Bir kavum adam ötürüknü cahillikden, karañılıkdan aytadı. Bir kavum, kesini caşavun igi eter üçün, halkın, curtun satadı, amantiş bolganın caşırır üçün a – kertige uşaş ötürükleni kuraşdıradı, bolgannı katışdıradı. Üçünçü kavum da ötürüknü itlikden, duşmanlıkdan kuraşdıradı, cayadı. Alay a, kesini kara innetin, kara betin bildirmez üçün, «munu biz aytmaybız, kesigiz aytasız» deb, cahilleribiz bla amantişleribiz aythannı bayrak etib, ülgüge tutub aylanadıla.
Taşnı Ata Bilmegen...
Bir kavum adam ötürüknü cahillikden, karañılıkdan aytadı. Bir kavum, kesini caşavun igi eter üçün, halkın, curtun satadı, amantiş bolganın caşırır üçün a – kertige uşaş ötürükleni kuraşdıradı, bolgannı katışdıradı. Üçünçü kavum da ötürüknü itlikden, duşmanlıkdan kuraşdıradı, cayadı. Alay a, kesini kara innetin, kara betin bildirmez üçün, «munu biz aytmaybız, kesigiz aytasız» deb, cahilleribiz bla amantişleribiz aythannı bayrak etib, ülgüge tutub aylanadıla. Duşmanlaga allay madar bermez üçün a, kesibizni cahilleribiz bla, amantişleribiz bla da ayavsuz küreşirge kerekbiz. Alaysız, biz Halkça tül, tarihsiz, curtsuz bir adam sürüvça körünüb kallıkbız. Bir-eki ülgü keltireyim.
«Karaçay» gazetde 2005 cıl Avgustnu z1-de «Cigit Mussakaynı Haparı» deb, Karaçay şahardan 78 cıl bolgan Batçalanı Şagaban deb bir kartnı sandıragı basmalanadı. Ol sandırak bolganlıkga, gazet anı «tarih» rubrika bla basmalaydı. Şagaban cahillikden, kesinden da cahil kartladan eşitgenin cazıb, tukumuna, halkına da bir ullu igilik etgenñe tergey bolur, özge anı etgeni «taşnı ata bilmegen başına urur» degençadı.
«... Kabartı biyle kelib Karaçaydan casak cıyıb turgandıla, tişiruvlarıbızga da adebsizlik eterge ogay demegendile...». Bıllay kir ötürüknü aytıb, halkıbıznı beti bla oynagan kartha ne derge bollukdu? Karaçay ömürde bir kişige casak tölemegendi, tişiruvların cav tübüne atıb baş saklamagandı. Allay bedişlik, kir, haram zatnı duşmanlarıbız oguna aytırga bazmaydıla. Kertidi, Kabartı biy Temrük kızın şaşhınlı İvan Groznıyge berib, gâvur dinñe köçüb, «bizni kesiñe kul et, cañız başıbıznı Türkleden [Kırım Hanladan] kuthar» deb, calbarganı. Kabartı Kırım Hanlaga mal casak tölegen bla kalmay, adam casak [cüzle bla kızların, caşların] berib turganı tarihde belgilidi. Karaçay Türklede va allay zat bolmagandı.
Batça ulunu dagıda bir aythanı: «Batçaladan segiz erkişi Kabartı biyleni dertlerinden korkub, kaygılı közüvde Karaçaydan kaçıb ketgendile. Artda kayıtıb kelgenlerinde, Batçaları ol kızbay segiz erkişini Batça tukumların sıyırıb, «atlarıgıznı tukumla etigiz» deb, onov etgendile. Alay bla segiz tukum kuralgandı. Ma ala: Karaları, Cammaları, Kulçaları, Begevulları, Tulparları, Bayıları, Goguşları, Şungarları...» Bıllay ötürüknü aytıb, bu tukumlanı betleri bla oynagan kartha ne derge bollukdu?
Bilib-bilmey da, söz bla oguna, ötürüknü aytıb, halkın uçuz etgen adam törege tartılırga kerekdi. Ters atlam etgen adamlarından «Batça» tukumnu sıyıruv Batçalada adet ese, Şagabannı onovun Batçalanı keslerine koyayık.
«Karaçay» gazetni başçılarına da bardı davubuz. Gazetge ser kart da, akıldan tayışhan da, carım molla da, duşman da, amantiş da – kim da caza bolur. Alay a, gazetni kullukçuları, başçıları – okuvlu, bilimli adamla – ötürükleni basmalamazga, katlamazga kerekdile. Halkıbızga karşçı aytılgan ser söznü, ötürük haparnı basmalav – halkıbıznı kölün sındırgan, çamlandırgan bla kalmay, bizni tarihibizge, curtubuzga iye bolurga tırmaşhan itlege ullu savgadı, boluşlukdu. «Karaçay» gazetni başçıları bu zatnı añılamay esele – añılasınla, añılay turganlay ete esele va – sora ala da cuvabha tartılırga kerekdile. Basma söz kaçan da, bu kaygılı zamanda artıksız da, Haknı kulu, halknı ökülü bolurga borçludu.
Hak – Adamdan, Tukumdan, Halkdan da Başdı
Kaysı adam da tukumu kaydan çıkganın, kaydan kelgenin bilirge tırmaşadı. Artıksız da, Karaçayga kim, kalay koşulganın aytıb tebresele, sagışlı bolasa. Mından alda internetde Goçiyalanı tukumnu üsünden cazılgan haparnı-aytıvnu okudum. Anda aytılgan kıshası bla bılaydı
«Ebze biyni caşı Goçiya bir kız üçün başha caşnı öltürüb, curtundan kaçarga kerek boladı. Avuşdan avub kele, eki barsnı da öltürüb, soyub, terilerin da kaya dorbunda caşırıb, Karaçayga enedi. Karaçaylıla bılayda aña ant etdirib, tayak tübü bla ötdürüb, keslerine koşadıla. Bu közüvlede İncikde caşagan Kara Kasay deb bir biy Karaçayga dav çıgara da kıynay, tavlula da birer zat bere da başların alırga küreşe caşagandıla. Kara Kasaynı bu col davundan kalay kutulurga bilmey turganlay, Goçiya «bars terile bersek bolmazmı?» deydi. Alay bla, Goçiyanı eki bars terisin berib, Karaçaylıla Kara Kasaydan başların aladıla. Aytıvnu andan arısında Kara Kasay başhala bla gır-mır bolub, eski Ebze şohundan – Capriani biyden [Goçiyanı atasından] boluşluk tileydi. Capriani altmış atlı kuraydı. Cıyırmaşar atlıga başçıla etib eki caşın ciberedi, üçünçü cıyırmaga da Goçiyanı başçı etersiz deb aytdıradı. Eki canından da adam açımay, kavga kelişiv bla boşaladı.
Kara Kasay tavkel caşnı Goçiyanı caratıb, kesine cuvuk etedi. Goçiya İncikde Kasay kızı Marcan bla üydegi kuraydı. Koban özenni barın keslerine cersinib turgan Kasayları küyevlerine Marca ayagın [cerni eski atıdı, bir atı «Tavlu caşagan tala» - Taşköpürnü ogarı canında kulak] beredile. Alayın Goçiya caratmaganın eslegenlerinde, çomartlık etedile: zorluk bla Karaçay camagatdan küçleb turgan cerlerinden Marcanı, Sılla-artın, Keli-kolnu, Küzlük-orunlanı, Tohtamişleni, İndiş ayagına deri bergendile. Goçiya küzlük orunlaga urunmagandı, Caraklı deb bir cerni da Ermenli kaçhınçılaga – Aybazlaga bergendi. [İstoriya spravka: Goçiyalanı tukumnu 1917 cılga deri – bolşevik revolütsiyaga deri – Marcada 308 desyatina biçenlik, 975 desyatina da caylık cerleri bolgandı].
Goçiya üç caşın – Mahametni, Karaşnı, Kaysınnı – üylendirgenden sora, Goçiyaları tukum bolub başlagandıla. Üç kızını biri Sılpagarlanı, ekinçisi Batdılanı, üçünçüsü Golalanı tiyrelerinde birer atavulnu anaları bolgandıla deydile».
Bu haparnı-aytıvnu avtoru kim bolganı körgüztülmeydi. Alay bolsa da, tuthuçsuz cerlerin aytayık.
Birinçisi. Adam öltürüb, curtunda caşamazça kaçhınçı bolgan, ne adamga, ne tukumuna sıy koşadı deb bilmeyme. Özge Goçiyanı cazıvu alay bolgan ese, aña madar cokdu. Cañız, atasını şohu Kara Kasayga barmay, Goçiya Karaçayga nek kelgendi?
Ekinçisi. Karaçaylıla Kara Kasayga cerlerin küçletib, zaman zamanı bla anı davundan kutulur üçün, birer zat bere caşaganların kim aytdı? Eki bars teri bolmasa zavallı Karaçay ne eterik edi eken?
Üçünçüsü. Tayaknı tübü bla ötüb, Karaçayga koşulgan Goçiya, Karaçaynı kanlı cavun kutharırga nek bardı?
Törtünçüsü. Kasay kızı bla üydegi kurab, dagıda Kasay bergendi deb, Karaçaynı cerin kesine mülk cer kalay etaldı.
Soruvla köbdüle, alay bolsa da aytırıbız: tukumun örge költürgende hata cokdu, cañız öhtem, ötgür karaçay halknı bir oñsuz, bolumsuz, karıvsuz camagatça körgüztürge caramaydı. Ol zatha sak bolurga kerekdi. Hak, Hak kertisi, adamdan, tukumdan, halkdan da başdı.
* * *
КЪАРАЧАЙНЫ ЭМДА КЪАРАЧАЙЛЫЛАНЫ ЮСЮНДЕН
ТАШНЫ АТА БИЛМЕГЕН...
Бир къауум адам ётюрюкню джахилликден, къарангылыкъдан айтады. Бир къауум, кесини джашауун иги этер ючюн, халкъын, джуртун сатады, амантиш болгъанын джашырыр ючюн а – кертиге ушаш ётюрюклени къурашдырады, болгъанны къатышдырады. Ючюнчю къауум да ётюрюкню итликден, душманлыкъдан къурашдырады, джаяды. Алай а, кесини къара иннетин, къара бетин билдирмез ючюн, «муну биз айтмайбыз, кесигиз айтасыз» деб, джахиллерибиз бла амантишлерибиз айтханны байракъ этиб, юлгюге тутуб айланадыла. Душманлагъа аллай мадар бермез ючюн а, кесибизни джахиллерибиз бла, амантишлерибиз бла да аяусуз кюреширге керекбиз. Алайсыз, биз Халкъча тюл, тарихсиз, джуртсуз бир адам сюрюуча кёрюнюб къаллыкъбыз. Бир-эки юлгю келтирейим.
«Къарачай» газетде 2005 джыл августну з1-де «Джигит Муссакъайны хапары» деб, Къарачай шахардан 78 джыл болгъан Батчаланы Шагъабан деб бир къартны сандырагъы басмаланады. Ол сандыракъ болгъанлыкъгъа, газет аны «тарих» рубрика бла басмалайды. шагъабан джахилликден, кесинден да джахил къартладан эшитгенин джазыб, тукъумуна. халкъына да бир уллу игилик этгеннге тергей болур, ёзге аны этгени «ташны ата билмеген башына урур» дегенчады.
«...Къабарты бийле келиб Къарачайдан джасакъ джыйыб тургъандыла, тиширыуларыбызгъа да адебсизлик этерге огъай демегендиле...». Быллай кир ётюрюкню айтыб, халкъыбызны бети бла ойнагъан къартха не дерге боллукъду? Къарачай ёмюрде бир кишиге джасакъ тёлемегенди, тиширыуларын джау тюбюне атыб баш сакъламагъанды. Аллай бедишлик, кир, харам затны душманларыбыз огъуна айтыргъа базмайдыла. Кертиди, къабарты бий Темрюк къызын шашхынлы Иван Грозныйге бериб, гяуур диннге кёчюб, «бизни кесинге къул эт, джангыз башыбызны тюркледен (кърым ханладан) къутхар» деб, джалбаргъаны. Къабарты кърым ханлагъа мал джасакъ тёлеген бла къалмай, адам джасакъ (джюзле бла къызларын, джашларын) бериб тургъаны тарихде белгилиди. Къарачай тюркледе уа аллай зат болмагъанды.
Батча улуну дагъыда бир айтханы: «Батчаладан сегиз эркиши къабарты бийлени дертлеринден къоркъуб, къайгъылы кёзюуде Къарачайдан къачыб кетгендиле. Артда къайытыб келгенлеринде, Батчалары ол къызбай сегиз эркишини батча тукъумларын сыйырыб, «атларыгъызны тукъумла этигиз» деб, оноу этгендиле. алай бла сегиз тукъум къуралгъанды. Ма ала: Къаралары, Джаммалары, Къулчалары, Бегеуллары, Тулпарлары, Байылары, Гогушлары, Шунгарлары...». Быллай ётюрюкню айтыб, бу тукъумланы бетлери бла ойнагъан къартха не дерге боллукъду?
Билиб-билмей да, сёз бла огъуна, ётюрюкню айтыб, халкъын учуз этген адам тёреге тартылыргъа керекди. Терс атлам этген адамларындан «Батча» тукъумну сыйырыу Батчалада адет эсе, Шагъабанны оноуун Батчаланы кеслерине къояйыкъ.
«Къарачай» газетни башчыларына да барды дауубуз. Газетге сер къарт да, акъылдан тайышхан да, джарым молла да, душман да, амантиш да – ким да джаза болур. Алай а, газетни къуллукъчулары, башчылары – окъуулу, билимли адамла – ётюрюклени басмаламазгъа, къатламазгъа керекдиле. Халкъыбызгъа къаршчы айтылгъан сер сёзню, ётюрюк хапарны басмалау – халкъыбызны кёлюн сындыргъан, чамландыргъан бла къалмай, бизни тарихибизге, джуртубузгъа ие болургъа тырмашхан итлеге уллу саугъады, болушлукъду. «Къарачай» газетни башчылары бу затны ангыламай эселе – ангыласынла, ангылай тургъанлай эте эселе уа – сора ала да джууабха тартылыргъа керекдиле. Басма сёз къачан да, бу къайгъылы заманда артыкъсыз да, Хакъны къулу, халкъны ёкюлю болургъа борчлуду.
ХАКЪ – АДАМДАН, ТУКЪУМДАН, ХАЛКЪДАН ДА БАШДЫ
Къайсы адам да тукъуму къайдан чыкъгъанын, къайдан келгенин билирге тырмашады. Артыкъсыз да, Къарачайгъа ким, къалай къошулгъанын айтыб тебреселе, сагъышлы боласа. Мындан алда интернетде Гочияланы тукъумну юсюнден джазылгъан хапарны-айтыуну окъудум. Анда айтылгъан къысхасы бла былайды:
«Эбзе бийни джашы Гочия бир къыз ючюн башха джашны ёлтюрюб, джуртундан къачаргъа керек болады. Ауушдан аууб келе, эки барсны да ёлтюрюб, союб, терилерин да къая дорбунда джашырыб, Къарачайгъа энеди. Къарачайлыла былайда анга ант этдириб, таякъ тюбю бла ётдюрюб, кеслерине къошадыла. Бу кёзюуледе Инджикде джашагъан Къара Къасай деб бир бий Къарачайгъа дау чыгъара да къыйнай, таулула да бирер зат бере да башларын алыргъа кюреше джашагъандыла. Къара Къасайны бу джол дауундан къалай къутулургъа билмей тургъанлай, Гочия «барс териле берсек болмазмы?» дейди. Алай бла, Гочияны эки барс терисин бериб, къарачайлыла Къара Къасайдан башларын аладыла. Айтыуну андан арысында Къара Къасай башхала бла гъыр-мыр болуб, эски эбзе шохундан – Гаприани бийден (Гочияны атасындан) болушлукъ тилейди. Гаприани алтмыш атлы къурайды. Джыйырмашар атлыгъа башчыла этиб эки джашын джибереди, ючюнчю джыйырмагъа да Гочияны башчы этерсиз деб айтдырады. Эки джанындан да адам ачымай, къаугъа келишиу бла бошалады.
Къара Къасай таукел джашны Гочияны джаратыб, кесине джууукъ этеди. Гочия Инджикде Къасай къызы Марджан бла юйдеги къурайды. Къобан ёзенни барын кеслерине джерсиниб тургъан Къасайлары кюеулерине Марджа аягъын (джерни эски атыды, бир аты «Таулу джашагъан тала» - Ташкёпюрню огъары джанында къулакъ) бередиле. Алайын Гочия джаратмагъанын эслегенлеринде, чомартлыкъ этедиле: зорлукъ бла Къарачай джамагъатдан кючлеб тургъан джерлеринден Марджаны, Сылла-артын, Кели-къолну, Кюзлюк-орунланы, Тохтамишлени, Индиш аягъына дери бергендиле. Гочия кюзлюк орунлагъа урунмагъанды, Джаракълы деб бир джерни да эрменли къчхынчылагъа – Айбазлагъа бергенди. (История справка: Гочияланы тукъумну 1917 джылгъа дери – большевик революциягъа дери – Марджада 308 десятина биченлик, 975 десятина да джайлыкъ джерлери болгъанды).
Гочия юч джашын – Махаметни, Къарашны, Къайсынны – юйлендиргенден сора, Гочиялары тукъум болуб башлагъандыла. Юч къызыны бири Сылпагъарланы, экинчиси Батдыланы, ючюнчюсю Голаланы тийрелеринде бирер атауулну аналары болгъандыла дейдиле».
Бу хапарны-айтыуну автору ким болгъаны кёргюзтюлмейди. Алай болса да, тутхучсуз джерлерин айтайыкъ.
Биринчиси. Адам ёлтюрюб, джуртунда джашамазча къачхынчы болгъан, не адамгъа, не тукъумуна сый къошады деб билмейме. Ёзге Гочияны джазыуу алай болгъан эсе, анга мадар джокъду. Джангыз, атасыны шоху Къара Къасайгъа бармай, Гочия Къарачайгъа нек келгенди?
Экинчиси. Къарачайлыла Къара Къасайгъа джерлерин кючлетиб, заман заманы бла аны дауундан къутулур ючюн, бирер зат бере джашагъанларын ким айтды? Эки барс тери болмаса зауаллы Къарачай не этерик эди экен?
Ючюнчюсю. Таякъны тюбю бла ётюб, Къарачайгъа къошулгъан Гочия, Къарачайны къанлы джауун къутхарыргъа нек барды?
Тёртюнчюсю. Къасай къызы бла юйдеги къураб, дагъыда Къасай бергенди деб, Къарачайны джерин кесине мюлк джер къалай эталды.
Соруула кёбдюле, алай болса да айтырыбыз: тукъумун ёрге кёлтюргенде хата джокъду, джангыз ёхтем, ётгюр къарачай халкъны бир онгсуз, болумсуз, къарыусуз джамагъатча кёргюзтюрге джарамайды. Ол затха сакъ болургъа керекди. Хакъ, Хакъ кертиси, адамдан, тукъумдан, халкъдан да башды.
