Karaçayda, Malkarda da Kurannı ana tilibizge köçürürge küreşgenle bolgandıla. Allay cuvablı işge tavkellikleri cetgenine da seyirsineme. Özge, kimi Orusçadan köçürürge küreşgendi, kimi maganasın nazmula bla aytırga küreşgendi. Men ala bla şagırey bolgandan sora, etgenleri kölüme cetmey, Kurannı başha Türk tillege köçürülgenlerin katıma salıb, arab tilge usta bir caşnı da canıma olturtub, alga arabça okutub, makamına tıñılab, ızı bla har bir surada sözleni, ayatlanı maganaların sorub, cañıdan kesim da okub (Moskvada Kral Universitetde eki cılnı arab tilge üreññenim ol zatha caradı), uvak-uvak köçüre başladım. Söz üçün, Al-Fatihanı men bılay köçürgenme.

KURAN - KARAÇAY TİLDE

Bilal Laypan

Karaçayda, Malkarda da Kurannı ana tilibizge köçürürge küreşgenle bolgandıla. Allay cuvablı işge tavkellikleri cetgenine da seyirsineme. Özge, kimi Orusçadan köçürürge küreşgendi, kimi maganasın nazmula bla aytırga küreşgendi. Men ala bla şagırey bolgandan sora, etgenleri kölüme cetmey, Kurannı başha Türk tillege köçürülgenlerin katıma salıb, arab tilge usta bir caşnı da canıma olturtub, alga arabça okutub, makamına tıñılab, ızı bla har bir surada sözleni, ayatlanı maganaların sorub, cañıdan kesim da okub (Moskvada Kral Universitetde eki cılnı arab tilge üreññenim ol zatha caradı), uvak-uvak köçüre başladım. Söz üçün, Al-Fatihanı men bılay köçürgenme.

Aguzu-billâhi minaş-şaytanir-racim
Bismillâhir-rahmanir-rahim

1. Rahman em rahim bolgan Allahnı atı bla
2. Har mahtav Allahhadı – bütev Alamlanı İyesine,
3. Çeksiz haterligi, cumşaklıgı bolgan
4. Kıyamat künnü Töresine!
5. Caññız Seññe kulluk etebiz emda umutçubuz caññız Senden:
6. Tüz colga tüzet bizni,
7. Seni çamlandırganla emda acaşhanla bargan colga tül,
    Sen razılıgıñı bergenle bargan colga.

Amin.

Bu halda suralanı köçüre turganlayıma, bir kün Gitçe Karaçaydan el başçı emda cazıvçu Laypanlanı Nür-Magomet kuvanıb meññe telefon etdi: «Ebzelanı Abu-Üsuf (Abüsüb) haci Kurannı Karaçay tilge köçürgendi. Okuganla bek carathandıla». Abüsüb afendini kesin da tanıganım sebebli, «köçürgeni kolubuzga tüşse, «As-Alan» jurnalnı endigi nomerine salayık» dedim.  Alay bla, 2002-çi cıl Ebzelanı Abüsüb afendini suvablı işi duniya carıgın kördü. Men da Kurannı ana tilge köçürüb başlaganımı tohtatdım – Abüsübnükünden igi etalmazımı añılaganım sebebli. Abüsüb afendi kuru miyik daracada köçürgen bla kalmay, har suranı maganasın açıklab, kaysı biribiz da haparlı bolurça etib bargandı. Ülgüge birinçi suranı keltireyik. Abüsüb kısha hapar da aytıb, anı bılay açıklaydı:

«Kuran bütev da 114 suraga bölünedi. Ala Kurañña Allahdan kelgeniça tüşmegendile: tablıgına köre, uzunlanı Kitabnı allına, kıshalanı da ahırına salgandıla. Alanı birinçisi Faatihadı. Bu suranı talay atı bardı: alanı biri Alhamdı, bizde da ol atı bla cürüydü; biri da Faatiha – Kurannı açhıçı; biri da Ummul Kitab – kitabnı anası...

[ AÇIVÇU ]

Rahmatlı, cumuşak Allahnı atı bla
 
Bismillâhnı üsünden imamlanı arasında tartış bardı. Abu-Hanifa, ol har sura anı bla başlaññan başıdı,- degendi. Birsi üç imam a, kalgan surala da anı bla başlansala da, anı Alhamnı birinçi ayatına sanagandıla. Ol sebebden, Abu-Hanifanı mazhabında imam, namazda anı içinden okuydu. Şafigıy mazhabında imam tışından okuydu.

Musliman adam har ne tukum işin Ullu Allahnı atı bla başlarga kerekdi, kuru mal kesgen bla kesi kereklisine eşikge karaganı bolmasa. Mal, Bismillâhi Allahu Akbar, deb kesiledi.

1. Mahtavla barı da duniyalanı İyesi –
2. Rahmatlı, Cumuşak Allahhadı
3. (tüzlük bla) süd bolluk künnü patçahına.
4. (Ey Allah!) Biz kuru Seññe kulluk etebiz.
5. Boluşluk da kuru Senden izleybiz (kuru Seññe tayanabız).
6. (Endi) Sen bizni tüz colga bir tüzet,
7. ol Sen nasıb etgenleni coluna,
çamlanılganladan da, acaşhanladan da tışında bolgan!

(Allah çamlaññanlaga va – Tavratnı tuthan kavumnu sanaydıla. Nek deseñ, ala Allahnı birlegenlikge, em allından da islam diññe cav bolub, karşçı çıkgandıla. Anı üçün Allahu Tagala alaga nalat bergendi. Acaşhanla va – hristianlıladıla. Nek deseñ, ala üç  allah etedile. Bir Allahha Mariyamnı üy biyçege, Gıysanı da aña caşha teceydile)».

Bılay baradı kalgan suralanı da açıklav emda köçürüv. 2002-çi cıl «As-Alan» dergide-jurnalda çıkgandan sora, Kuran karaçay tilde Kitab bolub üç cıldan çıkgandı. Ol zamannı içinde Abüsüb mubarek, köçürgenlerine cañıdan karab, tüzetib, igilendirib küreşgendi. Jurnalda çıkganına al söznü caza, Totorkullanı Aliy bu zatlanı çertgen edi: «Bizni halknı caşavunda emda kulturasında Kurannı ana tilibizge köçürülgeni bir belgili zatdı emda bir belgidi. Abüsüb afendini kıyını bizni kolubuzga sıylı Ramadan ayda tüşgeni da igi ışandı. Bizni borçubuz bu Kitabnı har bir karaçaylı okurça etivdü. Alay a, anı demeñili Kitab etib çıgarırdan alga, jurnalda basmalansın, alimle, cazıvçula, tüz okuvçula da köllerine kelgenni bildirsinle. Sora, tüz-ters aythanlanı barısına da avtor kesi karab, halatlı cerlerin tüzetse, İnşa Allah, ençi Kitab etivnü sagışına köçerbiz...

Halknı içinde, arab tilni bilib, Kurannı maganasın aytallık az adam bardı. Orus tilge köçürülgenle bla hayırlanıvçanbız. Suralanı, ayatlanı adamla birça añlayalmaganlarından, köb dav-davur da çıgıvçandı. Tab, imamlanı arasında da boluvçandıla allay zatla. «Cartı molla din buzar» deb da, anı üçün aytılgandı. Allah aytsa, Abüsübnü bu kıyını barıbızga da Kurannı tüz añılarga boluşur deb umut etebiz. Kitabnı igi eter canından ne oyumuguz bar ese da, avtorga bildirigiz deb tileybiz. Osmanov bılay cazadı: «Kurannı arab tilde emda açıklamaları bla ajımsız köçürülgen ana tilde okuyalgan añılarıkdı: İslam bütev adam ulunu tayançagıdı, anı añısın, kulturasın da örge költürgen Hak kerti dindi...Ol bütev adam uluga coralaññandı, Allahu Tagala 7-çi ömürde Muhammad keleçisinden bildirgendi anı bizge. Anı sebebli bu Sıylı Kitabnı – Allahnı Sözün okusa adam, Hak colga kayıtırga ne da Hak colda barırga küç-karıv tabar deb umut etebiz».

Bütev caşavun Allahha kulluk etivge bergen Ebzelanı Abüsüb afendige razılıgıbıznı bildirebiz emda savluk, uzak ömür tileybiz aña Allahdan».

Ebzelanı Abu Üsuf haci din kitabla bla, çıgarmala bla bizni şagırey ete turgandı. Alay a, anı em ullu işi – sıylı Kurannı ana tilibizge köçürgenidi, har suranı kim da añılarça açıklaganıdı. Jurnalda çıkgandan sora, üç cılnı süygen, süymegen da ne aytırın saklagandı. Üç cılnı içinde cuk aytmay, eslegen halatların da caşırıb, endi söz eterge küreşgenle bar esele – günahha kiredile: Kitab çıkgınçı aytırga kerek edi allay zatlanı. Alay bolsa da, olsagatda okuyalmay, endi okub, cañılıç cerlerin körgenle bar esele, avtorga bildirsinle: kitab ekinçi kere da çıgar. Caññız, aytırların avtorga aytmay, cer-cerde söz çıgarıb aylanıv – adamlıkga-muslimanlıkga kelişgen zat tüldü.

Meni oyumum: Abüsüb afendi bizde, din canı bla, ne bir alim, ne bir tılmaç, ne bir cazıvçu etalmagan işni etgendi. Adamlaga avaz berivü bla da, dinni üsünden cazganları bla da, din kitablanı köçürüvü, çıgarıvu, cayıvu bla da, halkıbıznı Hak colga tartıb küreşedi. Anı ol kıyını – halkıbıznı azabdan kutharırga küreşgen işi-sözü – tıyınşlı bagasın bizden tabmasa da, Allahdan tabar deb, iynanabız: Abüsübnü küçü bla Allahnı sözün biz ana tilibizde eşitebiz, körebiz, okuybuz. Ahır faygambardan – Muhammad faygambarıbızdan – adam uluga bildirilgen Allahnı sözü bütev duniyanı küçley baradı. Duniyada Kuran köçürülmegen til kalgan bolmaz. Başha Türk tillege ol ertdelede oguna köçürülgendi. Kurannı karaçayça çıkganı dinibizni, tilibizni, adamlıgıbıznı, halklıgıbıznı da saklanırına sebeb bollukdu. Ne canı bla alıb aytsak da, bizni caşavubuzda, kulturabızda, tilibizde, tarihibizde da ullu işdi bu. Türlü-türlü kitablanı, tıyınşlı, tıyınşlı tül esele da, bayamlab, hahaylab, prezentatsiyala etib küreşedile. Kurannı ana tilibizde çıkganın a – bütev musliman halkıbız, bütev respublika belgilerge kerek edi. Cuk etilmegeni, aytılmaganı respublikanı başçılarına da, muftiyatha da, din aralıklaga da, cazıvçulanı, jurnalistleni birleşliklerine da sıy tüldü. Abu-Üsuf hacini bizni adabiyatha koşhan kıyını üçün, cazıvçulanı tizimine alırga kerek edi. Men küreşib, başhalanı da boluşdurub kuragan Karaçay cazıvçulanı Soyuzun kurutub koymasala edi, bıllay işleni etgen tınç bolluk edi...Alay bolsa da, Abüsüb afendi – Kurannı karaçay tilge köçürgen mubarek – köb caşasın, muratları tolsunla, Ullu Allah kesi kuvandırsın anı.

Bıyıl Karaçay-Malkar halk sürgünden (1957-2007) Curtuna kayıthanlı 50 cıl boladı. Ol ömür carımnı içinde halkıbıznı kuvançından carsıvu köb bolgandı. «Ol elli cılnı içinde tarih, adabiyat canı bla talay em oñlu kitabnı ayt, tarih, adabiyat, kultura cetişimibizdi deb belgilerça emda halkıbızga em bek hayırı tiygendi (tiyerikdi) deb, örge tutarça» desele, bu kitablanı, gazetleni aytırık edim:

1. Kuran. Karaçay tilge köçürgen Ebzelanı Abu-Üsuf haci.
2. Mızılanı İsmayılnı tarih tintivleri, kitabları – barı.
3. «Kuzey-Batı emda Orta Kavkaznı halkları: caşagan cerleri bla köçüvleri». Cazgan Kipkelanı Zarema.
4. Bicilanı Hanafiyni, Bayçoralanı Soslannı, Laypanlanı Kaziyni Türkleni
üslerinden tintivleri.
5. Nartla (Karaçay-Malkar nart epos).
6. Cırçı Sımayıl. Cırla bla nazmula.
7. Kürenli cazıvla. Cazgan Kagıylanı Nazifa.
8. Karaçaylıla. Sürgün emda kayıtıv. 1943-1957.
9. gazetle «Üyge İgilik», «Töre», «Balkariya» emda jurnal «As-Alan».

Alay a, bu kitablanı belgilegen koy, atların da aytırık tüldüle. Karaçayda (Karaçay-Çerkes cumhuriyetde) bügün hal alaydı – halkga caragan kitablaga da, alanı cazganlaga da col cokdu. Alay a, zulmu kün aytılgan hak söznü bagasına baga cetmez, ol söznü aytalgan da halknı esinden ketmez.

* * *

КЪУРАН - КЪАРАЧАЙ ТИЛДЕ

Билал Лайпан

Къарачайда, Малкъарда да Къуранны ана тилибизге кёчюрюрге кюрешгенле болгъандыла.  Аллай джууаблы ишге таукелликлери джетгенине да сейирсинеме. Ёзге,  кими орусчадан кёчюрюрге кюрешгенди, кими магъанасын назмула бла айтыргъа кюрешгенди. Мен ала бла шагъырей болгъандан сора, этгенлери кёлюме джетмей, Къуранны башха тюрк тиллеге кёчюрюлгенлерин къатыма салыб, араб тилге уста бир джашны да джаныма олтуртуб, алгъа арабча окъутуб, макъамына тынгылаб, ызы бла хар бир сурада сёзлени, аятланы магъаналарын соруб, джангыдан кесим да окъуб (Москвада Кърал Университетде эки джылны араб тилге юреннгеним ол затха джарады), ууакъ-ууакъ кёчюре башладым. Сёз ючюн, Аль-Фатиханы мен былай кёчюргенме.

Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhир-рахманир-рахим

1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2. Хар махтау Аллаhхады – бютеу Аламланы Иесине,
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4. Къыямат кюнню Тёресине!
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6. Тюз джолгъа тюзет бизни,
7. Сени чамландыргъанла эмда аджашханла баргъан джолгъа тюл,
    Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.

Аминь.

Бу халда сураланы кёчюре тургъанлайыма, бир кюн Гитче Къарачайдан эл башчы эмда джазыучу Лайпанланы Нюр-Магомет къууаныб меннге телефон этди: «Эбзеланы Абу-Юсуф (Абюсюб) хаджи Къуранны къарачай тилге кёчюргенди. Окъугъанла бек джаратхандыла». Абюсюб афендини кесин да таныгъаным себебли, «кёчюргени къолубузгъа тюшсе, «Ас-Алан» журналны эндиги номерине салайыкъ» дедим.  Алай бла, 2002-чи джыл Эбзеланы Абюсюб афендини сууаблы иши дуния джарыгъын кёрдю. Мен да Къуранны ана тилге кёчюрюб башлагъанымы тохтатдым – Абюсюбнюкюнден иги эталмазымы ангылагъаным себебли. Абюсюб афенди къуру мийик дараджада кёчюрген бла къалмай, хар сураны магъанасын ачыкълаб, къайсы бирибиз да хапарлы болурча этиб баргъанды. Юлгюге биринчи сураны келтирейик. Абюсюб къысха хапар да айтыб, аны былай ачыкълайды:

«Къуран бютеу да 114 сурагъа бёлюнеди. Ала Къураннга Аллахдан келгенича тюшмегендиле: таблыгъына кёре, узунланы Китабны аллына, къысхаланы да ахырына салгъандыла. Аланы биринчиси Фаатихады. Бу сураны талай аты барды: аланы бири Алхамды, бизде да ол аты бла джюрюйдю; бири да Фаатиха – Къуранны ачхычы; бири да Уммул Китаб – китабны анасы...

[ АЧЫУЧУ ]

Рахматлы, джумушакъ Аллахны аты бла
 
Бисмилляхны юсюнден имамланы арасында тартыш барды. Абу-Ханифа, ол хар сура аны бла башланнган башыды,- дегенди. Бирси юч имам а, къалгъан сурала да аны бла башлансала да, аны Алхамны биринчи аятына санагъандыла. Ол себебден, Абу-Ханифаны мазхабында имам, намазда аны ичинден окъуйду. Шафигъый мазхабында имам тышындан окъуйду.

Муслиман адам хар не тукъум ишин Уллу Аллахны аты бла башларгъа керекди, къуру мал кесген бла кеси кереклисине эшикге къарагъаны болмаса. Мал, Бисмилляяхи Аллаху Акбар, деб кесиледи.

1. Махтаула бары да дунияланы Иеси –
2. Рахматлы, Джумушакъ Аллаххады
3. (тюзлюк бла) сюд боллукъ кюнню патчахына.
4. (Эй Аллах!) Биз къуру Сеннге къуллукъ этебиз.
5. Болушлукъ да къуру Сенден излейбиз (къуру Сеннге таянабыз).
6. (Энди) Сен бизни тюз джолгъа бир тюзет,
7. ол Сен насыб этгенлени джолуна,
чамланылгъанладан да, аджашханладан да тышында болгъан!

(Аллах чамланнганлагъа уа – Тауратны тутхан къауумну санайдыла. Нек десенг, ала Аллахны бирлегенликге, эм аллындан да ислам диннге джау болуб, къаршчы чыкъгъандыла. Аны ючюн Аллаху Тагъала алагъа налат бергенди. Аджашханла уа – христианлыладыла. Нек десенг, ала юч  аллах этедиле. Бир Аллахха Мариямны юй бийчеге, Гъыйсаны да анга джашха теджейдиле)».

Былай барады къалгъан сураланы да ачыкълау эмда кёчюрюу. 2002-чи джыл «Ас-Алан» дергиде-журналда чыкъгъандан сора, Къуран къарачай тилде Китаб болуб юч джылдан чыкъгъанды. Ол заманны ичинде Абюсюб мубарек, кёчюргенлерине джангыдан къараб, тюзетиб, игилендириб кюрешгенди. Журналда чыкъгъанына ал сёзню джаза, Тоторкъулланы Алий бу затланы чертген эди: «Бизни халкъны джашауунда эмда культурасында Къуранны ана тилибизге кёчюрюлгени бир белгили затды эмда бир белгиди. Абюсюб афендини къыйыны бизни къолубузгъа сыйлы Рамадан айда тюшгени да иги ышанды. Бизни борчубуз бу Китабны хар бир къарачайлы окъурча этиудю. Алай а, аны деменгили Китаб этиб чыгъарырдан алгъа, журналда басмалансын, алимле, джазыучула, тюз окъуучула да кёллерине келгенни билдирсинле. Сора, тюз-терс айтханланы барысына да автор кеси къараб, халатлы джерлерин тюзетсе, Инша Аллах, энчи Китаб этиуню сагъышына кёчербиз...

Халкъны ичинде, араб тилни билиб, Къуранны магъанасын айталлыкъ аз адам барды. Орус тилге кёчюрюлгенле бла хайырланыучанбыз. Сураланы, аятланы адамла бирча англаялмагъанларындан, кёб дау-дауур да чыгъыучанды. Таб, имамланы арасында да болуучандыла аллай затла. «Джарты молла дин бузар» деб да, аны ючюн айтылгъанды. Аллах айтса, Абюсюбню бу къыйыны барыбызгъа да Къуранны тюз ангыларгъа болушур деб умут этебиз. Китабны иги этер джанындан не оюмугъуз бар эсе да, авторгъа билдиригиз деб тилейбиз. Османов былай джазады: «Къуранны араб тилде эмда ачыкъламалары бла ажымсыз кёчюрюлген ана тилде окъуялгъан ангыларыкъды: Ислам бютеу адам улуну таянчагъыды, аны ангысын, культурасын да ёрге кёлтюрген Хакъ керти динди...Ол бютеу адам улугъа джораланнганды, Аллаху Тагъала 7-чи ёмюрде Мухаммад келечисинден билдиргенди аны бизге. Аны себебли бу Сыйлы Китабны – Аллахны Сёзюн окъуса адам, Хакъ джолгъа къайытыргъа не да Хакъ джолда барыргъа кюч-къарыу табар деб умут этебиз».

Бютеу джашауун Аллахха къуллукъ этиуге берген Эбзеланы Абюсюб афендиге разылыгъыбызны билдиребиз эмда саулукъ, узакъ ёмюр тилейбиз анга Аллахдан».

Эбзеланы Абу Юсуф хаджи дин китабла бла, чыгъармала бла бизни шагъырей эте тургъанды. Алай а, аны эм уллу иши – сыйлы Къуранны ана тилибизге кёчюргениди, хар сураны ким да ангыларча ачыкълагъаныды. Журналда чыкъгъандан сора, юч джылны сюйген, сюймеген да не айтырын сакълагъанды. Юч джылны ичинде джукъ айтмай, эслеген халатларын да джашырыб, энди сёз этерге кюрешгенле бар эселе – гюнахха киредиле: Китаб чыкъгъынчы айтыргъа керек эди аллай затланы. Алай болса да, олсагъатда окъуялмай, энди окъуб, джангылыч джерлерин кёргенле бар эселе, авторгъа билдирсинле: китаб экинчи кере да чыгъар. Джангыз, айтырларын авторгъа айтмай, джер-джерде сёз чыгъарыб айланыу – адамлыкъгъа-муслиманлыкъгъа келишген зат тюлдю.

Мени оюмум: Абюсюб афенди бизде, дин джаны бла, не бир алим, не бир тылмач, не бир джазыучу эталмагъан ишни этгенди. Адамлагъа ауаз бериую бла да, динни юсюнден джазгъанлары бла да, дин китабланы кёчюрюую, чыгъарыуу, джайыуу бла да, халкъыбызны Хакъ джолгъа тартыб кюрешеди. Аны ол къыйыны – халкъыбызны азабдан къутхарыргъа кюрешген иши-сёзю – тыйыншлы багъасын бизден табмаса да, Аллахдан табар деб, ийнанабыз: Абюсюбню кючю бла Аллахны сёзюн биз ана тилибизде эшитебиз, кёребиз, окъуйбуз. Ахыр файгъамбардан – Мухаммад файгъамбарыбыздан – адам улугъа билдирилген Аллахны сёзю бютеу дунияны кючлей барады. Дунияда Къуран кёчюрюлмеген тил къалгъан болмаз. Башха тюрк тиллеге ол эртделеде огъуна кёчюрюлгенди. Къуранны къарачайча чыкъгъаны динибизни, тилибизни, адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да сакъланырына себеб боллукъду. Не джаны бла алыб айтсакъ да, бизни джашауубузда, культурабызда, тилибизде, тарихибизде да уллу ишди бу. Тюрлю-тюрлю китабланы, тыйыншлы, тыйыншлы тюл эселе да, баямлаб, хахайлаб, презентацияла этиб кюрешедиле. Къуранны ана тилибизде чыкъгъанын а – бютеу муслиман халкъыбыз, бютеу республика белгилерге керек эди. Джукъ этилмегени, айтылмагъаны республиканы башчыларына да, муфтиятха да, дин аралыкълагъа да, джазыучуланы, журналистлени бирлешликлерине да сый тюлдю. Абу-Юсуф хаджини бизни адабиятха къошхан къыйыны ючюн, джазыучуланы тизимине алыргъа керек эди. Мен кюрешиб, башхаланы да болушдуруб къурагъан Къарачай джазыучуланы Союзун къурутуб къоймасала эди, быллай ишлени этген тынч боллукъ эди...Алай болса да, Абюсюб афенди – Къуранны къарачай тилге кёчюрген мубарек – кёб джашасын, муратлары толсунла, Уллу Аллах кеси къууандырсын аны.

Быйыл Къарачай-Малкъар халкъ сюргюнден (1957-2007) Джуртуна къайытханлы 50 джыл болады. Ол ёмюр джарымны ичинде халкъыбызны къууанчындан джарсыуу кёб болгъанды. «Ол элли джылны ичинде тарих, адабият джаны бла талай эм онглу китабны айт, тарих, адабият, культура джетишимибизди деб белгилерча эмда халкъыбызгъа эм бек хайыры тийгенди (тиерикди) деб, ёрге тутарча» деселе, бу китабланы, газетлени айтырыкъ эдим:

1. Къуран. Къарачай тилге кёчюрген Эбзеланы Абу-Юсуф хаджи.
2. Мызыланы Исмайылны тарих тинтиулери, китаблары – бары.
3. «Кузей-Баты эмда Орта Кавказны халкълары: джашагъан джерлери бла кёчюулери». Джазгъан Кипкеланы Зарема.
4. Биджиланы Ханафийни, Байчораланы Сосланны, Лайпанланы Къазийни тюрклени  
юслеринден тинтиулери.
5. Нартла (Къарачай-Малкъар нарт эпос).
6. Джырчы Сымайыл. Джырла бла назмула.
7. Кюренли джазыула. Джазгъан Къагъыйланы Назифа.
8. Къарачайлыла. Сюргюн эмда къайытыу. 1943-1957.
9. газетле «Юйге Игилик», «Тёре», «Балкария» эмда журнал «Ас-Алан».
      
Алай а, бу китабланы белгилеген къой, атларын да айтырыкъ тюлдюле. Къарачайда (Къарачай-Черкес джумхуриетде) бюгюн хал алайды – халкъгъа джарагъан китаблагъа да, аланы джазгъанлагъа да джол джокъду. Алай а, зулму кюн айтылгъан хакъ сёзню багъасына багъа джетмез, ол сёзню айталгъан да халкъны эсинден кетмез.