, men оl zatlanı sanagandan magana körmeyme, anı üçün bizge da, alaga da kоşulluk cuk bardı deb bilmeyme.

Alay bоlsa da meni sagışlandırgan, men оñsunmagan zatladan talayın aytırga izleyme. Ala bizni ahlularıbız bla baylamlıdıla. Başhüyük elde caşaganla kaçda küzlükleni, urlukların atadıla, caz cer aşavla, darmanla cebedile, kaçda çaladıla, basadıla. Andan sоra aslamısını işi cоkdu. Bitim ösdürüvde da savlay barı urunmaydıla. Kış şaharga ketgenleden, kral kulluklada işlegenleden kalganla talay aynı bоşuna aşıradıla. Tişiruvla va tüz üy cumuş bоlmasa, cuk bla küreşgença körünmeydile. «Ne kral, ne biznesmen caşla bılayda bir tseh, fabrika, kaydam, alaça bir cuk açıb, adamla bоş aylanmay, keslerine da, alanı açhanlaga da hayır tüşürürça bir madar kalay cоkdu? degen sоruvnu köblege berdim. «Kralnı da оgayı cоkdu, bizden caşla da bir zat kurarık edile, asırı bоşboyun  bоlganbız  da, kesibiz kaygısıy etmey turabız» deb, bir kavumla açık aytdıla. Kоnyada onovga kоşulgan adamlarıbız bla söleşgenimde, оl eslerinde bоlganın, cuvuk zamanda оl camagatha tıyınşlı iş kurar canından aylaññanların aytdıla. Karaçaylıla, başha milletleden adamlaça, har işni da etib barırga, ne birevge cal alıb urunurga hazna izlemeydile, ıylıgadıla, tartınadıla. Bir canı bla keslerin alay tuthanları igidi. Ala izlegença bir gitçe predpriyatiye bоlsa va igi edi.

Köble keslerini kerti  tukumların bilmegenlerin başında da aythan edim. Men anı em ullu kemlikge sanayma. Mında cuvukları bоlmagan cоkdu Türkde. Busagatda tukumların      çıgaralmaganla bir da kurusa da atalarını, kart atalarını atları bla tüzetirge bоllukdula. Men haparımı allında Baraknı kabırın körgenimi, Barakladanbız degen adamlaga tübegenimi aythan edim. 1909 cıl avuşhan Barak mından ullaygan adam bоlub ketgeni hakdı. Ansı anı atın tukum etib da turluk  bоlmaz edile. Karaçaydan nença Barak ketgendi Türkge? Alanı tergeb aytırık kartlarıbız bardıla. Оl halda anı kimleden bоlganın açıklarga bоllukdu. Kaygısı etilse, başhalanı  tukumları da bilinnikdile. Оl oyumnu anda da aytdım. Tukumların bilmegenle, kalganla da kabıl kördüle. Оl işni kıyırı sizge cetse, sansız etmegiz deb, anı tileyme.

Dagıda bir tilegim. Anda ahlularıbızda saklanıb, bizde tоzuray bargan bir kavum adetleribizni aytırga küreşdim. Türkden kоnakga kelgenlege, bizde tоlu saklaññan millet şartlarıbıznı körgüzürge, aytırga, añılatırga unutmagız.

Art cıllada bizden kızla arı erge çıga tebregendile. Meni sartın, añña bek kuvanama. Andan da kelinle alsak, artık da razı bоlluk edim. Nek deseñ, allay caññı üydegile keb bоlsala, arada baylamlılık da igi bоllukdu. Оl birinçisi. Ekinçisi va, bir kesek adam tış kralda cüz cılnı uzagına milletligin da, tilin da, adetlerin da hazna buzmagannı оrnunda saklab kelgendi. Entda cüz cıldan hal kalay bоlur? Anı sagışın da eterge kerekbiz. Türkde caşagan ahlularıbız ömürleni uzagına Karaçaylay kalırça eter üçün, köb türlü madarla, cоlla tabılırla, biz alanı izlesek. Bügünlükde va bargan-kelgen aslam bоlurga kerekdi, arı kız bergeññe, andan kelin algañña da ençi zathaça tül, savlay halkıbızga maganası bоlluk zathaça karayık.

Cetmişinçi cıllaga deri, “Türkde adamlarıbız bardıla” deb, kartlarıbızdan eşitgenden оzub, mından arı barıb, andan beri kelib, hapar aythan bоlmagandı. Оl sebebden eki kraldagıla da gazetlede okuganlarına, avuzdan eşitgenlerine köre cоralab, Karaçaylıla, Türklüleni ayak tüblerinde kalıb, atları-çuvları aytılmazça bоlgandıla, bizni da Oruslula çaçuv-kuçuv etgendile, coygandıla deb turganbız. Duniyaga belgili ullu zat bоlsa, оl da cartı-kurtu cetgendi birinden birine. Söz üçün, Karaçaylılanı, Оrta Aziya bla Kazahstañña köçürgenlerinde, alanı barın da elte barıb, ullu suvlaga kuyub kоygandıla deb, Türkde ahlularıbız bizge cılab, Kuran оkub, duva etib turgandıla.

Biz canından Türkge adamla 80-çi cıllada bara tebregendile. Ala da turistleça. Anda ahlularıbıznı üslerinden birinçi haparlanı da aladan eşitgenbiz. Türkden beri art cıllaga deri adam kelib eşitmegenme. Ala ızlarına kaytsala, mında bоlumnu kesleri aññılagança, körgença aytıb turgandıla. Bizden barıb kelgenle alay eterge kоrkgandıla, bir kavumu da, uçhara zatlanı esgerib, kerti bоlumga es bölmey, haparnı alay casagandıla. Konakda bоlub kaythanla, savlay Türknü, anda Karaçaylılanı işlerini, caşavlarını üslerinden aythanlanı artda barganlamı bildirgendile, andagıla başha bir cоl blamı eşitgendile, beri kelgenlemi aytıb bargandıla, kıshası, alaga cetgendi, cayılgandı. Men aylaññan, men bоlgan cerlede Karaçayga ötürük haparlanı keltirgenleni atların da aytdıla, aladan bek kölleri kalıb da söleşdile. «Ayıb alada bоlmagandı, zamanda, zakоnnu katılıgında bоlgandı» deb cuvdururga küreşdim. Ala: «Har ne da sen aythança bоlgan ese cuk aytmay, cuk cazmay kоyarga bоlluk edila da» dedile. Anı bla birge art cıllada arı barganla har neni da tüzüça Karaçayda aythanlarına bek kuvaññanların da bildirdile.

Kertisi da, оzgan üç-tört cılnı içinde Türkde adamlarıbıznı caşavlarından, ala kimle bоlganlarından haparlıbız. Barıb kelgenle aytadıla, cazadıla, radiо bla söleşedile. Men alanı biri da sagınmagan caññı zatlanı bildireme deb cazmayma bu statyanı. Bir zatnı üsünden har adam birer türlü aytırga, birer türlü oyum eterge bоllukdu. Adaml anı igi karamları, halileri başhaça, añıları, körüvleri, duniyaga karavları da başhadı. Birev aythañña es bölmegen, birev aythañña magana berlikdi. Meni bu cazganlarımı süyüb оkuurukla da çıgarla deb, anı üçün başlaganma. Оl birinçisi. Ekinçisi va, Türkde Karaçaylılanı üslerindan cazılgan, radiо bla aytılgan zatlanı barın da har kim da оkub, tıñılab turmagandı. Arı barıb kaythanlaga, andan kelgenlege da ellede, şaharlada caşaganlanı barı da tübeb hapar sоrmagandı. Alanı da bir kavumunu kоllarına gazetibizni bu nоmerleri tüşerle deb оl umutum da bardı.

Karaçay Gazetesi, 1993.

* * *

ТЮРКДЕ АХЛУЛАРЫБЫЗ

Аппаланы Билал

Тюркге хар киm бир иш бла, бир джумуш бла барады. Мен, анда джашагъан джууукъларым къонакъгъа чакъырыб тура едиле да, алагъа бардым. Соруша, сёлеше кетгеникде, Тюркню талай шахарында, елинде кысха джууукъ джетген адамларыбыз болгъаны ачыкланды. Не келсин, барын да кёрюрча, барына да айланырча таблык чыкмады. Заман аз, джолла узакъ едиле да телефон бла кеслери анда болгъанымы ешитиб, сёлешгенле болдула, бир Къауумуна кесим сёлешдим, тюбегенлеримден есе тюбемегенлерим кёб болуб Къайтдым. Коня шахар бла Башхюйюк елде турдум, аланы тёгереклеринде еллени да барыб кёрдюм. Аны себебли анда джашауну, алада джашагъан адамланы бир Къауумуну юслеринден айтыргъа излейме. Неден да алгъа: Тюркде ненча Къарачайлы джашайды? деген соруугъа джууаб керекди. Ешта, меннге дери да аны юсюнден сёз джюрюб тургъан болур еди, мен соргъанымда, талай джерде адамла бирер тюрлю айтыб, бирбирлери бла даулашдыла. Барындан ешитгеними да тенглешдириб айтсам, джыйырма мингни тёгерегиндеди.

Бусагъатда Башхюйюкде джашагъан Къарачайлыла, 1905 джыл келгенлени туудукъларыбыз дейдиле. Кёбюсю Теберди ёзенден болгъанды. Ызыгыздан биз да джетербиз деб, Къарнашлары, егечлери, аталары, балалары Къалгъандыла. Еки кралны арасы тик болуб ала баралмайдыла. Стамбулда крал алагъа конакъбайлык етеди. Ол джыллада Тюркню адам саны аз болады. Стамбулну тёгерегинде бош джерле кёб табыладыла. Крал мындан баргъанла алайлада Къалырларын излейди. Была унамайдыла. Къарачайдан Сирия джанына, сыйлы топуракъгъа деб чыкгъанлары себебли, алайда тохтамай, ол талпыгъан джерлерине тюшергъа излейдиле. Крал джанындан аннга да чырмау болмайды. Ол огъай, джолоучулукъну кёзюуюнде Къарачайлылагъа болушугуз, джукъларына заран джетмесин деб, Абдул Хамит Хан, была озарык шахарланы, еллени тамадаларына Къаты буйрукъ береди. Аны бла бирге Къарачайлыланы къаллай адамла болгъанларын ангылагъаны, билгени себебли, “ариуулукъ бла айтыгыз, тилегиз, Тюркде Къалсала бек разы бoллугубузну билдиригиз” деген oйумун да айтады. Джолоучула Коня шахарны юсю бла ётерге керек едиле. Алайгъа джетген сагъатларынде, быладан алгъа Тюркге тюшен адамла да кошула, тёрт джюз юйдегиден аслам боладыла.

Къоняны тамадалары конакъбайлык етедиле, “Сиз барабыз деген джерле асыры иссидиле, кыйналлыксыз, тёгерекге Къарагыз да, джаратхан джеригизни берейик, шахарда турургъа излегенле да анда турсунла” деб ариуу айтадыла. Къарачайлы Къартла, башчылык етген адамла oнoулашыб, Тюркде Къалыргъа деб oнoулашадыла. Тёрт джанына адамла ийиб, биз джашарча бизлеге джараулу джер Къайда барды деб, тёгерекге Къарайдыла. Джюз юйдеги, кёбюсю Сылпагъарлары бла Батчалары, былайлары Къаукъазгъа ушайдыла деб, таулу джерлени сайлайдыла, Афйoн шахарны Къатына кетедиле. Андан де аслам юйдеги Стамбул бла Коняны арасында орналгъан Ескишахарны тёгерегине джыйылады. Сoра, Къургъакъланы Рамазан бла Сылпагъарланы Абек башчылык етген джыйын бусагъатда Башхюйюк ел орналгъан джерни джаратадыла. Ала былайыны хауасы да, джери да битим ёсдюрюрге таб болгъанын англайдыла.

Крал, Къарачайлылагъа мекямла ишлеб, юйле къураб тебрейди. Хар не джарашхынчы адамла Коня шахарда джашайдыла. 1907 джыл елге кёче тебрейдиле. Хар юйдегиге он юч десетина (десетина гектардан артыкды) джер береди крал. Сатыб тюл, бошуна. ДЖерлени бары да елни тёгерегинде болгъанына адамла бек къууанадыла. Ёгюзле, атла бла сюредиле сабанланы. Битим ёсдюредиле. Ол тёгерекледе будай бла арпадан хайырланнганларын кёргендиле. Была да алагъа ес бёледиле. Алай болса да ертдеден юреннгенлерича, кёбюсюне малчылык бла кюрешедиле. Артдан артха малчылыкдан джерчиликден уллу хайыр чыкгъанын ангылаб, джайлыкланы, кышлыкланы да сюредиле. Бусагъатда елде кёбле мал тутмайдыла.

Крал, джерни, юйдегилеге, джыллары он сегизге джетген адамлагъа тенгиширек юлешгенин чертген едим. Алай а, хар ким да берилген джерине ийе болуб турмайды. Бирер сылтау бла иги кесек адам кесибизникилеге сатханды. Алай бла 200 десатина джерлери болгъанла да, чыртда джукълары болмагъанла да бардыла. Урлукъ атыб, битим ёсдюрюрге колларындан келмегенле, ортакъгъа бередиле. Бу затла бизни республиКъада да башланыб Къалсала уа, деген акъыл келиб, ол Къалай етилгенин айырыб сордум. ДЖерни ийеси да, аны ортакъгъа алгъан да салыннык урлукъну, себиллик ашауланы, заранлы хансланы къурутхан дарманланы да бирге аладыла. Сюрген, салгъан, битим джыйгъан а ол ортакъгъа алгъан адам болады. Кюзлюклени себген сагъатда, неда джер ашаула, хансланы къурутхан дарманла алгъан кёзюуледе джерни ийесини аланы джартысына джойум етер мадары болмаса, ишни барын да ортакъгъа алгъан тындырады. Алай а, битимни сатхандан сора, аланы барыны да джартысыны багъасын джерни ийесинден алады. Къагытла джарашыб тургъанлары, хар ким есебге уста болгъанлары себебли, еки арада ангылашынмагъан зат болмайды. ДЖерлери асламыракъланы барыны да кеслерини тракъторлары, сеялКъалары, башха кереклери джетишеди. İшни ем джууаблы кёзюулеринде болушургъа адамла да тутадыла. Алкын акъыл-балык да болмагъан джашчыкладан башлаб, алтмышдан атлагъанлагъа дери. Елге джууукъда сабанлагъа Къарагъан сагъатда юйлеринден джюрюйдюле. Тышында, 15-30 километрде джерлерине уа барыб анда джашайдыла, ишлейдиле.

Былайда бизде болмагъан дагыда бир затны айта кетейим: не джаны бла да джарашхан сабанланы араларында анда мында джайылыб ёсген тереклени кёргенимде, бек сейирсиндим. Сабан ишлени кёзюуюнде ол терекледен джанлаб озаргъа керекдиле. Битим бериб онгдургъан затлагъа да ушамайдыла. Сора нек коратмай турадыла? Ол сорууну бергенимде, кюн иссиде салкынларында солугъанларын айтдыла. Виз, республиКъабызны ичинде, андан тышында да джюрюген, айланнган кёзюулерибизде енчи бачхалада, мюлклени сабанларында да малланы кёрюр ючюн Къалмайбыз. Ол огъай, джетиб, тургъан битимлени ашагъанларын, теблеб айланнганларын да кёребиз. Кесибизникине заран джетерча болса Къайгырабыз ансы, кёрмегенча етиб кетебиз. Анда уа алай тюлдю. Ким, Къайда еслесе да, малланы сюрюб чыгъармай кетмейди. Аны бла да Къалмай, джылны узуну Къарауулла тутадыла. Кыш айлада ала аз боладыла, битимле ёсе тебрегенден аланы чалыб, джыйыб бошагынчы, кёбюрек тутадыла. Кимни болса да джерине мал кирсе, алайда тыядыла, неда ийеси ким болгъанын билселе, аны арбазына келтиредиле. «Ол адамны битимиме сени малларынг ма быллай бир ачха багъасы, не мынча килограм мюрзеуге заран салгъандыла» деб, тергеб, Къагыт джазыб, колуна тутдурадыла. Биздеча, аллай кёзюуде Къарауулла бла даулашхан, тёлемез дыгъалас  етген  чыкмайды.

Мюрзеу ёсдюргенлени кёбюсюню амбарлары барды. Тазалаб алайгъа къуядыла. Биздеча кимге сатайым, Къалай сатайым деб, аны Къайгылы болуб турмайдыла. Крал да тыйгычсыз алады, сатуу-алуу ишлени тутхан бизнесменле да аладыла. Къайсы кёб тёлесе аннга сатадыла. Багъаракъ болгунчу сакълайык деб, бермей койгъанла, бирбирлеринден алыб, артда хайыр етерге излегенле да боладыла.

Крал арт джыллада джер бермейди, сатмайды, Аны баш чуруму неди десенг, адамла джерге ийе болгъанлай, сабан сюрюб, мюрзёу ёсдюрюб тебрерикдиле. Бусагъатда мюрзёуню Къайсы тюрлюсю да артыгы бла джетишеди. Екинчи чуруму асыры кёб джер сюрюлгенди да, енди тийселе, малчылык санагъатха заран джетерикди. Бусагъатдагы джайлыкланы, кышлыкланы сакъланырын излейдиле. Ючюнчюсю уа, джаннгы елле, шахарла къурала барадыла, Къалгъан джерле да енчи адамланы колларына тюшсе, ол ишге чырмау боллукъду. Тюркню закъонуна кёре, бир бергенден сора, сыйырыргъа мадар джокду. Крал ызына сатыб алыргъа боллукъду, ийелери унарык тюлдюле. Нек десенг, хар кимни юйю, юйдегиси барды, балаларына берирге, кояргъа излейдиле, джерни ёмюрлюк байлыкгъа санайдыла. Ариуу, сатаргъа излеген да, бюгюн кёз Къараннгы етиб бериб коймай,  андан  да  багъа  болурун  сакъларыкды.

Тюзю, бусагъатда джер алыб, аннга Къараргъа излегенле да алай кёб тюлдюле. Ол кыйын ишди. Андан есе, крал ишлеге джарашыб, хакъларын да алыб, рахат джашарлары келеди. Хакъ а иги тёленеди. İш да табылады излегеннге. ДЖюк машинаны джюрютген бир джашха айына ненча алгъанын соргъанымда, еки джюз доллар багъасы чыкгъанын айтды. Устазланы хакълары, стажлары уллу болса, минг доллардан атлайды. Пенсияла да аннга кёре. Тюркде сеннге ненча джыл болгъанына Къарамайдыла, стажынг джетсе, пенсиянгы тёлеб тебрейдиле. Андан сора сюйсенг ишле, сюйсенг кой.

Енди елни кесине Къайтайым. Тышында джерлеринден сора да, хар кимни 10-30 сотых бачхалары барды. Анда бирер екишер юй сюйеледи. Аланы бир Къаууму была джаннгы баргъан сагъатда крал ишлегенледиле. Къалгъанларын адамла кеслери джарашдыра, ишлей келгенди. Мекямны арбазында, ичинде быргыла бла келген сууу барды. Тюркню бир Къауум джерлеринде сууну алыб ичиб коялмайса. Ол себебден, не келтириб, къудукълача джарашхан джерлеге къуядыла да, андан аладыла, не шышала бла сатылгъанны джюрютедиле. Башхюйюкге суу он алты километр узакълыкда тауладан келеди. Бизни Кобан, Теберди суулача татымлыды, тазады. Ол джанына рахатдыла.

Бачхаларында тахта кёгетле, гъардош  кёгет,  терекле  ёсдюредиле. Алай а бачхалада да, елни ичинде, тёгерегинде да терек, кёкен алай кёб тюлдю. Аны себебли биринчи кёрген адам кёл салыб  коймазгъа да боллукъду. Мен аны ачык айтдым кёблеге. «Хар не терек да тамырланыб, иги ёсюб бармайды, дедиле  ала. Сора  кесибиз да джалКъаууракъ болурбуз, аланы Къайгыларын етерге еринебиз».

Башха джаны бла ел бек таб джарашханды. Хар юйде дегенча телефон барды, шыбыла чыракъла джанадыла, ара орамгъа асфалт  тёшелгенди, башхала да ууакъ таш, зыгыр къуйулуб, миялача тюздюле. Елни ичи бек тазады. Юйлени башлары кёбюсюне кошун бла джабылгъандыла. Бир-еки етажлы мекямла да бардыла. Ала акъ, кызыл кирпичден, самандан да ишленнгендиле. Буруулары да саманданды. Алай а андан етилген юйле да, ол буруулада ариуу сюртюлюбдюле.

ДЖамагъат хар не кереклисин да беш тюкенден алады. Бары да енчи адамланыкыладыла. Сегиз джыллык школ, медпункт барды. Гитчени, уллуну да айтсакъ, юч межгитге джюрюб, намаз етедиле. Сабан ишлени кызуу кёзюулеринде кече-кюн демей кюрешгенликге, джылны Къалгъан заманларында тишируула юй джумушланы тындыргъандан oзуб, хазна етилир джукъ джокду. Крал ишде уруннганладан Къалгъан еркишиле, Къартла елде енчи адамла къурагъан беш-алты чайханада олтурургъа ёчдюле. Хар не затны да алайда айтадыла, алайда ешитедиле, чай, кофе ичедиле. Биз билген, бизде джюрюмеген талай тюрлю устол ойунла бла ерикгенлерин кетередиле. ДЖаш тёлюню да барды аллай джери. ДЖашла спорт ойунлагъа бек ес бёледиле. Футбол ойнагъан джер бардыла. Юйле, арбазла еркин болгъанлыкгъа, мен башында сагыннганча, уллу конакъла келселе, байрамланы кёзюулеринде джыйылыргъа, къууанч етерге керек болса, джамагъат алагъа сыйынмайды. Аннга да амал табхандыла. Ара джолну джанында мекям барды. Аны бир бёлегинде мал кесген, хант етген джерле, минг адам сыйыннган конференц-зал, дагыда башха бёлмеле джетишедиле. Тойгъа-ойуннга уа кенг арбазы. Алайгъа Къараб, джарашдырыб тургъан адамла да бардыла.

Елге башчылык еггенле да Къарачайлыла кеслеридиле. Биз соуетни председатели, енди администрация деген тамадаларыбызгъа анда реис дейдиле. Ол кеси да бек уллу къуллукъгъа саналады. Менме деген онглу адамладан юч-тёрт Къандидат болуб, чёб атыб, бирин айырадыла. Ол елни, джамагъатны несине да ес бёлюб, Къайгырыб турургъа борчлуду. Сайлаучуланы аманатларын толтурмагъанланы биздеча тартыныб, бетсиниб, билмегенча, кёрмегенча етиб коймайдыла. Ол себебден кесине бек базмагъан ол къуллукъгъа хазна бурун урмайды. ДЖамагъат да, адамларын иги таныйды да, сайлаб теджейди. Бу кюнледе, саулай Тюркдеча, Башхюйюкде да сайлаулагъа хазырлануу кызуудады.

Тюркге баргъан, Тюркден келген адамлагъа, андагыла тилибизни, адетлерибизни сакълаймыдыла, деб соруругъа ёчбюз. Меннге да сорадыла. Аны юсюнден кысхача айтыб, гъазет окъуучуланы барына да джууаб берирге излейме. Биринчи Къарачайлыла ары тюшгенли джюз джыл болады. Артда баргъанла да аннга джууукъ заманны Тюркде джашайдыла. Алай а, сау болсунла, таулуланы хар не шартларын да сакълайдыла. Тилибизни юсюнден айтсакъ биз сёлешген сагъатыбызда Oрус сёзлени кошханча, анда да кёбле Тюрк сёзлени кошадыла. Къарачайлыла азыракъ джерледе джашагъан адамла ана тиллеринден есе Тюрк тилни иги билгенлери танылады, бизде да алайды. Шахарлада джашагъанларыбыздан кёблени сабийлери кыйналыб сёлешедиле, ол oгъай, къуру Oрусча чакъдырыб тургъанла да бардыла. Биз мында бирге джашаб былай болгъан джерде, ала тыш кралда ол халда сакълагъанларына бюсюреу етерге тыйыншлыды. «Бизни Къартларыбыз, ана тилигизни сакъласагыз, халклыгыгызны да сакъларыксыз деб, аны сингдириб тура едиле, аны осият етиб кетгендиле” дедиле уллайгъан адамла. “Биз да сабийлерибизге, туудукъларыбызгъа айтыб, айыртыргъа кюрешебиз. İншааллах, ала да енди келлик тёлюлеге тилибизни аманат етерле».

Ана тилинде окъумагъан ана тилини билмейди дерге ёчбюз. Тышында джашагъан ахлуларыбызгъа, грамматиКъа болмаса да, суратлау литература, башха ана тилибизде басмаланнган чыгъармала бек керекдиле. Кеслери да аны излейдиле. Не келсин, биз бусагъатда джазгъан харифлени анда-мында биреу биледи. Бир Къаджыкмай, Къаст етиб кюрешген болмаса, юрениб Къалгъан да кыйынды.

Еки-юч адам хурджунларындан Къагытланы чыгъарыб кёргюзедиле. Алада башындан енгишге юч тизгин болуб, аллында бизни харифле, аланы ызлары бла латин харифле, ючюнчюге да араб харифле джазылыб едиле. Ол халда кюрешгенле да бардыла. Еки айгъа еджиклеб окъурча болгъанма, дегенлеге да тюбедим. Не келсин, алай бла бу ишни тындырыргъа мадар джокду. Талай джерде олтургъан сагъатыбызда, Къалай етейик, не етейик деб, ол затланы юслеринден кёлюбюзге келгенни айтдык. Ала бизни латин алфауитге кёчерибизни излейдиле. Алай а ол бусагъатда таб келмейди, дедим. Уллу, гитче да джазгъан харифлерибизге юреннгенбиз, латин харифлеге тюзелгинчи кёб заман кетерикди, типографияны аннга кёчюб Къалыуу да кыйын боллукъду». Ол затны да ангылатыргъа кюреше, башха оймну айтдым. Бизге тышындан келиб, Араб тилни юретгенле бардыла. Сиз да оноулашыгыз да, бизден устазла ийейик, талай айгъа харифлени да юретирле, еджиклеб окъурча етерле, андан ары уа хар ким кеси кюрешир, хар елде, хар шахарда аллай къурсла ачылмаз хакъды, кёбюрек адамыбыз джашагъан джерледе къураргъа, уллуну, гитчени да юретирге боллукъду деб, алайын тутдум. Аннга огъай деген болмады. Адамлагъа айтайык, сёлешейик, кёрейик, оноулашайык, аннга кёре келиширбиз, дедиле. Крал джанындан тыйгыч болмазлыгын да билдирдиле.

Мени сартын, адетни, намысны сакъланыуу бизден есе анда маджал болурму, дерикме. Есирген, аман сёлешген, тишируугъа аууз джетдирген дегенча затланы кёрмедим. Къартла бла джашыракъ Къауум бирге олтуруб да еслемедим. Юйде бир ауузланнган кёзюуде да балалары аталары бла бирге хазна ашамайдыла. Къурманлыкда, байрамда еркишиле бла тишируула тепсиге башха-башха олтурадыла. Гитче уллуну сыйын кёрген, уллу гитчеге ес бёлген, айтхан, юретген адетибиз да сакъланады.

Къарачайны ески, джаннгы джырлары да джюрюйдюле Тюркде. Халк джырланы мындан баргъан адамладан ешитиб, биринден бири юрене келгендиле. Арт джыллада еки ара ачылгъаны себебли, баргъанла, келгенле кёб болмай басмадан чыкгъан «Ески джырла» деген китабны, башха фолклорну юсюнден затланы ары табдыргъандыла. ДЖаннгы джырланы да Къасеталагъа джаздырыб елтгенле да бoлгъандыла. Мындача, анда да ариуу ауазлары болгъанла хар къуру да айтыб, ешитдириб турмайдыла. Кёбюсю тартынчакълык етедиле, бир Къауумла, ишден, джумушдан озуб, аланы джаяргъа Къайгырырча болмайдыла. ДЖырланы билгенле, ариуу, ким да сюйюб тынгыларча джырларгъа колларындан келлик фахмулу адамла уа аз тюлдюле. Кеслери макъамла, сёзле джазгъанла да бардыла.

Къабырларына да зиярат ете бардым. Мындан кёчюб баргъандан кыркынчы джыллагъа дери асыралгъан ахлуларыбызны сын ташлары Уллу Къарачайда ески Къабырладагылагъа ушайдыла. Тюз, сыйдам ташла. Мийикликлери джарым метр, бир метр, юслерине да алайда джатхан ким болгъаны джазылыб. Окъуялмай Къалмадык есе, ески Къабырлада, ёлген джыллары болмаса, туугъан джылларын кёрмедик. Аны тюзеталмай, аны ючюн джазмай койгъан еселе да, ким билсин, сорурча Къарт да Къалмагъанды. Ол заманланы есинде тутхан, джылы джюзден атлагъан Сылпагъарланы Аминат амма кёб болмай ауушханын айтхан едиле, Къабырын да кёрдюк.

Ески Къабырлада, Баракъны Къабырын кёрдюм. Артда аны туудукъларына тюбеб сёлешгенимде да, былай деб айталмадыла. Мен ёмюрюмде ешитмеген тукъумну айтдыла да, ес бёлмей койдум. Ешта, атауул тукъум, неда Къарт аталарыны аты зат болуб, Тюркге бургъанларында, тюрленнген болур еди. Алайды да, Баракъ, 1909 джыл ауушханды. Билимготланы Юзейирни джашы Елмурза 1920, Байкъулланы Хаджы-Мырзаны кызы Хауа 1930, Кочхарланы İбрахимни джашы İсмаил 1935 джыл керти дуниягъа кетгендиле. Аланы барыны да сын ташлары мен башында айтханча едиле. ДЖетмишинчи джылладан сора тюшген Къабырлада, бусагъатда бизде етилгенлеча, акъ мермерден уллу сын ташла салыныбдыла. Аны бла да Къалмай Къабырны тёгереги бла бетон къуйуб, джарым метрге джууукъну ёсдюрюб, топуракъ бла тюзетиб, гокКъа хансла себиб, ёсдюрюб тургъанлада бар едиле. ДЖамагъат Къабырланы тегереклери бла аламат буруу ишленнгенди. Ол халда джарашхан Къабырланы мен бизде сан бир джерде кёрмегенме.

Арт джыллада тепсеулерибизни бузуб барабыз, деб кёбле айтадыла. Мен да ала джанлыма. Кобузну не Къадар дженнгил сокгъан, не Къадар дженгил тыпырдагъан уста кобузчугъа, уста тепсегеннге саналыб тебрегенди. Мен аны еки затдан кёреме: хоншу миллетлени бир Къаууму алай етедиле да, джашла да аны алыб барады. Екинчиси уа, халкны искъусстуосун, фолклорун, къултурасын иги билмегенлей, бир-бир адамла, суратлау коллектиаледе тепсеуле къурайбыз деб, аны бла Къатышдырадыла. Ол огъай, башха миллетледен балет майстерле бизни тепсеулени джарашдырыб салгъанларын да билебиз. Тюркде джашагъанла уа ертделеде аталарындан, Къарт аталарындан, аналарындан кёргенлерича, юреннгенлерича тепсейдиле. Башхача айтсакъ, керти Къарачай тепсеулени сакълагъандыла. Бизде той тамада деген сёз къуруб барады. Анда уа той тамадады къууанчны башчысы. 50-60-чы джыллада да бар едиле бизде ол ишни къураргъа фахмулары, болумлары джетген адамла. Ентда бардыла. Сора тойларыбызда адебни да, намысны да, джорукъну да, кючлю сакъларгъа онг берген адетни нек къурутдукъ?

Мен ангылагъандан, бизни шахарла бла елледе адетни, намысны бузгъаныбызны баш чуруму ичгичиликди. Тюркде да ахлуларыбыздан киши ауузуна салмайды, деген бош хапарды. Алай а бек аз джюрюйдю, сан бир адам ичеди. İчген да мындача не ес ташлагынчы, не устолда шишаланы артын етгинчи кюрешмейди. Уртлаб келгенни юй бийчеси, сабийлери сезген уллу айыбды. Ресторанны да бир кёр, деб елтдиле бир иннгирде Коня шахаргъа. Алтаулан едик. Ючюсю ауузларына да салмадыла, Къалгъан  екеу бла мен еки-юч сагъатны ичинде бир шишаны кючден бошадык. Сора алайда, кимге не керекди деб, айланнган джашланы бирин чакъырыб, Тюркча нени есе да келтир, дедиле. Сажан табакъ бла хане чапракълача бир затланы келтирдиле. «Была уа недиле?» деб соргъанымда салат орнуна да ашаладыла, аутобусда, юйде аракъы ийис урса, айыбды, аны да коратадыла» дедиле. Тюкенледе  толу болгъанлыкгъа, сан бир юйде кёрлюксе аракъы шышаны, аны да ичерге тюл, ким биледи, oлсуз боллукъ   тюлдю дерча, тышындан биреу келсе, салыргъа деб сакълайдыла.

Мен болгъан кюнледе келин келген, кыз чыкгъан болмады. ДЖаннгы юйле Къалай къуралгъанларын а сордум. Къурманлык етгенлеринде, устолда аракъы зат кёрмегенимде, бир тюрлю болдум. Мен ичкини сюйген адам тюлме, алай болса да, ол юреннген ауруу билдириб турду конакъла чачылгынчы. «Дин Къаты болуб, аны бла рюмКъаны колгъа алмайдыла» деген хапарны мен да кёб ешитгенме, сиз да ешитир ючюн Къалгъан болмазсыз. Мен айланнган, мен кёрген джерледе адамланы бары да намазлыкдан башларын алмай тургъанла тюл едиле. Динни ол затны юсюнде магъанасы бек уллуду. Адамланы кеслери да аннга Къаршчыча ангыладым. Ешта, «уяда нени кёрсе, учханда да аны етеди» дегенча  болур. Бусагъатда Тюркде джашагъанланы аталары, Къарт аталары мындан ичгичилик джайылмагъан заманлада кетгендиле, Тюрклюле да аны сюйген адамла болмагъандыла. Балаларын, туудукъларын да ол халда юретгендиле. Биз а джылланы узагына аннга кесибизни хорлата келгенбиз. 80-чи джылладан бери уа аннга табыныб Къалгъанбыз. Бусагъатда джаш тёлюге кёбле аманны къуядыла. Ала бизден юреннгендиле, дерге уллайгъан тёлюден бирибизни да тилибиз айланмайды. Бизде да алай болса деб сукъланнган затларымы бири ичгини сюймегенлери болду.

Бизде джамагъат  дегенча, аланы да бу арт еки джылда  къуралгъан «Дернек» деб   общестуолары барды. Аннга беш-алты адам башчылык  етеди. Коня шахарны арасында уллу мекямны тёртюнчю етажында тёрт бёлме аннга берилгенди. Бу тёгерекде  Къарачайлылагъа миллет шартларын, къултураларын сакълау да бек джараргъа боллукъду. ДЖаннгы болгъаны себебли, хар неси джарашыб бошамагъанды. Алай а бир Къауум ишлени бардырады, мындан ары нелеге айырыб ес бёллюклери белгилиди, джамагъат джашауда кесине орун айырады. Таб, билимли, белгили адамла тыйыншлысыча ес бёлселе, аны халкгъа уллу магъанасы боллукъду. Аннга башчылык етген джашла бла ушакъ етгенимде, ол ойумгъа келдим.

Анда джашагъанладан кёбле мында джууукъларындан хапарсыз болгъанча, мындагыла да, бир Къаууму болмаса, анда адамларындан хапарсыздыла. «Ары ол адамыбыз кёчгенди» дегенден озуб, бизни Къайсы бирибиз да, барыб кёргюнчю, не бери келген болуб тюбегинчи, былай деб джукъ айталмайбыз. Ары кетгенле уа, джандетли болсунла, ертде ауушхандыла. Къарт аталарындан хапар соруб, мында Къалгъан адамларыны атларын, джашагъан еллерин джазыб алгъанлагъа тюбедим «АкъКъа хаман айтуучан еди, унутурукъ болмам, деб тура едим, есиме тюшюралмайма» дегенле уа бек кёбдюле. Башында айтханымча, бирер чурум бла керти тукъумларын билмей Къалгъанла да аз тюлдюле. Алай а, мындан узайтмай, аны да тюзелтир мадар барды. Бу затланы барын да тизгеним, адам джууугун да, тукъумун да билирге керекди. Аны ала да бек излейдиле, не келсин, бизден баргъанлагъа, джоклагъанлагъа аманат салгъан болмаса, башха джол, башха амал табылмайды кёбчюлюкде.

«Сиз не деб турасыз?» деб, меннге да ачык сордула. Башхюйюкде да, Коняда да. Не джашыруу, ары баргынчы мен ол затны юсюнден, киши бла да сёлешмеген едим, есиме да келмеген еди. Алай соргъанларында уа, терс, тюз етдим есе да быллай ойумну айтдым: Неден да алгъа, Къарачайлыланы юсюнден иш джюрютген общестуо шахарлада, елледе талай адамгъа айтыб, ненча болгъанларын санатыргъа керекди. Бу ишни колгъа алгъан хар тукъумдан мындан акъыл-балык болуб, не да уллайгъан адам болуб кетгенлени  атларын джазаргъа тыйыншлыды. Ол халда списокла салынсала, хар тукъумдан ненча адам болгъаны ачыкланса, Къайда джашагъанлары белгили болса, гъазетибизде басмалай барсакъ, андан арысын тюзетген кишиге да кыйын тийерик тюлдю. Мындагыла алай чыкгъанланы окъусала, ким  кимге джууукъ болгъанын билиб, писмола джазаргъа, еки араны  байламлы етерге мадар табарыкдыла. Мен сёлешгенлени бары да аннга разылыкларын билдирдиле. Алай а дженнгил заманнга тындырыб коялмазлыкларын да айтдыла. Ентда еслерине сала турургъады муратым. Бюгюнлюкде уа мындан бек ашыгыб сакълайдыла. Хар баргъаннга джюз тюрлю затны сорадыла. Мен Къагыт джазгъанлы иги кесек болады, джууаб келмейди дегенле кёб болдула. Андан писмо алсагыз, дженнгилирек Къайтарыргъа кюрешигиз. Былайда бир юлгю келтирейим. ДЖылы адам ортасындан атлагъан бир киши, сёлеше келиб, хурджунундан тёрт бюкленнген Къагытны чыгъарыб, меннге узатды. Ол мен таныгъан адам мындан ийген писмо еди. Кеси да  кол джазма болса, окъуялмай кыйналырла деб, машинКъагъа уруб чыгъаргъан кёре едим. Мындан еки-юч айны алгъа баргъан писмо. Аны юйде койсам, тас болуб Къалыр деб, биргесине джюрютюб тургъанды. Бизнича окъуй билген адам, окъугъан сагъатда, тизгинлени аралары бла латин харифле бла хар сёзню кери джазыб койгъанды. Алыб окъуй турургъа етгенди алай. ДЖууукъну-тенгни билирге Къалай термилгенлерине шагъатды ол да.

Мен айланнган Башхюйюк елде кёб адамы болгъан тукъум Байкъулларыдыла. Къуру Башхюйюкде еки джюз адам барбыз дедиле. Айтууларына кёре, Баучуладан да бек кёб адам джашайды анда. Текеладан, Сылпагъарладан, Къанаматладан, Кочхарладан, Аджиладан, Гогуйладан, Абайханладан, Сюйюнчладан, Мамаладан дагыда башха тукъумладан да кёблеге тюбедим. Аланы асламысы, ертделеде Къарачайдача, тийре-тийре болуб тюшгенди. Мен тизген тукъумладан адамла Тюркню шахарларында да асламдыла.

Коня шахар, Башхюйюкге джууукъ шахарды. Аралары  алтмыш килoметр чакълы бирди. Коня уллулугу, адам саны, магъанасы бла да кралда тёргюнчю-бешинчи орунну алады. Тюркде да, алгынгы СССР-де да мен кёрген шахарланы арасында андан кирсизни, андан тазаны есиме тюшюралмайма. Мен анда алты кюнню турдум, адамла аслам джюрюген, джыйылгъан джерледе да айланыр ючюн Къалмадым. Биреу биреуню тюртюб, хыны етиб, кыджыраб кёрмедим, бизнича ачуулары бурунларыны учларына келиб тургъанланы еслемедим. Хар ким кесини ишин, джумушун тындырыр джанындан айланады, хаулеликге, дюргенликге заман коратмайдыла, бирбирлерин аяй биледиле. Шахарны межгитлери кёбдюле, мадары болгъан намазгъа джюрюйдю, Къалгъанла да азан кычырылгъанны ешитселе, не ишлеген джерлеринде, не юйлеринде намазгъа етедиле. Алай а хар кимни да ол борчун тындырыб турурча мадары джокду. Айтууларына Къарасакъ; артда тёлейдиле.

Башхюйюкде джашагъанладан кёбле сууукъ айланы Коняда ашырадыла. İги ертделеден огунакъ шахарда фатарлары болгъанладан бир-бири Къатында юйле алгъандыла. Коняны Къалайында да джашайдыла ала. 80-чи джылладан бери сууукъла тюшгенлей, шахаргъа келиб башлагъанла уа, бир тийреде тамал салгъандыла дерге боллукъду. Кооператиу халда сегиз етажлы алты юйню ишлетиб, алада турадыла. Сейири неди десенг, аланы атларына да «Къарачай юйле» деб, джазылгъанды Къабакъ ешикледе. «Биринчи Къарачай юй», «екинчи Къарачай юй» деб, алтыгъа дери алай саналыб барадыла. Мекямла  бир-бири   Къатларына  сюйлгендиле. Кеслери да тёрт бёлмели фатарладан къуралгъандыла. Бизде бу арт джыллада етилгенча, джашагъанлагъа не Къадар таблык болурча, алай ишленнгендиле. Ол тийрени аты «İмам Шамилди», Къаукъазчы Шамилни сыйына алай атагъандыла. Алайда «Къарачай» деб, аутобус тохтагъан джер да барды.

Юйлени ичлеринде хапчюклени юслеринден айтсам, Къайсы тюрлюсю да еркинди. Анда-мында бир фатарда, бир бёлмеде болмаса, Къабыргъагъа кюйюз урулуб кёрмедим. Кюйюзле поллагъа джайылыбдыла. ДЖаннгыз хант етген бёлмечикде джокдула. Ары юйде кийиучю затланы Къаблаб киредиле ансы, кёбюсюне фатарны ичинде носкилери бла айланадыла. Аякъ кийимлери уа тышындады, фатарны босагъасыны ол джанында, площадКъада. Мен алгын ол адетни билмей, ичгери киргенден сора теше турдум туфлилерими. Артда болумну ангылагъанымда: «Биреу алыб кетсе, ызыма джалан аякъ барыргъа тартынныкма» деб, ойуннга бурургъа кюрешдим. Алай болса да, ол юреннгенимча, унутуб ичгери кириб кете едим да, босагъадан атлагъандан сора тешиб турдум. Босагъаны ол бир джанында меникиледен иги аякъ кийимле бар едиле, корагъан болмады. Гудучулукъ деген ауруу алкын бу джерлеге джетмегеннге ушатдым.

Конягъа келген ингирибизде терезеден Къараб, орамда енчи машиналаны тизилиб тургъанларын кёрдюм. «Былай нек турадыла?» деб сордум. «Да алай турмай, койнубузгъа алыбмы джатарыкбыз?» деб кюлдюле. Андан сора бир кесек сагыш етиб соруучу болдум. Тюкенле ингир сагъат онлагъа дери да ачык турадыла. Башхаланы кой, алтын тюкенлени терезелеринде темир Къабла, ешиклеринде биздеча кючлю, деменнгили киритле кёрмейсе. Къараууллары да джокду Тюкенчиле, тышына чыгыб айланыб да Къайтадыла. Аланы Къайсы бири да джукъларына киши тиймезлигин биледиле, мюлклерине рахатдыла. ДЖорукъ, мизам алай сакъланнганы себебли, рысхы джюрютген да, сатыу-алуу етген да бизледен тынчды, адамлагъа да, кралгъа да игиди, хайыр келтиреди.

Сарайёню елде Къараланы Халитни алтын тюкени барды. Ол  аны ачхынчы кёб джылланы аскер къуллукъ етгенди. Пенсиягъа кеслерини ачхадан алгъанын долларлагъа бурсанг, 500 доллар болады. Ешта, ол да аны юйдегисине, кесине да ашаргъа, кийерге джетерик болур еди, алай а юйге джыйылыб Къалыргъа ертдеди деб ачханды тюкенни. Зауодлагъа, фабриКъалагъа барыб, уллу шахарладан алтындан етилген затланы келтиреди. Аланы багъаларыны 23 процент кошуб сатады. Ол кошханыны сегиз проценти кралгъа налог халда тёленеди. Тюкенде телефон барды, чыракъ джаннганлай турады, ала ючюн да береди. Тюркде, адетдеча, келгенлеге чай, кофе да теджерге керекди. Алай санай кетсенг, кесине хайыргъа къуру он проценти чакълы бири Къалады. Ол кёб тюлдю. Бу юлгюню келтиргеним, хайыры кёб, аз болса да, адамланы ишлерге тырмашханларын кёргюзюр ючюндю.

Хар кимни алай кёллендирген, кралны закъонуну джарашханлыгыды. Мен сатуу-алуудан, кооператиу, фирма дегенча затладан хапары болгъан адам тюлме. Алай а ол ишлени джюрютюрге колларындан келлик адамладан: «Кралдан кредитге ачха алмай бир джукъ ачар, башлар мадар джокду, алсанг да, артда еки Къатха тёлерге керекди» деб, не етерге билмей  айланнганлагъа кёб тюбегенме. Ол огъай, джарашыб ишлеб тургъан кооператиулени, фирмаланы, тюкенлени тамадалары да «солуу алыргъа коймайдыла» деб тарыгъадыла. Анда уа иш башха тюрлю къуралгъанды. Айтыргъа, джылы онсегизге джетген джашха кеслерини ачхадан еки джюз миллион, джылы онсегизге джетген кызгъа да джюз миллион сом кредит бередиле, алыргъа излеселе. Беш  джылны   ичинде ол кредитге процент кошулмайды. Ол кёзюуге кёбюсю бирер зат ачыб, джарашыб ишлеб башлайдыла, хар нени ебине тюшедиле, таблык келгенлей, ол алгъанларыча бирни тёлейдиле да къутуладыла. Аллай джаш адамла бошбойнлукъ, оймсузлукъ етмез ючюн да амал табхандыла: ол беш джылны ичинде кесине да, кралгъа да хайыры тийерча бир ишни башламагъанладан ачханы ызына излеген сагъатда, проценти бла даулайдыла.

ДЖаш тёлюге таблыкгъа етилген дагыда бир затны антмай коялмайма. Башында билдиргенимча, Башхюйюкде, башха бир Къауум елледе да 8 джыллык школла   бардыла. Аланы  бошагъанла дагыда юч джылны ол тёгерекде шахарлагъа, онбиринчи класслы школлары болгъан еллеге джюрюб билим аладыла. Къуру окъугъан бла Къалмай, бирер усталыкгъа да юренедиле. Ем бек кереклиге механизаторла бла суарщикле саналадыла. Ол усталыклагъа аслам ес да бёлюнеди. Алай бла  онбиринчи  классны бошагъанла андан ары окъумасала да, бирер джерге джарашыб ишлеб тебрерге боладыла.

Адамла сабийлери нени да джигине дери билирлерин излейдиле. Бир юлгю келтирейим. Биз бир юйде конакъда олтуруб тургъанлай, ол адамны АнКъарада окъугъан джашы келиб Къалды. Ушакъ ете келиб, багъалагъа джетдик. Oл джаш АнКъарада ётмек Конядагындан есе отуз процентге багъа болгъанын айтды. «Ауурлугу Къаллай бирди анда ётмекни?» деб сорду атасы. ДЖаш аны билмей еди. «Нек билмейсе?» деб джунчутду. «Да аны ючюн муну нек джагъасындан алыб тохтадынг?» дедим мен. «Къуру аны ючюн етмейме, башха затлагъа да учхара Къараб тебрер деб корКъама» деди ата. Балаладан излем алай болгъанындан, ала бизни  сабийлерибизден есе джашауда джолну маджал табарык болурла, деб кёлюме келди. Бизде атала, джашла, кызла аладан ангысыздыла, болумсуздула, билимсиздиле, дегенлигим тюлдю. Андагыланы  джашау алай юретгенди. Нени неге джояргъа   кереклисини, неден не чыгъарыгыны сагышын етерге устадыла, есеблей биледиле, аны аягы не бла бошаллыгын тергеб чыгъарадыла гитче, уллу да. Ол себебден биздеча керексиз джойумланы да хазна етмейдиле. Биз да андача джашауну чегине джууукълашханыбыз да, аллай затланы билирге, ангыларгъа тырмашсакъ деб аны ючюн келтиреме юлгюню.

Кония шахарда айланнган кюнлерибизде аны тарихи, къултурасы бла байламлы кёб сейир джерлеге елтдиле. Аланы бирини юсюнден талай сёз айтмай коялмайма. Ол да неди десегиз, Меулана ДЖелалеттин Румини межгитиди. Бусагъатда дуниягъа белгили музейди. Ол адам 12-чи ёмюрню аллында Азиядан Тюркге келеди, айлана туруб, бу шахарда тамал салады. Ол сагъатда Селчукъ деб крал болгъанды да, Коня аны ара шахары болуб тургъанды. Меулана ДЖелалеттин Руми гуманист ем джазуучу болгъанды. Адамла аны кесин да шыйыхха санагъандыла, бек сюйгендиле, бек багъалатхандыла. Патчах аннга, меннге кеннгещи бол, деб тилегенди. «Огъай, мени ишим патчах бла тюл, халк блады» деб, унамагъанды. Аны: «Къайсы миллетден, Къайсы динден болсанг да, меннге конакъгъа кел», «Не кёрюннгенингча бол, не болгъанынгча кёрюн» дегенча айтымлары халкда нарт сёзлеча джюрюйдюле. «Меснеуи» деб, он еки томдан къуралгъан чыгъармасын тёлюлеге саугъа етгенди. Ол назму халда джазылгъанды, динни, адамлыкны, шохлукъну дагыда алача затла. Адам айырмагъаны, аны атын кёб джерледе иги бла айтдырады, сау заманында да кёрюрге, сёлеширге, акъыл сёзлерине тынгыларгъа, оноу сорургъа тышындан да таймаздан аннга джюрюб турадыла. Аны ешиклери кимге да ачык боладыла. Ол заманлада да, бизни ёмюрде да китаблары дунияда уллу халкланы тиллерине кёчюрюлюб чыкгъандыла. Еслемей Къалгъан есем да билмейме, алай а мен бу джанлада кёрмегенме.

Меулана ДЖелалеттин Румини, Шемси Тебризи деб, джан теннги болгъанды. Ала хаман да бирге тургъандыла, айланнгандыла, хар не оноуну да бирге етгендиле. Халк «бу адам бизни шыйыхыбыздан айырыб турады» деб, аланы бирге ишлегенлерин, нени да бирге сюзгенлерин толу ангыламай, сёз чыгъара башлайды. Аны Меулана ДЖелалеттин Румиге бизден багъалы болурча неси барды, дегенледен бир Къаууму, Шемси Тебризини ёлтюредиле. Аннга асыры кыйналгъандан, ачыгъандан бу да ёлюб Къалады. Аны джолу бла баргъан белгили адамланы да шыйыхха санаб, сый бере, аланы Къатларында асыраб тургъандыла. Артда халк бек уллу межгит етгенинде, ол Къабырла аны ичинде Къаладыла. Бусагъатда межгит музейни ичинде ондан артык Къабыр барды. Аны ичинде онекинчи ёмюрден бусагъатлагъа дери чыкгъан Къуранла, китабла, ески затла сакъланадыла. Биз баргъан кюн Англиядан, Голландиядан, бизни кралдан да туристлени кёрдюк. Кюн сайын Къараргъа, зиярат етерге джюзле бла адамла келедиле, дедиле алайда ишлегенле. Бери келиб, бу затланы кёрюб кетгенлени бирбирлерини «биз муслиман диннге кёчдюк» деб билдиргенлерин да чертдиле ала.

Бизни халкны баш, шартларыны бири джазыксынмакълыкды, керек джерде болушууду. Адам болгъан джерде сакъатла да, Къаруусуз джашагъанла да болмай мадары джокду. Крал джанындан етилген болушлукъ нелерине да джетиб бармагъаны хакъды. Алагъа Къалай ес бёлгенлерин да сордум. Къаруусуз джашагъанлагъа, сакъатлагъа Къайгыргъанларын айтдыла. Сёз ючюн, битим джыйгъан сагъатда хар кырк центнерде бир центнерни,  кырк койу болгъан да аланы бирин зеКъат чыгъарады. Башха хайырдан да алай. Алагъа битирлерин  да кошуб, чачадыла. Къайда, кимлеге тыйыншлы болгъаны белгилиди. Колларында      болгъан адамла ол  затланы тышында да болушлукъ етер ючюн Къалмайдыла. Алай а, ентда  Къайтарыб айтама, мен айланнган джерледе мыннга садакъа тыйыншлыды дерча Къарачайлы кёрмедим.

Адамланы юслеринден сёз башлагъандан ары, ол джерледе айтылгъан, белгили ахлуларыбыздан да таланы бла шагырей етейим. Башхюйюкге баргъанымы екинчи кюнюнде елге айлана чыкгъаныкда, бир юйню огъары мюйюшюнде джазуугъа ес бёлдюм. Бир онглу адам ауушса, аны юйюню Къабыргъасына джонулгъан, джукъа мермер ташны бегитиб, аннга ол адамны атын, тукъумун джазгъан бизде да адетди. Сора орамланы атларыны юйню номерин да джазабыз. Ол елде уа аллай джукъ кёрмеген  едим да, сордум. Бу oрамдагы бир юйде Аджиланы Алиса афендини джашы Мусса-Къазим Къарча джашагъанды, аны асыры багъалатхандан oл oрамны атына аны атын атагъанбыз, дедиле биргемде адамла. Мусса-Къазим,  джандетли болсун, кёб игилик етгенди Тюркде Къарачайлылагъа. Елни тамадасы, афендиси, школну директору болуб да ишлегенди. 1964 джыл ауушханды. Бу тёгерекде адамланы барын да ол окъутханды, тюз джолгъа салгъанды, алагъа Къарачай адетлени сингдиргенди. ДЖамагъат аны ауузуна Къарагъан адам еди. Аны аллы бла, тишируула огъай, еркишиле да озмай едиле. Аллай бир сыйын кёре едик. Ёлюрюнден еки кюнню алгъа да, «быйыл джыл кыйын болургъа ушайды, сакъ болугуз, бирбиринге Къайгырыгыз» дегенин ешитгенле ентда сау-есендиле. Бюгюн-бюгече да аны юлгюге   айтханлай   турабыз.

Коня шахарны тамадасыны заместители Баучуланы ТоКъай Мирзаны Къабинетинде да иги кесекни олтуруб, ушакъ етдик. Талай джылдан бери да ол джууаблы къуллукъну сый бла баджарыб келеди. Къуру шахарда болуб да Къалмай, саулай кралда болумну да иги билген, ангылагъан адам. Къарачайлыланы юслеринден хапар айтханына тынгылагъанымда, ешта, бу танымагъан адам болмаз дерча болдум. Керек джерде табылады, оноу етеди, болушады. Кечди, ертдеди деб Къарамай, джумушу болгъан Къарачайлы ишине, юйюне да тартынмай барады. «Ол болушду»,«ол оноу етди», «ол тюзетди» деген сёзлени кёбледен ешитдим аннга тюбегинчи, аннга тюбегенден сора да. Крал тамадала Къарачайлылагъа иги Къарагъанларын ол да айтды. Мындан алда президентибиз АмериКъагъа баргъанында, миллет джыйылгъан бир джерде: «Къарачайлыла бар есегиз, берлакъ келигиз» дегенди. Талай адам джууукълашхандыла. Ол, аланы къучакълаб, еркелетиб, джыйылгъанланы сейирсиндиргенди, деб хапар айтды Баучу улу. Кёб болмай джыйырма бир адам президентде конакъда болуб Къайтханларын да айтды. Алгын Къарачай делегъация баргъан сагъатда аны юй бийчесине Назмиягъа къуру баралмай, бир чепкен елтген едиле бизни келинибиз Байкъулланы Халуу, кесине да джетмиш джыл болгъан еди, чемер Къарачай тиширууладан талайына юретиб, кёргюзюб, тикдирген еди алгынладача оКъа чепкен. Тюйме, кемар да табхан едиле. Ол тиширууну ёлчесин алыб тикгенча, алай джарашхан еди. Бу джол баргъанлагъа: «Къарачай чепкеними багъалы, ем сыйлы затымыча сакълайма, кесин да тыш крал тамадала конакъгъа келселе, ала бла тюбеген кёзюулерибизде кийеме» дегенди. Къарачайлыла ишлей да билген, кеслерин да тутхан, кралгъа керек заманда ёрге да тургъан адамла болгъанлары себебли багъалатадыла. Ендиги тёлюлеге да ол затланы айыртыргъа кюрешебиз.

Врач Батчаланы Махмутну юсюнден толуракъ джазаргъа тыйыншлыды. Ол айтхан затла мында бир Къауумланы еслерин бёлюрле деб кёлюме келеди. Махмут Мудалифни джашыды, аны атасы Шогъай, аны атасы Къара да Тебердидендиле. 1951  джылда Стамбулда мединститутну бошагъанды. Аскерде врач болуб тургъанды. Андан келгенли бери Коняда ишлейди, юйдегиси бла бу шахарда джашайды. Кралда джорукъгъа кёре, адамла, аннга хакъ тёлеб, кеслерине Къаратадыла. Мен аны бла олтургъан кёзюуде уллу, гитче да талай Къарачайлы келиб, тамакъларына, къулакъларына, бурунларына Къаратыб кетдиле, ачха алыргъа унамады. «Была тюз кыйынлары бла джашагъан адамладыла, байыракъла берген да джетеди» деди ол. Алай болса да мен аны врачлык ишине, адамлагъа джарагъанына, енчи джашаууна терен кире айланмай, 1942-48 джыллагъа Къайтыргъа излейме. Екинчи дуния Къазауат бла байламлы хапарыны юсюнден  барады сёз. 1942 джыл, Тюркде джашагъан Сылпагъарланы Муссагъа кюйёуюнден писмо келеди. Ол аны İталиядан джазады. «Болушугуз, джесирге тюшюб турабыз» деб билдиреди. Махмут бизни джашланы бир Къауумуну атларын, тукъумларын да есинде тута еди. Алай болса да аллындан башлайым. Мусса, кюйёуюнден ол хапарны алгъанлай, ем алгъа Къартла бла сёлешиб кёреди. Барысы да бир оноугъа келедиле. Изларына барыр мадарлары джок есе Къагытла джарашдырыб, бери джыяйык, дейдиле. Писмола джазыб, бери келигиз, деген бла иш битмезлиги белгили зат еди. Ол  себебден, анда джесирде кимле болгъанларын билиб, хар ким «ол мени Къарнашымды, бу мени кюйёюмдю, атамды» дегенча Къагытла джарашдырыб, кол салыб, аллай ишлеге Къарагъан крал оргъанлагъа тилеб, аладан болушлукъ излеб тебрейдиле. Ол Къагытланы джарашдыргъан, джесирде джашланы кеслерине писмо джазгъан да Батчаланы Махмут болады. Кыркынчы джыллада окъуулары болгъанла аз едиле да, аны бла ишни аууру муну бойнуна тюшеди. Кёбюсюне джамагъатда айланыб сёлешгенле, ол Къагытлагъа кол салдыргъанла, мынга айтыб джаздыргъанла Байкъулланы ДЖаммолат бла Ахия, Сылпагъарланы Мусса, Аджиланы Мусса-Къазим дагыда башха Къартла боладыла. Кюнюне джыйырма писмо джазгъанларым болгъанды, деб есине тюшюреди Батча улу. Хар небиз умут етгенча терк тыныб Къалмады. Талай джылдан кеде тебредиле джашла биз джарашдыргъан ётюрюк докъументле бла. Кёб адам келди. Алай а мени есимде барысы да Къалмагъандыла. Байрамкъулланы Хасан, Байчораланы İдрис, Абайханладан Йусуф, Ахмат, Окъу, Кочхарланы Мусса, Боташланы Къасым, Хубийланы Енуер, Мамчуланы Мухаммат, дагыда башхала кёзюме кёрюне турадыла. Аланы арасында врачла да бар едиле. Мында адамла келгенлеге конакъбай болдула. Аланы бир Къаууму былайлада тамал салдыла. Артда АмериКъагъа кёчюб кетгенле да болдула. Бу джыллагъа дери тюбей да туруучан едик. Ешта, ентда кёбле сау болурла...

Батча улуну хапарына дери да, ол халда Тюркге тюшген адамларыбызны бир излесек деб, есиме келгенлей тургъанды. Енди уа ол сагыш бир такъыйКъаны есимден кетмейди. «Къазауатда ёлдю, Къабыры алайдады» деб Къагыт алгъанны иши башхады. «Башсыз болгъанды» деб а Къаллай бир адамгъа билдиргендиле ол Къан тёгюлген джыллада, андан сора да. Не Къайтыргъа мында закъонланы Къатылыкларындан коркъуб, не анда джесирликден ычхындырмай барамтагъа тюшген джашларыбызны юйлерине да «билмейбиз, башсыз болгъандыла» деб билдириб койгъанларына мени ишегим джокду. Ешта, Тюркге джыйылгъанла да аланы бир Къаууму болурла. Алай есе уа, биз, ол адамланы туудукълары, не мадар да етиб, аланы юслеринден толу хапар билирсе борчлубуз. Сауларына да тюберге керекбиз, аланы сабийлерин, туудукъларын да табаргъа керекбиз, Бусагъатда да Къазауатдан Къайтмай Къалгъан аталарындан, ерлеринден, Къарнашларындан хапарсыз Къаллай бир адам барды бизде. Аланы аналары уа ёлгендиле деб айтыргъа кёллери бармай, джолгъа Къарай, кёз джауларын тауусуб, джыламукълары кебмегенлей, дунияларын аман бла ашыргъандыла. Аланы балаларындан хапар билюу ол аналаны алларында да борчубузду.

Бюгюн ол борчубузну Къалай толтурургъа боллукъбуз? Сиз да кёлюгюзге   келгенни   айтырсыз, мен ангылагъандан аны еки джолу барды. Биринчиси, республиКъаны тамадалары oнoу етиб, Къаллай бир джoйум кереклисин ачыклаб,  аннга кёре ачха чыгъарыргъа тыйыншлыдыла. Екинчиси, бир Къауум адамны къураб, предприятийеледен, мюлкледен, табышлы  джашларыбыздан ачха джыяргъа керекди. Ариуу, банкда счёт ачыб, ары тюшерча етсек да не башхасы барды. Андан арысында юч-тёрт адамны  он беш-джыйырма  кюннге Тюркге ашырыргъа боллукъду. Анда джашагъанладан да еки-юч адамны джол устагъа алыб, бизни ахлуларыбыз болгъан джерлеге айланыб чыгъаргъа тыйыншлыды. Алай етсек, Къазауатны джылларында, андан сора да Тюркге тюшген джюзле бла адамларыбызны барын да ачыкларыкбыз. Мени сартын, ол амалсыз етилирге тыйыншлы ишди.

Баракъланы Хасан баш билимли устазды. Халк окъууда кёбден бери ишлейди. Арт джыллада Коняда орта школну директору болуб тургъанды. Алай а илму ишлени колгъа алгъаны себебли, бош заманы кёбюрек болур ючюн, джаннгыдан устазлыкгъа кёчгенди. Аны талай илму иши журналлада, гъазегледе чыкгъанды, Асламысы халкыбызны фолклоруна аталгъанды. Бусагъатда кесини китабын бошай турады. Анда Къарачайны нарт сёзлерин Тюрк тилли халкланы нарт сёзлери бла тенглешдиреди, аланы тамырларын излейди. Быллай ишлеринден тышында да, Къарачай бла МалКъар алимлени, джазуучуланы чыгъармаларын Тюрк тилге кёчюрюб, анда басмалайды. Сёз ючюн, Хабичланы Магометни, Байчораланы Сосланны илму статяларын, Гуртуланы Мариямны таулу сабийлени oйунларыны юсюнден джазгъанын, дагыда башхаламы анда окъуучулагъа саугъа етгенди Хасан. Аны библиотеКъасында бизде чыкгъан суратлау емда фолклорну юсюнден китабланы хазна Къалмай барын кёрюрге боллукъду.

Былача белгили адамларыбыз аз тюлдюле. Аланы арасында «Дернек» деген общестуону тамадасыны заместители Байкъулланы Хусейинни, ем уллу бизнесменлени бири, машиналаны алуу-сатуу ишлени бардыргъан Темирболатланы Хасанны, Башхюйюк елни алгыннгы тамадасы, бусагъатда да джамагъат ишлени алчысы Аппаланы ДЖелал, дагыда башхаланы айырыб айтыргъа тыйыншлыды. Мен къуру танышханларымы, билгенлерими юслеринден айтама ансы, кралны башха джерлеринде да миллетибизни атын махтау бла айтдыргъан адамларыбыз дагыда аз тюлдюле.

Хапарымы  аягына  джууукълаша, ентда талай затха есигизни бёлюрге излейме. Башхюйюкге баргъанымы ючюнчю кюнюнде, бизге джууукъ джетген  бир киши бла oрамгъа чыкгъанлай, келе тургъан легкоуой машина Къатыбызда тохтады. Андан адам ортасындан атлагъан биреу, тюшюб, нёгерими къучакълады мени да колуму тутду. Сора саулукъ-есенлик да сормай: «Келе-келе, тёгерегиме Къарагъанымда, Къабакъ ешикледе кирит орунла кёреме, ол не болуб чыкды?» деб бир уллу кыйынлыкны    юсюнден айтханча тыйылыб-тыйылыб сёлешди. «Да кирит орунла болгъанлыкгъа кирит салгъан джокду» деди мени нёгерим да. Бир кесек сёлешдиле, мени мындан баргъанымы  билгенинде, талай затны да сорду. «Бу, Албанияда еки-юч джылны  туруб,  джаннгы келгенди» деди биргеме баргъан, ол джолуна кетгенден сора. Меннге джууукъ джетген Аппаланы Джелалны бир арбазда еки юйю барды. Биринде кеслери турадыла, екинчисин да бара-баргъан заманда джарар деб ишлетгендиле да, ичине хапчюк баш салгъанлыкгъа, анда джашамайдыла. «Бир кюн ертденбла нени есе да алайым деб ары киргенимде, екеулен орундукълада джарашыб джукълаб тура едиле, деб хапар айтды келинибиз Гюлшен. Мен ешикни ачханымда, уяндыла. Бизге конакъгъа кечигиб келгенлеринде, козгъамайык кечегиде деб ары кириб, джатыб Къалгъандыла. Машиналары да орамда. Аннга ушаш хапарланы башхаладан да ешитдим. Бир бош затны айтханча, магъана бермей айта едиле. Бизде кёбле темир ешикле етдириб, салдырыб кюрешген сагъатда, анда бош киритчикле да салынмагъанларына мен бек сейирсиндим, сукъландым.

Сатарым, алырым болмагъанлыкгъа, мында сорсала деб, тюкенлеге кириб, багъалагъа да кёз джетдире айландым. Тюкенле уа бирери бирер адамныкыдыла. Аланы Къайсы биринден да джукъ алгъан, ненча ачха тёлегенине Къагытчык излей еди. Къафеледе, ресторанлада да алай. Алыб, ачханы етгенча, ич хурджунларына салыб бара едиле. «Быланы нек аласыз, не етериксиз?» деб сордум. Ала биз адамла ийнанмазча затны айтдыла. Не алсала да, Къайда ашасала да, аутобус бла Къайры барсала да, тёлеген ачхаларына Къагытланы джыйыб туруб, юч айдан, елтиб кралгъа ётдюредиле. Алайда ол Къагытчыклагъа Къараб, тергеб, саулайда ненча болгъанын ачыклайдыла. Аны он процентин ол адамгъа ачха бла Къайтарадыла. Нек десенг, аллай Къагытчыкланы  алмасанг,  тюкенчиле,  хант  юйледе  ишлегенле,  аутобусланы  ийелери  ачханы хурджуннга уруб коядыла, налог тёленнген сагъатда, кралгъа аз ачха  тюшеди. Ненчагъа джукъ сатханыны юсюнден Къагытчыклагъа кол салыб бергенле уа, джашыралмайдыла. Крал да «сен алай етиб, меннге быллай бир ачха тюшюрдюнг налогну юсю бла ол себебден сеннге да тигим  етеме» дегенча, иги кесек ачханы ол джoйум етген адамгъа Къайтарады. Алай а къуру аны ючюн джыймайдыла ол Къагытчыкланы  адамла. Аллай затла бла ачха тюшмесе еллени, шахарланы джарашдырыргъа, джолла ишлерге, пенсиягъа, дагыда былача кереклеге крал Къайдан ачха табарыкды?» дегенлеге мен кёб тюбедим. Быллай затланы ала бизден есе терен ангылай болурламы, деб кёлюме келеди.

Аннга ушаш дагыда бир зат: Башында айтханымча, мюрзёу еркинди. Мен танышхан адамланы бири быйыл кралгъа кеслерини ачха бла беш миллионнга джууукъ налог тёлегенин айтды. Мюрзёуюн сатыб алгъаны уа еки джюз миллионду. Беш миллион тёлегенине Къагытлары бла джаз аллай затланы юслеринден иш джюрютген крал оргъаннга барлыкды. «Сау бол, кралынга, халкынга уллу хайырынг джукъгъанды» деб, бергенини бир миллионун ызына Къайтарлыкдыла. Ол закъон бла бегиген адетди. Мюлк джюрютюуню джаннгы джорукълары бизни джашауубузгъа синге тебреселе, быллай юлгюлени хайырландырыргъа керекбиз деб, акъылым алайды.

«Бу Тюркге да, Тюркде джашагъан Къарачайлылагъа да быллай бир нек махтау салды, нек табынды, алай бла бизни сыйыбызны тюшюреди» дерикле да чыгъарла. Алай айтхан джаннгыллыкды. Бизни кралыбызда да, адамларыбызда да махтарча кёб зат барды. Биз Тюркде джашагъан ахлуларыбыздан чыкмагъанбыз, ала Къарачайдан чыкгъандыла. Аннга кёре къултурабыз да, миллет шартларыбыз да, адетлерибиз да мындагылада аслам сакъланнганлары хакъды. Мен гитче, уллу деб Къарамай, хар неге ес бёлгеними, магъана бергеними баш чуруму, ол кралда, ол адамлада мен кёрген, мен ешитген иги затла бизге да кёчселе деб, аны ючюндю. Кесибийеде иги затла уа, Аллах айтса, бизден джукъгъа да кетмезле. Саулай Тюркде, анда джашагъан ахлуларыбызда хар не да аламатды, деген джаннгыллыкды. Аланы да барды кеслерини проблемалары. Мында Къайгыбыз башыбыздан озуб тургъанлай, мен ол затланы санагъандан магъана кёрмейме, аны ючюн бизге да, алагъа да кошуллукъ джукъ барды деб билмейме.

Алай болса да мени сагышландыргъан, мен онгсунмагъан затладан талайын айтыргъа излейме. Ала   бизни ахлуларыбыз бла байламлыдыла. Башхюйюк елде джашагъанла Къачда кюзлюклени, урлукъларын атадыла, джаз джер ашаула, дарманла джебедиле, Къачда чаладыла, басадыла. Андан сора асламысыны иши джокду. Битим ёсдюрюуде да саулай бары урунмайдыла. Кыш шахаргъа кетгенледен, крал къуллукълада ишлегенледен Къалгъанла талай айны бошуна ашырадыла. Тишируула уа тюз юй джумуш болмаса, джукъ бла кюрешгенча кёрюнмейдиле. «Не крал, не бизнесмен джашла былайда бир цех, фабриКъа, Къайдам, алача бир джукъ ачыб, адамла бош айланмай, кеслерине да, аланы ачханлагъа да хайыр тюшюрюрча бир мадар Къалай джокду? деген сорууну кёблеге бердим. «Кралны да огъайы джокду, бизден джашла да бир зат къурарык едиле, асыры бошбoйун  болгъанбыз  да, кесибиз Къайгысый етмей турабыз» деб, бир Къауумла ачык айтдыла. Коняда oнoугъа кошулгъан адамларыбыз бла сёлешгенимде, ол еслеринде болгъанын, джууукъ заманда ол джамагъатха тыйыншлы иш къурар джанындан айланнганларын айтдыла. Къарачайлыла, башха миллетледен адамлача, хар ишни да етиб барыргъа, не биреуге джал алыб урунургъа хазна излемейдиле, ыйлыгъадыла, тартынадыла. Бир джаны бла кеслерин алай тутханлары игиди. Ала излегенча бир гитче предприятийе болса уа иги еди.

Кёбле кеслерини керти  тукъумларын билмегенлерин башында да айтхан едим. Мен аны ем уллу кемликге санайма. Мында джууукълары болмагъан джокду Тюркде. Бусагъатда тукъумларын      чыгъаралмагъанла бир да къуруса да аталарыны, Къарт аталарыны атлары бла тюзетирге боллукъдула. Мен хапарымы аллында Баракъны Къабырын кёргеними, Баракъладанбыз деген адамлагъа тюбегеними айтхан едим. 1909 джыл ауушхан Баракъ мындан уллайгъан адам болуб кетгени хакъды. Ансы аны атын тукъум етиб да турлукъ  болмаз едиле. Къарачайдан ненча Баракъ кетгенди Тюркге? Аланы тергеб айтырык Къартларыбыз бардыла. Ол халда аны кимледен болгъанын ачыкларгъа боллукъду. Къайгысы етилсе, башхаланы  тукъумлары да билинникдиле. Ол oйумну анда да айтдым. Тукъумларын билмегенле, Къалгъанла да Къабыл кёрдюле. Ол ишни кыйыры сизге джетсе, сансыз етмегиз деб, аны тилейме.

Дагыда бир тилегим. Анда ахлуларыбызда сакъланыб, бизде тозурай баргъан бир Къауум адетлерибизни айтыргъа кюрешдим. Тюркден конакъгъа келгенлеге, бизде толу сакъланнган миллет шартларыбызны кёргюзюрге, айтыргъа, ангылатыргъа унутмагыз.

Арт джыллада бизден кызла ары ерге чыгъа тебрегендиле. Мени сартын, аннга бек къууанама. Андан да келинле алсакъ, артык да разы боллукъ едим. Нек десенг, аллай джаннгы юйдегиле кеб болсала, арада байламлылык да иги боллукъду. Ол биринчиси. Екинчиси уа, бир кесек адам тыш кралда джюз джылны узагына миллетлигин да, тилин да, адетлерин да хазна бузмагъанны орнунда сакълаб келгенди. Ентда джюз джылдан хал Къалай болур? Аны сагышын да етерге керекбиз. Тюркде джашагъан ахлуларыбыз ёмюрлени узагына Къарачайлай Къалырча етер ючюн, кёб тюрлю мадарла, джолла табылырла, биз аланы излесек. Бюгюнлюкде уа баргъан-келген аслам болургъа керекди, ары кыз бергеннге, андан келин алгъаннга да енчи затхача тюл, саулай халкыбызгъа магъанасы боллукъ затхача Къарайык.

ДЖетмишинчи джыллагъа дери, “Тюркде адамларыбыз бардыла” деб, Къартларыбыздан ешитгенден озуб, мындан ары барыб, андан бери келиб, хапар айтхан болмагъанды. Ол себебден еки кралдагыла да гъазетледе oкъугъанларына, аууздан ешитгенлернне кёре джоралаб, Къарачайлыла, Тюрклюлени аякъ тюблеринде Къалыб, атлары-чуулары айтылмазча болгъандыла, бизни да Oруслула чачуу-къучуу етгендиле, джoйгъандыла деб тургъанбыз. Дуниягъа белгили уллу зат болса, ол да джарты-къурту джетгенди биринден бирине. Сёз ючюн, Къарачайлыланы, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде, аланы барын да елте барыб, уллу суулагъа къуйуб койгъандыла деб, Тюркде ахлуларыбыз бизге джылаб, Къуран окъуб, дууа етиб тургъандыла.

Биз джанындан Тюркге адамла 80-чи джыллада бара тебрегендиле. Ала да туристлеча. Анда ахлуларыбызны юслеринден биринчи хапарланы да аладан ешитгенбиз. Тюркден бери арт джыллагъа дери адам келиб ешитмегенме. Ала ызларына Къайтсала, мында болумну кеслери аннгылагъанча, кёргенча айтыб тургъандыла. Бизден барыб келгенле алай етерге коркгъандыла, бир Къаууму да, учхара затланы есгериб, керти болумгъа ес бёлмей, хапарны алай джасагъандыла. Къонакъда болуб Къайтханла, саулай Тюркню, анда Къарачайлыланы ишлерини, джашауларыны юслеринден айтханланы артда баргъанламы билдиргендиле, андагыла башха бир джол бламы ешитгендиле, бери келгенлеми айтыб баргъандыла, кысхасы, алагъа джетгенди, джайылгъанды. Мен айланнган, мен болгъан джерледе Къарачайгъа ётюрюк хапарланы келтиргенлени атларын да айтдыла, аладан бек кёллери Къалыб да сёлешдиле. «Айыб алада болмагъанды, заманда, закъонну Къатылыгында болгъанды» деб джуудурургъа кюрешдим. Ала: «Хар не да сен айтханча болгъан есе джукъ айтмай, джукъ джазмай кояргъа боллукъ едила да» дедиле. Аны бла бирге арт джыллада ары баргъанла хар нени да тюзюча Къарачайда айтханларына бек къууаннганларын да билдирдиле.

Кертиси да, озгъан юч-тёрт джылны ичинде Тюркде адамларыбызны джашауларындан, ала кимле болгъанларындан хапарлыбыз. Барыб келгенле айтадыла, джазадыла, радио бла сёлешедиле. Мен аланы бири да сагынмагъан джаннгы затланы билдиреме деб джазмайма бу статяны. Бир затны юсюнден хар адам бирер тюрлю айтыргъа, бирер тюрлю oйум етерге боллукъду. Адамл аны иги Къарамлары, халилери башхача, ангылары, кёрюулери, дуниягъа Къараулары да башхады. Биреу айтханнга ес бёлмеген, биреу айтханнга магъана берликди. Мени бу джазгъанларымы сюйюб окъуурукъла да чыгъарла деб, аны ючюн башлагъанма. Ол биринчиси. Екинчиси уа, Тюркде Къарачайлыланы юслериндан джазылгъан, радио бла айтылгъан затланы барын да хар ким да окъуб, тынгылаб турмагъанды. Ары барыб Къайтханлагъа, андан келгенлеге да елледе, шахарлада джашагъанланы бары да тюбеб хапар сормагъанды. Аланы да бир Къауумуну колларына гъазетибизни бу номерлери тюшерле деб ол умутум да барды.