Karaçaylıla «cıcımnı uzunun, söznü va kıshasın» süygen adamladıla. Ol nart söznü barıbız da, kalam tuthanla va artıksız da, esde tutarga borçlubuz. Alay a, Zoyanı üsünden eki-üç söz bla aythan kıyındı – anı cazıvu kıyın kadarlı halkıbıznı tarihini alkın tintilmegen bir çapragı-beti bolganı sebebli. 1991 cıl İngilizni ara şaharı Londonda İngiliz tilde çıkgan jurnalda [«Jurnal İnstituta problem musulmanskih menşinstv»] 1943 cıl Sovetle Karaçaylılaga – Şimal Kavkaznı bir Türk-Musliman halkına – kalay sürgün etgenlerini üsünden ullu statya-makale basmalanñandı. Anı cazgan norvejli doktor, professor Alf Grannesdi. Ol tintiv işni orus tilge köçürtüb, 1992 cıl «Üyge İgilik» gazetni 8-çi nomerinde bergen edik. Olsagatda meni seyirsindirgen – bizge can avrutub, bizni üsübüzden alay cazarga Alfnı esine kalay kelgen bolur? Endi añılayma: aña ol innetni siñdirgen bir da ajımsız Zoya bolgandı – Grannesni üy biyçesi. Professornu kesine zamanında tübeyalmaganıma carsıyma: ol 2000-çi cıl avuşhandı. Zoya bla va olturub uşak etebiz.
Zoyanı atası Botaşlanı Aslan-Mırzanı caşı Tinibekdi, Kart-Curtçu. Ol 1880 cıllada tuvgandı. Duniya maldan ese, okuvga-bilimge ullu magana bergen üyürde ösgeni sebebli, tabigat bergen fahmusuna da tayana, okuvun Sankt-Peterburgda tamamlagandı. Teren bilimi bolgan, orus, frantsuz tillede erkin söleşgen tavluga iş kayda da tabıllık edi. Alay a, halkı bla bolurga izleb, curtha kayıtıb, cer-cerde ustaz bolub işlegendi. 1917 cıl bolşevikle horlaganlarında, algın caşavdan haparlı eski intelligentsiyanı kurutuv, anı ornuna sovet tobukda cañı intelligentsiyanı ösdürüv siyaset cürüş aladı. Tinibekni da kıynar kerekli koymagandıla. Özge ol – akıllı, bilimli adam – ne da etib, halkın caklarga, bilim cayarga küreşgendi. Bütev ömürün ustazlık işge bergendi Tinibek: «Bizge neden da alga kara tanırga kerekdi. Bizni saklarık, caklarık da okuv-bilimdi. Tamblaga eşik-tereze da – Kitabdı».
Zoyanı anası Krımşamhallanı Haci-Mırzanı kızı Fatimadı. Har nege klass közden karagan zamanlada, adamnı kıynar üçün, tukumu oguna ozub cetgendi. Alay bolsa da, eki oñlu tukumnu balaları Tinibek bla Fatima, «sabır tübü sarı altın» dey, caşay barlık bolur edile, kazavat başlanmasa.
Faşistle Karaçayga kirgen közüvlede da, Tinibek «halk cañılmasın» deb, köb kıyın salgandı. «Kolhoz mallanı saklagız. Sovet asker ızına kayıtsa, kolhozlanı ızına kurarga tüşer». Kaysı ese da til etib, nemçala Tinibekni tutub, türmege athandıla. Tinibekni kuthargan Halillanı Saidni katını Namıslı bolgandı. Ol aythandı: «Bu tüzlügüñ koymaydı seni, Tinibek. Sovet vlast da anı üçün kıynay edi seni, nemçala da anı üçün tuthanla seni. Özge men seni iydireyim» deb, kıçırıb başlagandı: «men kommunist, kommunizmni duşmanı Botaş ulu bla bir türmede tururga izlemeyme. Ne anı, ne meni koratıgız bılaydan». «Alay bla, ol tişirıvnu küçü bla başıma boş bolgan edim»,- deb hapar aytıvçan edi artda atam, deb esgeredi Zoya.
Nemçala ızlarına aylanñanlarında, miñ-miñ orus, ukrain, kazak, şimal kavkazlı halkladan da barmak bla sanarça bir kesek ala bla ketelle. Ol zavallılanı içinde – Tinibek, Fatima, Zoya da anasını koynunda. Alay başlanadı kaçhınçılanı kıyınlıkdan, carsıvdan tolu colları. Sovet kral oyulgandan sora, ol közüvge da başha közden kararga oñ bardı. Kimin baylıgı üçün, kimin okuvu üçün, kimin tukumu üçün kurutub bargan kommunist corukdan baş alırga madar tabıb, tışına ketgenlege töre bolurga erkinligibiz barmıdı? Har kimge da, har nege da kerti, tüz baga berilmey, Tüzlük kalay horlar?
Zoya haparın bardıradı: «Amannı keminde İtaliyaga cıyıldık. Alayda cıl çaklı turgan zamanıbızda italiyan tilde da söleşib tebredim. Atama «Cenerale» dey edile, menñe da Dzulia. Bir kişige hıyanatıbız bolmaganı üçün bizni bek süe edile. Biz caşagan üynü hanımı Palmira «bılayda tohtagız da kalıgız, ketmegiz» deb küreşgen edi. Kalmadık. Ketdik. Anam haman «cañılganbız, ızıbızga kayıtayık» deb koymay edi. Avstriyada İngiliz askerlege kesibiz bardık. Ala va, kollarına tüşgenleni barın, tüyüb-urub, gruzoviklege bırgab, sovet canına berib barayelle... Bizni bizniçalaga koşub, çekde tintib, suv cuvgança etib, sora mal vagonlaga urub, Sibirge aşırdıla.
Kemerovskaya oblastnı Osinniki elinde erkişileni başha lagerlege, tişirıvla bla sabiyleni da başha lagerlege urdula. Oy anda köb sabiy kırılgan edi. Avrugan sabiyleni barına da ukol ete edile, ol ukolladan sora ala köb barmay ölüb kala edile. Meni avruganımı anam caşırıb, canımı alay sav kaldırgan edi. Anam birgesine aylandırıb turgan bir Karaçay küyüzçügü bar edi, amalsızdan anı da elçi tişirıvlaga süt bla ötmekge avuşdurub koygan edi.
Alay ete, 1946 cılnı cazına canıbız sav çıkdı. Zonadan da başıbızga boş bolduk. Ol beton kabırgaladan sora, kırdıknı caşilligi bügün da esimdedi. Cürüyalmay edim – alay karıvsuz bolgan edim. Atama da erkinlik berilib, elde bir fatar tutub, birge caşay tebredik. Köb turmay atam şkolda işge caraşdı – koçegar bolub. Koçegarkada sabiylege ders berivçen edi. Alay a ustaz bolurga erkinlik bermey edile. Şkolnu direktoru atamı bilimine seyirsine edi. Artda atam buhgalter bolub da işledi. Karaçayga Sibirden 1962 cıl kayıthan edik...»
Zoya, Tomsk şaharda universitetni biologiya fakultetini «adamnı emda canıvarlanı fiziologiyaları» bölümün boşagandı. Andan sora Leningradda [kaçan ese da atası okugan şaharda] aspiranturaga kiredi. Ol közüvde anda Norvegiyadan da talay caş okuy edi. Alanı birleri Alf Grannes edi – Parijde Sorbonn universitetni tavuvsub, Leniñradha stajirovkaga kelib turgan alim. Zoya bla Alf tanışalla, bir-birin caratalla, üylenelle. Alay a kommunist coruk tıygıçla salıb, Zoya Norvegiyaga keterge erkinlik cañız segiz aydan alaladı. Olsagatda çekle busagatdaça açık tül edile.
1966 cıl Osloda Zoya kesini ustalıgı bla institutda işleb başlaydı. Norvej tilge ceñil tüzeledi, İngiliz tilni bilgeni da boluşhan bolur. 1970 cıl Bergen şaharga köçedile. Alf mında universitetde işleb başlaydı. Zoya da kesini ustalıgı bla. Zoya mında universitetni psihologiya fakultetinde 6 cılnı okub, cañı ustalık da aladı. Anı bla tohtamay, dagıda üç cılnı okub nevropsihologiyadan usta boladı. Art közüvge deri Bergen universitetni klinikasında işleb turgandı. Köb adamga boluşhandı Zoya. Savlukga karagan igi ustalaga tüşer üçün köb zaman saklarga kerekdi. Zoyanı sözü bla, bolcal salmay, ekinçi kün oguna, meni cüregimi da bek igi nemça kardiolog tintgen edi. Tavlu tişirıv kazavat bargan cerleden kaçhınçı bolub beri tüşgen köb adamnı savlukların kaytarırga boluşhandı. Kaçhınçıla va bütev duniyadan basınñandıla beri – Afrikadan, İrandan, Bosniyadan, Kosovadan, Çeçenden, İrakdan... Zoya Orta Aziyadan beri kelgen karaçaylılaga tübegenin da aytadı. Alay a alanı mında kaldırır oñ cokdu – karaçaylı bolganı üçün azab çekgeni duniyaga belgili tül ese, kesleri ölümden kaçhanbız degenlikge, alaga mında kişi iynanmaydı – ızlarına kaytarıb baralla. «Orta Aziyanı tavlularına meni aytırım,-deydi Zoya,- anda caşayalmay esele, Karaçayga kayıtırga küreşsinle: eski curtlarında kalganlaça bolurla. Kaçhınçı bolub, tış krallaga ötüb, başların carlı etmesinle».
İnsan hakların caklavda da Zoyanı kıyını ulludu. Bergen şaharda alanı organizatsiyaları algaraklada Saharovnu, Yelena Bonnerni çakırıb, alanı tüzlük üçün küreşlerine tıyınşlı baga bergendi, keslerini öçleri bla da savgalagandı. Allay savgaga «Komitet soldatskih materey Rossii» [olsagatda tamadası kalmık tişirıv Mariya Kirbasova] da tıyınşlı bolgan edi. «Rahatlık emda Erkinlik üçün» atlı Halkla arası tişirıv Liga bardı. Anı Garb Norvegiyada bölümünü başçısı Zoyadı. «Tişirıv organizatsiyala kerekdile, tişirıvla kazavatha karşçıdıla kaçan da, saylavlanı közüvünde karaçay tişirıvla da keslerini oñlulukların körgüzgendile. «Şimal Kavkaznı tişirıvlarını Soyuzu» igi işleb başlagan edi, anı işin cañıdan tiriltirge kerekdi» deydi Zoya. Ol organizatsiyanı işine köb kıyın salgan Svetlana Aliyevanı da [«Tak eto bılo» degen üçtomluknu cıyışdırgan alimni] örge költürüb söleşedi Zoya. Halklanı, insanlanı hakların saklavda camagat kuralışlanı maganaları çeksiz ullu bolganın kaytarıb çertedi ol.
Bügün Karaçayda bola turgan işlege bek kıynaladı Zoya. «Karaçaylıla bir-birlerin kırıb, süymegenleribiz da aña kuvanıb... Nege uşagan zatdı ol? Men eşitgen haparla kerti esele, şkollada okuv kitabla cetişmegenden, sabiyle Karaçay tilden, literaturadan bilim alalmayla. Bir kavum ata-ana va sabiyleri Karaçayça okurların izlemeyle. Ana tilin, kulturasın bilmey ösgen sabiy ol Karaçaylı bolallık tüldü. Ol kıyın zamanlada atam-anam Sibirde oguna maña Karaçay tilni siñdirib küreşe edile. Ana tilim maña kallay bir caragandı. Anı küçünden Türk tilli halklanı adamları bla kıynalmay söleşeme. Alf Grannes ondan aslam tilni bile edi. Türk tilni bilgeni sebebli, ol Karaçayça da añılay edi. Adamnı ADAM boluvu, halknı da HALK boluvu em alga tilinden, kulturasından başlanadı. Sabiy gitçelikden kaysı halknı kulturası bla, tili bla össe – ol halknı adamı bolub kaladı. Artda anı türlendirgen bek kıyındı. Ol sebebden sabiylerin ana tilsiz koyarga izlegen ullula añılarga kerekle: halknı cok boluvu tilini cok boluvundan başlanadı. Men karaçay tilni bilmegen bolsam, kesime karaçaylıma deyallık tül edim. Halknı kırıb, köçürüb dump eterge da bollukdu. Zorluk etmegenley, tilinden, kulturasından suvutub, Curtunda kuruturga da bollukdu halknı. Özge tarih esi, millet sezimi, añısı bolgan halk kesin horlatmaz, kesin saklay bilir. Köb kıyınlık körgen, alay a tas bolub kalmay bügünlege cetgen halkıbız allay sabır, basımlı, oyumlu halkladan bolur deb umut eteme».
Eki cıyırma cılga cuvuklaşadı Zoya Norvegiyada caşaganlı. Allay bir zamannı içinde ol ana tilinde söleşirge mında adam tabmagandı, Karaçay tilin unutmay turganı da seyirdi. Unuthan koy, cazganımda talay halat tabıb, meni hayran etgendi. Orus, İngiliz, norvey, bolgar, polyak, türk tillede kıynalmay söleşedi. Alay a tuvgan halkın, Miñi Tavlu curtun esden ketermeydi. Bügün bola turgan işleden haparlıdı.
«Sovet kralnı çaçılganı ullu halklanı oguna abzırathandı. Az sanlı Karaçay halk sagayıb, kesin eskerib, birikmese – açırga bollukdu. Men köb kralnı, köb halknı körgenme, kuvanıb, öhtemlenib aytırga bollukma: Karaçay adebge, namısha cetgen cokdu. Alay a, Karaçaynı adeti, adebi, namısı da tili bla birge sedirey barganına kıynalama. Dagıda meni bir sagaythan zat: çekni begitebiz degen sıltav bla, tav eteklerin asker küçleb, alayda ornalgan karaçay ellege hıyanat ceter deb, korkama. Ne da etib, asker bölekleni ellege iygen koy, ellege cuvukda da ornatdırmazga kerekdi. Dagıda bardı sagış eter zatla. Tav etekleri bizni curtubuz bolgan bla birge, baylıgıbızdıla. Alayların başha milletli adamlaga satmazga kerekdi. Bügün açhaga kızıb, Dommaynı, Arhıznı, Teberdini başhalaga küçletsek, artda alayların küserbiz, ızına va alalmazbız. «Kray naş porugan, i gorı otnyali, i mörtvım pokoya v zemle ne dayut» deb, tegeyli Kosta Hetagurov aythança bolub kalmasın. Malkar-Karaçay halknı curtu – turizmni Mekkâsı bolluk bir cerdi. Bügün ol cerni başhalaga sathan – ol bilib, bilmey ete ese da – curtun, halkın sata turadı.
Kaysı halknı da Halk etgen tört tuturugu bardı: dini, tili, tarihi, curtu. Aladan birin tas etgenley, halk tas bolub başlaydı. Cañız millet añı, tarih es, Kitab saklayla anı. Miñ-miñ cıllanı kelgen halk colu bügünlede üzülmesin. Tilibizge da, ceribizge da, bir-biribizge da sak bolayık...» Norvegiyanı Bergen şaharında caşaydı ma bıllay ogurlu, bilimli, halkın süygen, kerti karaçay cüregi bolgan Zoya Grannes. Köb caşasın barıbızga da kuvançha.
* * *
Bu uşaknı Zoya unamazdan, men da koymazdan bolub, alay tübeb bardırganma. Aña tıyınşlı baga bergen talay sözümü «uşagıvsuzdu» deb, koratdırgandı. Alay a, Zoyaça adamladıla bizni halkıbıznı tışında atın aytdırthan da, sıyın çıgarthan da. «Karaçay» bir rubrika kurab, [söz üçün, «Uzakdagı cuvukla» degença] bütev duniyada Karaçaylıla bla baylamlı bolganlay, halknı da ala bla tanışdırganlay tursa igi bolluk edi. Men kesim 12 kralda caşagan Karaçaylılaga tübegenme. Madarga köre, alanı da okuvçula bla tanışdırır akılım bardı.
