Cerini, tilini da cüregi bolup, uzak cıllanı köp tölülege col nöger bolgan poetleri har halknı da bardıla. Bizni milletge allay söz ustası Kazim bolgandı. Anı poeziyası malkar kulturanı kuvançıdı. Hazna kalmay, har bir tavlu, sabiyliginden başlap, Meçiyev Kazimni poeziyasını ot cagasında cılına kelgendi. Men gitçe caşçıklay okuna köp tavlu üylede Kazimni atın, nazmuların da az eşitmegenme.
HALK POETİ KÂZİM
Kuliylanı Kaysın
Latin Harflerine Aktarıp Hazırlayan
Metin Güçlü
Cerini, tilini da cüregi bolup, uzak cıllanı köp tölülege col nöger bolgan poetleri har halknı da bardıla. Bizni milletge allay söz ustası Kazim bolgandı. Anı poeziyası malkar kulturanı kuvançıdı. Hazna kalmay, har bir tavlu, sabiyliginden başlap, Meçiyev Kazimni poeziyasını ot cagasında cılına kelgendi. Men gitçe caşçıklay okuna köp tavlu üylede Kazimni atın, nazmuların da az eşitmegenme.
Bir col bav başında oynay turganımlay, eki kız çelekleri bla suvga bara, anı nazmusun cırlay ozganları andan beri esimden ketmegendi. Kara da tanımagan halknı arasında Kazimni belgiligi alay ullu, millletni aña süymekligi allay bir küçlü edi, ol zatha seyir etmey kalırga amal cokdu. Uruññan tavlulanı bizni birinçi nazmuçubuzga hurmetlerin ukrainlı ellileni Taras Şevçenkoga süymeklikleri bla bir da arsarsız teñleşdirirge bollukdu. Allay namıs söz ustasına – hudocnikge dayım da berilmeydi. Allay namıs söz ustasına – hudojnikge dayım da berilmeydi, allay hurmetni calan da bir-bir poetle sınaydıla. Anı bla birge Meçiyev Kazim tav tarlarında cazuvsuz, basmasız da caşagan milletni cazuvçusu bolganın esge alırga kerekdi!
Kazim ahsaklay tuvgandı. Ol bir birde nazmusun: «Munu aythan aksak Kazim» degen sözle bla boşavçu edi. Anı da maganası bardı. Tavlu poetni caşavunda, nazmularında da kereksiz omaklanuvu, mahtanuvu bolmagandı. Nazmulada ahsaklıgını üsünden aythanı da, ol zatha şagatlık ete, uruññan adamlaga da poetni bütün da cuvuk ete edi.
Meçiyev Kazim Dıhtavnu katında, üyleri kök kırdıklı tavnu kabırgasına cabışdırılgan Şıkı elinde tuvup, anda caşagandı. Ol elni bir kavum üyleri buruññulu uruş kalalaga uşay edile. Biz alada tavlu hunaçılanı kol kıyınların, ustalıkların da körgenbiz. Alayladan karagan adamga allay seyir cerle körüne edile, alanı üsünden kereklesiça aytırga meni sözüm ceter desem, ötürük aytırıkma. Caratılganlı kişi başına çıgalmagan Dıhtavnu tögeregin algan tavlanı başlarına bulutla bla tumanla keziu çırmalıp, birde ala barısı da ömürlük karla bla katış bola, ala ketgenden sora ua, kün tiygen töppele tögerekni nasıpça carıta turgandıla. Şakını ogarı canındagı kök tavladan kelgen buz kibik suvuk suv, davur etip, elni canı töşnü enişge, Bızıñı çeregine, aşagıp barganına Kazim, köp keçelede tıñılay, nazmuların etgendi. Bügün da ol suv, ullu talgır taşlaga tiyip, çimmak bola, poetni köz allında baruvçusuça, baradı.
Kazim nazmuların allay cerlede taga başlagandı. Ol nazmulaga malkar literuturanı murdoru bolurga buürulgan edi. Poet Şıkıda, suvnu çeget canı kabırgada kesine gürbeci işlep, temirçilik etip turgandı. Anı gürbeci işlep, temirçilik etip turgandı. Anı gürbecisi ellilerini süygen cerleri bolup, ala arı biçak ne nal işletgenden sora da, temirçini alamat nazmularına tıñılarga barıp turgandıla, Meçiyev Kazim kallay igi söz nöger, seyirlik haparçıladan biri boluvçusun anı tanıganla entda da eslerinden ketermegendile. Keñ fahmulu adam, Kazim, köp zat ete bilse da, bek süygen işleri ua nazmuçuluk bla temirçilik edile. Ol bir birge uşamagança körüññen eki işni poet, eki suvnu koşhança, birge koşhandı. Anı nazmuları, kamaga karasavut salgança, tap, tıñılı andan körüne bolurla. Arabça igi okuvlu Kazim şark tillerini köbüsün bilgendi. Alay bolsa da, ne kiyimi, ne caşav halı bla uruññan tavluladan bir başhalıgı bolmay, malçı, hunaçı caşagança üyde caşagandı. Zakiy poet erttenlikde kesini, endi barıbıznı da seyir etdirgen, nazmuların cazıp, sora gürbecisine ötüp, temirçi bolup kala edi. Keisni halkında belgili poet bolganlay, milletini ullu hurmetin sınaganda da, ol halknı caşavun bla kesini caşavun birge sanap, bir zamanda da ullu köllülük etmey turgandı. anıça akıllı adam bilimini bla fahmusunu kıymatın bilmegendi derge ua kıyındı. Ugay, ol anı bilgendi. Alay igiligini, süydümlülügünü da bir canı – ol kesin kötürmey caşaganında, mensinmegeninde bolgandı.
Men anı bla colkgan keziulerimde, Kazimni fahmusundan, akılından kaysı ullu bolganın añılarga kast etip küreşiuçü edim. Alay, tüzün aytayım, ol zat meni kolumdan kelmegendi – fahmu da, akıl da aña birça çomart berilgen edile. Ol ölüp ketginçiññe caşavnu çeksiz süyüuünden ayırılmadı. Anı sebepli, tört cıyırma cıl bolganda da, tavlu poet cüreginde künnü carıgın bla caşavnu küçüne iynaññanın tas etmegendi.
Kazimni boynuna bek kıyın borç tüşgen edi – aña kara tanıgan adamı bek az bolgan halknı literaturasını murdorun salırga törelendi. Ol kesini çıgarmalarında da halkını basması bolmaganı, tavlula cahil bolganlarını tarıguvun boş etmegendi. Aña karamazdan, Kazim halkıbıznı poeziyasını otun tirgizgen edi. Aña ol oñnu bergen anı aythılık fahmusu boldu. Nart Sosruk emegenleden otnu urlap, halkına ot tamızıp, gırcın eter, et bişirir amal bergença, Meçiyev Kazim da, kuduretden poeziyanı otun alıp, millet literaturabıznı nartı boldu. Biz barıbız da mınça cılnı içinde anı poeziyasını iyesi ot cagasında cılınabız. Ol ot caga caşavnu bek kıyın künlerinde da suvmay turdu. Puşkin bla Lermontovdan üyreññenibizça, biz, tavlu poetle, bizni ustazıbız Kazimden dayım üyrenebiz. Ol bizni millet suratlav oümubuznu biyik daracaga kötürgendi. Ol anı tarıhlı kıyını, hakı, sıyıdı. Şıkıçı poet halkına, ana tiline da bolmagança ullu igilikge etgendi. Anı kereklisiça tanımagan, bilmegen adamla Kazimni üsünden cırçıdı dep cazıp turgandıla. Ala cañılgan etgendile. Ol cırçı tüyül, nazmuçu – poet, cazuvçu edi.
Kazim Oktyabr revolütsiyaga deri okuna calan fahmusu, nazmuları bla belgili bolup kalmay, batırlıgı – kişiligi bla da bizni tavlada belgili bolgandı. Ol artıklıkga çıday bilmegendi, zulmuçulaga baş urmagandı. Men bılayda da semirtip aytmayma. Poetni allay adam bolganın tavda kartla entda da unutmagandıla.
Kazim tüzlüknü izlev bla birge, korkmavluknu da bilgen kişi edi. Ol zatnı ua kallay kıyın bolganı belgilidi! Adamla klasslaga bölüññen duniyada fahmu bla korkmavluk – bir kamanı eki avzuçadıla. Ol zatha Kazimni caşavu, çıgarmaları, adam halı da şagat boladıla. Duniyada batırnı korkmavlugu da boladı. Aña allay adam bolurga tüzlüknü alamat cütü sezgeni, halkga kulluk etmekligi buüradıla. Çınttı poet, hudocnik – halkını cüregi, namısıdı, milletni hallarını, kılıklarını bek igi şartları anda boladıla, abadan poet ne zamanda da istoriyalı maganalı adam bolup, ullu kıymatlı insanına sanaladı. Allay belgili şartlasız ullu hudocnik bolmaydı. Biz Meçiyev Kazimni caşavun bla çıgarmaların süzgende da, akılıbızga bıllay oümla keledile.
Men ogarlakda Kazim caşavunu bek süygenini üsünden boş aytıp ötmegenme. Anı ol süymekligi halkına cetgen kıyınlıklanı aña teren sezdirip, tınçlık bermey, cüregin açuvdan, carsuvdan tolturup, halkını ullu poeti etgendi. Caşavnu alay süygen poet duniyada caşavnu buzgan, anı cahanimça kıyın etgen hallaga es burmay koyallık tüyül edi, adamlanı incilgenlerine, azaplarına kol bulgap, ne süysegiz da boluguz, men kesim caşayım ansa dep koyalmazlıgı belgilidi. Alaysız ol çınttı poet bolalmazına da söz cokdu. Adam caşavnu ne kadar bek süyse, anı türlenirin, igiden igi bolurun da allay bir izleydi. Caşavnu süygen insan adamlanı da süymey amalı cokdu. Ol alanı kadarlarına suvuk közden karap da koyallık tüyüldü. Caşavnu, adamlanı da süygen gumanist Kazim adamla igi caşarlarına kast ete edi. Alay ol zamanda igi caşavnu körürge bolmadı. Anı sebepli taza cürekli poet zamanına kacav boldu, zulmunu, artıklıknı bardırganlaga, alanı koruvlaganlaga da nalat berdi. Literaturabıznı birinçi belgili çıgarması «Tarıguv» da alay bla cazılgan edi.
Ol nazmunu kalay tuvganını haparı da bek seyirdi, kesi poema kibikdi. Anı, kısha bolsa da, aytırga tiyişlidi. Kazimni caşırak zamanında, anı kişi elinden bir kartırak katın kelip, kesini kıyın caşavunu, körgen azaplarını haparın aythandı. Cuvkları ol katınnnı eki kere kartlaga erge sathandıla. «Sen meni sınagan kıyınlıklarımı nazmu etseñ, - degendi ol Kazimge, - meni kölüme andan ullu asuv bir zat da bolluk tüyüldü.» «Ol tişiruv bizni üyde bir bölek künnü caşadı, - devçü edi Kazim kesi. – Biznikile barıda aña bek igi bolurga küreşip turdula. Men anı mudah közlerine, gırhı kollarına cüregim kıynalıp karaganım bügünda esimdedi. Anı üsünden nazmu etdim da, ol kesi anı kölünden bildi. Ol meni cırımı bizni üyde cırlagınında ahlularım cilyadıla da, men da çıdayalmadım, alaga koşuldum. Andan sora men ol carlı tişiruvga orak işlep berdim da, anı da, cırımı da alıp eline ketdi. «Tarıguv» degen nazmu, cır bolup, halkga alay bla cayıldı.»
Kazim revolütsioner-marksçı tüyül edi, ol revolütsiyanı colun tüz añılagandı desek da ters aytırıkbız. Alay poet-demokrat, fahmusunu, akılını hayırından, ol zamandagı eski Malkarnı caşavu ters bolganın, alay caşarga caramazlıgın añılagandı. Kara halkdan çıkgan adam, Kazim, uruññanlanı kıynalganların, carsuvların da bek igi bile edi. Anı çıgarmaları ol zatha şagatdıla. Artıgırak da «Caralı cugutur» bla «Buzcigit» degen alamat poemaları – zulmuga, artıklıkga çamlanuvdula. Tüzün aytsak, anı alay bolmagan çıgarması cokdu. «Caralı cugutur» poet kesini kıyınlıkda caşagan halkını kadarın artıklık etgen maravçu Haşimni haparında körgüztedi. Kazim kesin da, halkın da, caralı cuguturga teñ etip, alay cazadı. Poemada ol zatlanı üsünden aytılganı bolmagança küçlüdü:
Oy, meni carlı halkım,
Kıyınlıkda turasa.
Sen da bir başha bolmay,
Caralı cugutursa.
Kurum ocaklarıñdan
Keçegi kar cavgança,
Cavad kaygı üsüñe,
Seni allah kargagança!
Bu maganasını terenligi, poeziya canından küçlülügü bla seyir etdirgen poemasında Kazim ustalıknı bek biyik daracasına cetgendi. Biz anda sıfatlanı, teñleşdiriuleni, uşaşdıruvlanı alamat igiliklerin körebiz. Anı «Buzcigit» degen poeması kaygıdan, carsuvdan tolu bolsa da, anda da poet caşavnu bla adamnı küçüne iynanuvun tas etmegeni tolu sezilip turadı. Bu çıgarmada bir birni süygen kız bla caş köp azaplık sınap, ahırında acımlı coüladıla. Ala artıklıkga boy salgandan ese, ölümnü saylaydıla. Ol alana horlaññanları ugay, horlanmaganlarıdı.
Bek abadan zatlarını birinde da Kazim kesini teren gumanizmligin – adam uluna süymekligin tolu körgüztgendi. Buzcigitni atası kart usta bılay aytadı:
Bu hıyla köp duniyada
Cañña hıyla etmedim,
Kesim caşasam, barı
Tüp bolsunla demedim.
Bu artıklık köp cerde
Bir artıklık etmedim,
Kan köp tögülgen cerde
İnsan kanın tökmedim.
Kollarıma, kan ugay,
Tıtırla cagıldıla.
Üylerim şaharımı
Aybatlıgı boldula.
Kart usta duniyada köp katılıkga, terslikge şagat bola kelgendi. Ol sabiylege, kartlaga, karuvsuzlaga cilyamuk tökdürgenleni kavumundan bolmaganına, cerni üsünde bir tamıçı adam kan tökmegenine kuvanadı, ekinçi nasıpha ua kesini işin, ustalıgın sanaydı. «Üylerim şaharımı aybatlıgı boldula», - dep andan aytadı. Adamnı kol ustalıgı, cürek halallıgı, ogurlulugu aña bek sıylı, ullu zatladan birleridile, ol alanı birinçi nasıpha sanap, küññe bla süymeklikge teñ etedi.
Kazim istoriyanı köp kıyın sagatlarına şagat bolgandı. Aña halk poetini akılı bla fahmusu kıyın zamanlanı, ullu işleni maganaların tüz añılarga oñ bere edile. 1914 cılda başlaññan bitevduniya uruşnu, Oktyabr revolütsiyanı, kollektivizatsiyanı, Ata curt uruşnu keziulerinde da alay bolganın biz arsarsız aytırga erkinbiz. Anı poeziyası, hazna taymay, caşavga, istoriyaga da kertiley kalganına söz cokdu. Tüzlüknü alay süygen poetge eski duniyanı ot cagasında cılıññan kıyın edi. Ol ot caganı cıluvu asırı az bolganın Kzyaim bek tamam añılagandı, bilgenli. Alay andan cılısın, macalın da kayda tabarga bollugun poet bilmegeni, añılamaganı da işeksizdi. Bir col Kazim kesini antça sözlerin aytıp, taymay alaga kertiley kalgandı. Ma ala:
Munu aythan aksak Kazim:
Cetginçiññe maña ölüm,
Kısılgınçı eki közüm,-
Tüzlükge kuld meni sözüm!
Kazimni poeziyası – bizni tav halkıbıznı istoriyasıdı, anı cüregini küçüdü. Allay poet, Sovet vlastnı kelgenine kuvanmay, algış etmey amalı cok edi. Anı sebepli ol kesini tamata caşın Sovet vlast üçün küreşirge gracdan uruşuna ciberip, Muhammat partizan polknu komandiri bolup turup, Dagıstanda cigitça coülgandı. Anı üsünden poet kesini bek igi zatlarından birin – «Caşıma» degen nazmusun etgendi. Ol çıgarma malkar literaturanı birinçi sovet çıgarması bolup, bizni sovet poeziyabıznı murdorun salgandı.
Kavkaznı ahşı revolütsionerlerini, batırlarını biri bolgan Kalabeklanı Soltanhamitni üsünden Kazim etgen cırnı haparı da bek seyirdi. Soltanhamit revolütsiyaga deri, abrek bolup, Şıkıga kelip, poetni üyünde kalıp turgandı, ala tatlı şuöhla bolgandıla. S.M. Kirovha Bızıñı tavlarında allay nazmuçu caşaganın da Soltanhamit aythandı. Dumala elinden çıkgan cigit revolütsioner duşmannı kolundan coülganında, Kirov Terk başında Şıkıga, Kazim Soltanhamitnıi üsünden cır etsin tav ellege cayılıp, halk cırı bolup kalgandı.
Kazimni ustalıgı alamat küçlü edi. Ol bügün da bizni seyir etdirip turadı. Anı «Duniya degen alay kıyın, tik coldu» degen 1910 cılda cazılgan nazmusunda bıllay tizginle bardıla:
Duniya degen alay kıyın, tik coldu,
Ol colda azaplık kim sınamagand?
Duniya degen alay açı teñizdi,-
Anda kimni kemeleri batmagand?
Kazim bıllay nazmularında ullu poetlege teñ boladı. Tavlu poetni dagıda bir seyir ceri – ol ne bek kaygılı, açuvlu zatlanı üsünden caza ese da, anı sözleri ne açı bolsala da, ol bir zamanda da caşavnu kereksiz zatha sanamaydı, andan kol cuvup koygan adeti cokdu. Kazim adamlıkga, tüzlükge, kişilikge, alanı coülmazlıklarına da iynaññanın bir zamanda da tas etmegendi. Biz ogarlakda aytıp ötgen açı, kaygılı nazmusunda da poet caşavga iynaññanını üsünden koymagandı:
Duniya, sen ne açı teñiz eseñ da,
Ata üyübüzge sen barıbıznı.
Dagıda atdan ketgende da, alay ketebiz,
Bileklikleni biz koldan iymeyin!
Kazim, ana tilibizni bek küçlü çigincisi, alıka bizde kişi allına ötalmagan söz ustasıdı. Ol barıbıznı da ustazıbızdı, anı poeziyası barıbızga da bek boluşhandı. Men kesimi ua aña artık da ullu borçluga sanayma. Meni zatlarımı okgan adam Kazimni maña boluşlugu cetegenin tınç sezerge bollukdu. Men ol zatdan uyalgannı koy da, aña kuvaññan eteme, anı kesime namısha sanayma, ne üçün deseñ, Kazimni ullu poetleden – ustazladan – biri bolganına meni işegim cokdu. Ol Lermontov bla, Garsiya Lorka bla birge meni unutulmaz ustazlırımdan biridi. Anı sebepli, 80 cıl bolganında da, Kazim közlerinde kallay kün carıgı körüññenin bir zamanda da unutmam. Men anı közlerine süyüp karay, cılı kolun köp tuthanma, ogurlu avazın eşitgenme. Ol avaz bügün da kulagımda turadı. Anı başı – akımannı başı, cüregi poetni cüregi edi. Maña Kazimni üsünden calan da bir-eki söz bla aytıp koyarga kerek bolsa – fahmu akıl der edim.
Şavdan suvnu tazalıgın bla suvuklugun sezer üçün, bir urtlap koysañ da tamadı dep tavda alay aytadıla. Entda da cañıdan Kazimni ustalıgan kayta, anı caşlıknı üsünden etgen cañız bir kısha nazmusun ülgüge keltirip koyayım:
Caşlık, sen – sadak ok ediñ,
Men seni ciberdim atıp.
Kaysı sırt artına avduñ,
Ne kayaga tiydiñ barıp?
Caşlık, bek uşay ediñ cazgı
Cumaruknu boynuna sen.
Ne ua ol kesim öltügen
Kiyik bolurmu ediñ sen?
Ol temaga bitev duniyanı poetleri köp cazgandıla, anı üsünden almat igi çıgarma köpdü. Alay Kazim anı üsünden da kesini cañı sözüp aythandı. Alay eterge calan da bek ahşı poetleni kollarından keledi.
Kazimni kesini halkında belgililigine şagatlık etgen dagıda bir zat aytayım. Uruşnu allında Moskvadan kelgen orus cazuvçula, hudocnikle bla birge men Şıkıga, Kazimge konakga bargan edim. Literatura iñirin etebiz dep, halk klubha cıyılganda, kara da tanımagan kart katınla bla kart kişile çıgıp, Kazimni nazmuların kölden okugan edile. Orus konakla, biz bu colga deri bıllay zat körmegenbiz dep, seyir etgenleri meni esimdedi. Ol Malkarnı ullu poetini sözü halkına kalay cuvuk, bagalı bolganını belgisidi. Kazim tuvgan ceri, halkı bla da bir edi. Ol sav zamanında bizge tavlanı kayalırından biriça körünüuçüsün biz unutmaganbız. Kazim – anı közlerinde cüz cıl çaklı zamannı cıltırap turluk tavlarına uşay edi. Bizni tuvgan ceribiz – anı türsünü, halı Kazimni nazmularında turlukdula. Gumanist-demokrat Kazim kartlıgında sovet poeti bolup, sovet cazuvçulaga koşulgan edi. Ol Kavkaznı bek igi poetlerini arasında Leniññe birinçi nazmu etgenleden bolgandı. Anı ol nazmusun endi sabiyle da biledile. Kart tavlu poetni ol çıgarması cañı duniyanı algışlay, halklanı ullu baçamasına ıspas bergen edi. Ol nazmunu «avar taşha tıyanmagız» degen tizgini halkıbızda nart söz bolup kalgandı. Sovet vlast kelgenden sora Kazim dagıda bir kavum ahşı nazmu cazgandı. Alada kolhozçulaga, pionerlege, cazuvçulaga, Sovet Askerni adamlarına ol kesini akıl sözlerin aythandı. Ullu ustazıbıznı ol nazmuları da malkar literaturanı ayırma betlerine kirgendile.
Kazimni atı halk cigitleni atları bla bir daracada turadı. Anı zaman eski etalmagan çıgarmaları ua aña halklaga belgili bolurga erkinlik beredile. Ol alay bolur üçün bizge köp iş eterge kerekdi. Kazim – bizni millet namısıbız, kuvançıbızdı, ol bitev Kavkaznı bek ahşı poetlerinden biridi, anı halkla bilirge kerekdile.
Fahmu, zamannı küçlü cellerine kesin eltdirmey, kesine uzak ömürlüknü aladı. Kazimni ullu fahmusu da alay etgendi. Anı poeziyasına tav töppeleni başlarında kök caşnav da, taza suvnu boynunda tal terekni çakganı da kirgendile. Kazim bizni köp kıyınlık körgen, ömürlede kesini tilin tas etmey caşagan cigit halkıbıznı bir zamanda da andan ayırılmazlık col nögeridi. Anı eski bolmazlık poeziyasını otuna adamla entda da köp cıllanı cılınırla.
Men bu statyanı Kazimge etilgen kısha nazmum bla boşarga süeme:
Sen – tavsa, kök terekse.
Caşavubuzda alay
Dayım da turluksa sen,
Tav kibik agarganlay.
Tumannı eki carıp,
Alay turgan kayaça,
Tohtamaganlay arıp,
Bara turgan atlıça.
