Ertde-ertde bek ertde, bizni atalarıbıznı appaları da sabiyçikle bolgan zamanda bir savdügerçi kişi caşagandı deb hapar bardı. Ol savdügerçige baylık, bilim, nasıb da tergevsüz berilib kalgandı. Anı altını, inci-marcan haznası belgisiz edi. Kesi va hayıvanlanı, kanatlılanı tillerin da bilgendi, alay a alanı bilgenin katınına bildirmegendi, bildirirge da caramagandı. Ol savdügerçi har zamanda bir eşek bla bir ögüznü arbazında saklagandı. Eşegine minib, bir-birde baylıgına karagandı, bir-birde va kavkalak etgendi. Ögüz bla va har künde saban sürdürgendi, suv taşıthandı, otun keltirtgendi, ne az da ögüzge soluv bermegendi.

CIRLA BLA COMAKLA

İsa Doğan

AYCAYAK

Aycayak, ala cavluguñ
Ariuv caraşadı boynuña.
Men a suklanama, öleme
Mamukdan cumuşak koynuña

Oy, cılkı anası-ak baytal,
Ol a karışkulak tay tabar
Men seni anañı usta tanıyma
Ol a kalgan katınladan faygambar

Oy, cılkılada hora tay
Saçlı ayagıñı tuzakga
Mañña eki kanat a bitgeyedi
Aycayaknı alıp keterge uzakga

Oyra, tuzak, deyle, koymayla
Kancıgamda cibek arkañña
Sora hora deyle, koymayla
Kesim minivçü tarpañña

Oy, tarpan tayla oynayla,
Ala oynagandan toymayla
Seni anañ mañña sormay berliged,
Kalgan süymegenle koymayla

Oy, tulga barlık sen bolsañ,
Saña menden igini kim tabar?
İgi tulga barmay kalgan a katın,
Artda buşuv etip, cer kabar

Oy, cılkı anası-ak baytal,
Ol a sakat boldu, ırahın
Oyra, men süygenley süymeseñ
Seni bolsun meni günahım

Ol, Bagır ulu kururuk
Kalay horalaga minedi
Kara körpe tonla kiyedi
Ersiz katınlanı süyedi

Kel, biz Teberdige barayık
Caşarbız, kancalbaş üy salıp
Başıbızga ullu salup
Eşiklege katı çüy salıp

Bagır ulu Kaspot degen-kül ayak
Taphada bolur, canım, çın ayak
Taphadan tüşüp, ayak uvalsın
Şahar Teberdini suv alsın

Oyra, tavda otlagan kiyikle,
Ala cuklamayla, soylanmay
Men seni alay alıp koyalmam
İgi sagış etip, oylamay

Tuvra bolumuñu men aytsam
Aycayagım, ariuv ak cavluk
Kalmagandı endi seni üsüñde
Kerti algın kibik mahtavluk.

AZATLIK CIR

Töşegibiz taşdan boldu, nar boldu,
Cuvurganıbız kökden akgan kar boldu,
Ey! Duniyabız kabır kibik tar boldu
Hey, hey, hey, hey, tar boldu

Oy, kebinsiz kalgan carlı ölgenle
Ketedile, bu duniyaga termile
Ey! Köz kapların kanatlıla kemire
Hey, hey, hey, hey, kemire

Atalaga bugov-sıncır salalla
Caşlarıbız kazavatha baralla
Ey! Carlı anala cılay-uluy kalalla
Hey, hey, hey, hey, kalalla

Duniyabız karaññıdı, tumandı
Biz bir birni bek tutayık kolundan
Ey! Boş bolurbuz it patçahnı zorundan
Hey, hey, hey, hey, zorundan

Halk bladı halk batırnı karıvu
Zalimlikge kaynap çabad sarıvu.
Ey! Köz cummayın, taukeld anı barıvu
Hey, hey, hey, hey, barıuu

Kaydıñ, caşla, cavga barır colubuz,
Ot candırsın patçahlıkga kolubuz
Ey! Anı uvatsak, erkin bolup, solurbuz
Hey, hey, hey, hey, solurbuz

---------------------
Nar: tahta yatak, kütükten yapılmış yatak
Kebinsiz: kefensiz
Bugov: pranga, kelepçe

BEŞİK CIR

Cukla, köz ginciçigim,
Sen cukuga ketseñ a,
Tatlı tüşle köre, küle,
İşime boş etseñ a.

Bellav-bellav et, künüm,
Katın alıp köreyim,
Sen avruma, bavurçugum,
Sen caşa, men öleyim.

Közçükleriñ nür cana,
Ösüp, cürüp keterse.
Tav cigiti bolup, meni
Cumuşumu eterse.

Alma terek tübünde,
Suv tavuşha tıñılay,
Tınç-tınç cuklap kalçı, közüm,
Men da beşik cır cırlay.

Cuku savluk beredi,
Cukla, altın tavugum,
Cuklap tursañ, erkelerme,
Sense caşav zavugum.

-----------------
Ginciçigim: gözbebeğim
Zavugum: mutluluğum, saadetim, bahtiyarlığım

GOŞAYAHNI KÜYÜ

Ori-oy-oy-oy.
Kanşavbiyim tav ellege tuvgan kün
Tav ellege Teyri eşigi açıldı.
Kanşavbiyim tau elleden ketgen kün
Tav elleri, kuş tügünley, çaçıldı.

Ori-oy-oy-oy.
Kanşavbiyim ketgendi da, tapmayma,
Keçe, kün da anı colun saklayma.
Ol ketgen künden beri bir keçeni,
Belimi teşip, töşekge catmayma.

Ori-oy-oy-oy.
Kel, Karaçaç, Kara taşha barayık,
Kara raşdan töben targa karayık.
Kanşavbiyim kele ese, cırlayık,
Kelmey ese, cilap, taşnı carayık.

Ori-oy-oy-oy.
Alay bla Kara taşha kelgenek,
Muhur tüzde üç atlını körgenek.
Ortadagı gence tayga uşaydı,
Sırtında va başha adam oynaydı.

Ori-oy-oy-oy.
Ala sabanlada tülkü kuvdula,
Anı kuva ketip, börü etdile.
Hadavcuk biyçele Kanşavbiyimi,
Eşek mıyısın aşatıp, teli etdile.

Ori-oy-oy-oy.
Tar avzunda tarak-tarak kayala,
Ala endi bir birine avsunla!
Hadavcuklanı sarı biyçelege
Endi maña cavgan kanla cavsunla!

Ori-oy-oy-oy.
Kanşavbiyni tapmay, aylana, cürüy,
Karaçayda Kart-curt elge kelgenme,
Keçe, kün da Kanşavbiyimi saklay,
Cılay-cılay, aman bla ölgenme.

Ori-oy-oy-oy.
Kim biledi, haparımı aytırla
Bir zamanda Karaçaynı kartlanı,
Mañña bu künleni keltirgenleni
Aman bla kuruguyed artları!

KELİN KELED

Kelini alıp kelebiz, col berigiz, oy, orayda!
Ey, bek arivun saylaganbız, ma körügüz!

Kolan kiyizle cayıgız colubuzga,
Ey! Algış ayak tutduruguz kolubuzga!

Kelin keled, üyge kired, col koyuguz!
Ey, toy etigiz, konaklaga koy soyuguz!

Kuvanç keled, eşikleni keñ açıgız!
Ey! Üynü tübüne arpa, buday çaçıgız!

Alıp kelebiz sizge kögürçünçüknü,
Ey! On barmagından bal tamgan kelinçikni.

Nasıpha eşik açıgız, col koyuguz!
Ey! Ogurlu künde etilsin bu toyuguz!

Ogurlu bolsun kelini ayak ızı!
Ey! Köp bolsunla anı taphan caşı, kızı!

Har zamanda açık bolsun közü, kaşı!
Ey, bereketli bolsun kolu, etgen aşı!

Nasıpdan toltursun sizni kelinigiz!
Ey, anı bla mahtansın savlay eligiz!

Süygenlerigiz bütünda bek süyerça,
Ey, süymegenle açuvdan tobuk tüyerça.

Zavuklu caşagız kelinigiz bla!
Ey, biz köp algış etebiz kölübüz bla.

Nasıpha eşik açıgız, col koyuguz!
Ey, ogurlu künde etilsin bu toyuguz!

ÖGÜZ BLA EŞEK

Ertde-ertde bek ertde, bizni atalarıbıznı appaları da sabiyçikle bolgan zamanda bir savdügerçi kişi caşagandı deb hapar bardı. Ol savdügerçige baylık, bilim, nasıb da tergevsüz (1) berilib kalgandı.

Anı altını, inci-marcan haznası belgisiz edi. Kesi va hayıvanlanı, kanatlılanı tillerin da bilgendi, alay a alanı bilgenin katınına bildirmegendi, bildirirge da caramagandı.

Ol savdügerçi har zamanda bir eşek bla bir ögüznü arbazında saklagandı. Eşegine minib, bir-birde baylıgına karagandı, bir-birde va kavkalak (2) etgendi. Ögüz bla va har künde saban sürdürgendi, suv taşıthandı, otun keltirtgendi, ne az da ögüzge soluv bermegendi.

Künleni birinde ögüz eşek turgan oruñña bargandı. Orunnu tört canına karagandı. Kuvduşunda köm-kök biçeni, torbasında suvurulgan arpası, bir cerde çelek bla suv salınıb, orununu tübü da cıltırab turganın kördü. Eşekni kesin a nesin aytasa, assırı semizden, tügü katapaça cıltıraydı.

Ögüz eşekni alay cathanın körgeninde ahsındı (3): - Ey, nasıblı eşek, zavukluk (4) sendedi, süygeninça aşaysa, süygeninça caşaysa, tınç, rahat soluysa. İyebiz seni kıynamaydı, kün de bir sagatnı minedi da kayıtadı, süygen aşıñı allıña tögüb turadı. Sen kalay nasıblısa, semirib, cıltırab turasa. Meni va körese, bir künnü soluvum bolmay, ertdenden iñirge deriçi sabañña, tirmeññe, suvga, otuñña da cürüyme, dedi.

Ol zamanda eşek ögüzge ma bılay aytdı:

- Sen solurga süye eseñ, suv bersele içme, aş bersele aşama, tab aç bolsañ da, eki-üç künnü cuk aşamay kesiñi ırahın kibik etib tur. Boyunsha (5) salıb işge tebresele, catıb ınıçha da tohta. Alay etseñ, bir bölek künnü solursa, dedi.

Ögüz bla eşekni hayıvan, kanatlı til bilgen iyeleri alanı ol uşakların caşırtın tıñılab eşitdi. Bolsa da cuk aytmay ketdi.

Kün batdı, keç bola tebredi. Savdügerçini calçısı ögüznü oruñña cıydı, aşarga biçen, içerge suv salıb ketdi.

Ertden bla turub, ögüznü cegerge deb barsa, biçen da aşamay, suu da, içmey, mudah bolub turganın kördü. Üyge kayıtıb, ögüznü bolumun iyesine aytdı.

Savdügerçi ışardı. – Ögüz ırahın ese, anı ornuna eşekni cek da bar, dedi.

Calçı eşekni cegib işge ketdi. Göbel (6) eşek künnü uzununa işleb, iñirde arıb keldi.

Endi ögüz eşekge bardı. – Oy, meni süygen cuvugum, tabu bolsun, seni küçüñden ‘oh’ deb bir soludum. Meni müyüzlerim tavusulgunçu seni bu ahşılıgıñı unutmam, dedi.

Eşek kesi kesine balah tuvdurganına bek buşman (7) boldu. Gammolandı, ögüzge cuvab kaytarmadı.

Ekinçi kün da eşekni işge sürüb, caravlu küyde işletib kaytardı. Eşek sılıt (8) bolub, boynun da hamutha sıdırtıb keldi.

Biyagı ögüz eşekni allına barıb mahtadı, ahşı tilekle tiledi.

Endi eşek ögüzge tiş kısdı. Etgen işine ullu sokurandı (9). Izı bla ögüzge ma bılay aytdı:

- Ay, ögüz cuvugum, sen bilemise. Men bügün iyebizden sañña bir aman hapar eşitgenme. Seni üçün men bek buşuv (10) etib keleme, dedi.

Ögüz sagaydı (11).- Ne zat eşitgense, ayt, marca, eşiteyim!

- Eşitgenim oldu: ögüz avrurdan bolsa, ertden bla kesüvçüge ber da kesme koy, terisi bir cukga carar, deb iyebiz calçısına alay aythanın eşitgenme. Men bu söznü seni cazıksınıb aytama, eter madarıñı va kesiñ bilirse.

Ögüz bek korkdu. Titireb silkindi.- Sav bol, aythanıñı igi etdiñ. Nedi amal! Ertden bla işge barırma,- deb ketdi. Eşeg’a işden kalganına bek kuvandı.

Ne aytırı bardı, korkgan neni da etedi. Ögüz da ol söznü eşitgenley, kuvulub kelib, kuvduşda biçenin aşadı, gullada suvnu da cugun koymay içdi.

Savdügerçi eşek bla ögüznü ol taşa uşakların da caşırtın tıñılab eştgen edi, alay cuk da aytmay, seyirni körürbüz deb koygandı.

Ekinçi kün ertdenlikde katını bla arbazga çıgıb, ekisi da olturdula, ol keziude calçıları barıb, ögüznü tışına ciberdi. Ögüz saudügerçini körgeninde, ömürde da aurumagança tiri-tiri atladı. Tüzünley barıb, arbanı canına süyelib tohtadı.

Ögüznü alay etgenin körgeninde, saudagerçi kolların bir-birine urdu. Ha-ha-ha, deb artına audu.

- Ne kördüñ, ne zatha külese?- deb katını kaytarıb-kaytarıb tıñısız sordu.
- Kulagım bla eşitib, közüm bla körgen zatha küleme.
- Da, ol tamaşanı bizge da ayt, biz da küleyik,- deb katını tiledi.
- Ugay, anı aytırga cararık tüyüldü.
- Ne üçün caramaydı?
- Aytsam, öllükme da anı üçün caramaydı.

Savdügerçi hayıvuan, kanatlı tilleni bilgenin, anı kesinden başha bir can da bilmey edi. Ol taşa bilimin başhaga aytsa, anı ölmey amalı cok edi, ol zatdan’a katınını da haparı cok edi.

Ol sebebden, erini aña alay tamaşa cuvabı katını mıyısına ötdü. Mashara etgenñe sanadı.

- Da sora sen maña külese, men ol işni açmayın koymam,- deb, erine kadaladı. Aralarına öçülmezlik kavgalı guruşha (12) tüşdü.

Savdügerçi katının bek süyüb algan edi. Eki canından da cuvuk edile. Katın añña sabiyle da ösdürgendi. Savdügerçi alanı barın da akılga aldı. Taşa işin aytmay, katının mudah etgenden ese, aytıb ölürge tavkel (13) boldu. Sora ma bu oyumga keldi: em alga sabiylerime osuyat eteyim. Kagıtha tüşürteyim, sora ızı bla va taşa zatımı aytırma da ölürme dedi.

Ekinçi kün sabiyleri, şagatları, molla, kesini cuvukları, katınını cuvukları da kalmay cıyıldıla. Savdagerçi allarında süyeldi, ızı bla:

- Camavat, meni başhaga zaranı cetmey caşırın işim bardı, men anı kimge da bolsun, başha adamga bildirsem, ol sagatdan ölmey madarım cokdu. Endi va meni katınım, öllük eseñ da ol caşırın işiñi ayt deb tohtagandı da, men da sizni allıgızda osuyatımı etib, katıñña da caşırınımdı aytıb, öleyim deb cıyganma,-dedi.

Cıyılgan halk tamaşa boldu. Katından tiledile: - Koy, Allah üçün, alay kereksiz zatla bla küreşme. Kesiñi tul etib, sabiyleriñi öksüz etib, cuvuknu, teñni da mudah etib küreşme dedile.

Katın kaydan unasın, eşitirge da süymedi.- Ma bılayda ölüb kallık ese da, aytdırmay koyarık tüyülme deb süyeldi.

Cıyılgan halk cerge karadı, mudah boldu. Ömürlede bıllay iş bolmagandı, bu ne seyirdi dedile.

Endi savdügerçige özge madar kalmadı. Turdu da üy hayıvanları turgan arbazga kirdi. Huyudan suv çıgardı. Abdez aldı. Izı bla halkga kaytıb, caşırın işin da aytıb ölürge degen sagışda süyelib tohtadı.

Ol arbazda va savdügerçini bir iti, bir gugurugu, guguruknu da elli tavugu bar edi.

İt ol sagatdan gugurukga bardı.- Ey, kızılsakal cuvugum, men bir zat bileme, sen anı bilemise?

- Ugay. Ne zatdı?
- Ant etdir, men cuk bile esem, bizni iyebiz dıñırdaydı.
- Ey hey ne bolgandı? Avrugan haparı cok edi da.
- Da ne bolub’a, katını bla söz boluşhandıla da, endi va ölür madarın ete aylanadı.
- Ey, cuvugum, kalaç kuruk sen bilemise? Bizni iyebizni başında cumurthanı tankısı (14) çaklı bir akılı cokdu.

Üydegisi bla ol birigib caşarga kerekdi. Alaysız ala caşayallık tüyüldüle. Kesiñ körese, meni onovuma elli tavuk karaydı. Men alaga ariuv da aytama, uruşhan da eteme. Aladan caññız biri meni onovumdan çıkmaydı. Ol’a caññız katınına aythanın etdiralmay kesin menden akıllı sunub turadı. Aññga alay kerekdi,- deb koydu horaz.

-----------------
(1) tergevsüz: sayısız, hesapsız, haddi hesabı olmayan
(2) kavkalak: tembellik, avarelik
(3) ahsındı: ahlamak, ahü vah etmek
(4) zavukluk: mutluluk, saadet, bahtiyarlık, rahatlık
(5) boyunsha: boyunduruk
(6) göbel: nazlı, hanım evladı
(7) buşman: mahzun, meyus, kederli, bezgin
(8) sılıt: çok yorulmak, bitkin düşmek
(9) sokurandı: pişmanlık, nedamet
(10) buşuv: üzülmek, tasalanmak
(11) sagaydı: ayılmak, kendine gelmek, uyanmak
(12) guruşha: sitem, serzeniş, kınama
(13) tavkel: cesarete gelmek, cesaretlenmek, yüreklenmek
(14) tankısı: zar

Bu sayfadaki cır ve comaklar, Otarlanı Umarnı Karaçay-Malkar Halk Cırla (Nalçik, 2001) adlı kitabı ile S.A. Otarov'un Malkar Halk Comakla, 2. Cilt (1963) adlı kitaptan alınarak İsa Doğan tarafından Latin harflerine aktarılmış ve düzenlenmiştir.