Ertte-ertte, bek sansız-sanausuz zamanlada, Miññi Tavnu başı ayrı bolmagandı. Üsünde da, busagatdaça, kañña buzla cıltıramagandıla. Miññi Tav bek biyik tavdu-anı töppesi kökge tirelip turadı. Ol sebepden kamsık* culduzçukla, uçup kelip, tögereginde bugumuç oynarga süygendile. Teren çatlarga tüşüp, alanı içinde ginasuvça* cıltırap bargan kirsiz tav suvlada cuvunup turgandıla. Miññi Tavnu tüz töppesinde, mazallı bilev kayanı tübünde, bir caşil duppurçuk* bolgandı. Alaydan uzak bolmay da kaya tübünde, cılamukça, kirsiz kara suvçuk çıgıp turgandı.

KARAÇAY-MALKAR COMAKLA

Latin Harlerine Aktaran: İsa Doğan

1. AK CUGUTUR
 
Ertte-ertte, bek sansız-sanausuz zamanlada, Miññi Tavnu başı ayrı bolmagandı. Üsünde da, busagatdaça, kañña buzla cıltıramagandıla. Miññi Tav bek biyik tavdu-anı töppesi kökge tirelip turadı. Ol sebepden kamsık* culduzçukla, uçup kelip, tögereginde bugumuç oynarga süygendile. Teren çatlarga tüşüp, alanı içinde ginasuvça* cıltırap bargan kirsiz tav suvlada cuvunup turgandıla. Miññi Tavnu tüz töppesinde, mazallı bilev kayanı tübünde, bir caşil duppurçuk* bolgandı. Alaydan uzak bolmay da kaya tübünde, cılamukça, kirsiz kara suvçuk çıgıp turgandı. Kara suvnu katında, avuzun özeññe aylandırıp turgan koşun cartıça, tögerek, sıydam dorbunda, tügüne çal* urup boşap, çımmak agargan kart cugutur* üydegisi bla birge caşagandı.

Eçki ulakları bla deppanda* otlay turgan zamanda, cütü müyüzlü, cütü közlü, ötgür* cürekli ata ışaññılı karavul bolup turgandı. Künleni birinde, cugutur sürüu deppanda otlay turganlay, köknü kara bulutla cabıp, cavun cavup başlagandı. Tavda cavun köpge barmasa da, cugutur üydegisin dorbun içine cıygandı. Köp turmay, cavun tohtap, kök cañıdan çuuak* bolgandı.

Dorbuñña kısılıp, erigip turgan ulakçıkla, bu şoşluknu* körüp, tışına çıgarga küreşgendile. Bıla dorbundan çıgar-çıkmaz, nedenese da korkup, ürküp, arı-beri sekirip başlagandıla.

- Ne boldu balalaga?- dep, kart cugutur seskekli bolgandı.
- Köremise, mayna, ne ese da bir mazallı ak zat bizni taba kele turadı, degendile ulakla.

Ak cugutur erlay dorbundan çıkgandı. Kertisi da, tüz Miññi Tavnu kün çıkgan canından bir cıltıravuk ak kıppa bıla taba töñerep kele bolgandı. ‘Yarabin, bu mazallı ak kıppa ne zat bolup çıkdı’ dep sordu.

- Ey, cigitle, bizni curtubuzga cav kirip keledi, sermeşiuge hazırlanıgız!- dep buyürgandı ol. – Em alga uruşha men kesim kirlikme. Men ölgenim bolsa, cavnu alına çıgarsız!

Olsagat Ak Cugutur müyüzlerin bilep başlagandı. Müyüzleri cütü bolganlay, deppaga çıgıp, ayakları bla cernikazıp başladı. Cuguturnu burun tübünden çıkgan tılpu tuman bolup cayılgandı. Sora Ak Cugutur, tobuklanıp, başın enişge burup, müyüzlerin da allına aylandırıp, sekirip turup, cavga mıllıgın* athandı.

Mazallı cüt müyüzleri bla ol kele turgan ak kıppanı sermegendi. Olsagat kıppa eki carılgandı. Kıppanı bir cartısı uçup, kökge çıgıp ketgendi. Başha cartısı ua, çıga barıp, ızına tüşe kelip, tüz Miññi Tavnu töppesinden urgandı. Olsagat peliuan tavnu töppesi ortasından carılıp, tav eki başlı bolgandı.
 
Açıklav:

Kamsık: yaramaz, afacan, haylaz, şımarık
Ginasuv: civa
Duppurçuk: tepe, sırt, ormanlık
Çal: beyazlık, ak saçlar
Cugutur: dağ keçisi, yaban sığırı
Deppan: sırt, tepe
Ötgür: cesur, yiğit
Çuvak: açık, bulutsuz
Şoşluk: sakin, rüzgarsız, sessiz
Mıllık atuv: koşmak, atılmak, yönelmek

2. ALAVGAN TAYNI KALAY TUTHANDI

Nart elden uzak bolmay, bir ullu köl bolgandı. Ol kölden ortada eki tay çıguvçu edile. Çıgıp, tögereklerin sımarlap*, sora kölge kirip, töp tögereginde cüzıp, arısala-kölge taşayıp ketgendile. Nart elde er kişile ol tulpar* taylaga közleri karap, kalay tutarga bilmey, köp sagış etgendile. Bir kün elde kişi kalmay, birer küçlü arkan* da alıp, kölnü cagasına bargandıla da, bireri birer çuñur kazıp, alaga kirip bukgandıla.

Alavgan a ol kün elde bolmagandı. Tayla çıgar zamannı allı bla er kişile arkanlarını uçların kolarına çırmap, tayla kölden çıgıp, tögereklerine karay tebiregenley, arkanlanı taylanı boyünlarına marap* athandıla. Athanlıka ua, bir dep biri da arkanın taylanı boynuna tüşüralmay, tülgünup kelgendile.

Bu haparnı eştip, ekinçi kün tüş zamanda, kıldan eşilgen küçlü arkannı da birgesine alıp, Alavgan kölnü cagasına bukıgandı. Bir çuñurga kirip, saklay turgandı da, zaman cetgenley, kölden bir toru tay bla bir kök tay çıkganların körüp, başin enişge bukdurup, arkanın alda bargan toru tayga sildegendi, alay a arkan kelgen kök taynı boynuna tüşgendi.

Alavgan ne karuun da salıp, tartıp, taynı kesine caygandı. Taynı kesine cuvuka keltirginçi, bazık kıldan eşilgen arkanı sozulup, halıça, iniçke bolgandı. Taynı alay çıgarganı bla, erlay sermep, bir kolu bla cügenni taynı başına kiydirgendi. Cügen bla tartıp, üyüne cetgendi da, karındaşlarından kalgan at cernitaynı sırtına salgandı.

Üç ayılan da katı kısıp, kamiçisinda koluna alıp, sekirip tayga miññendi. Minse, allay tayga minsin, eldegi atlanı bir ayga cügügenleri çakılıbir cerge bu tay bir atlap koygandı. Allay cürük tay bolgandı Alavgan kölden çıgargan kök tay. Taynı kesine üregünçi, anu igi arıtıp, cuuaş etip, eline kaytıp kelgendi. Atnı atına Gemuda atagandı. Nart elni adamları, cıyılıp, Alaugañña eşitdire:

- Bu sança* munu ua kalay tutdu, camavatdan küçlü kalay boldu?- dep bek seyir- tamaşa bolgandıla.
- Men er kişime!- dep cuvap bergendi Alavganda.
- Alaugaña erişip, sau elni er kişisi cıyılıp, biyagınlay, kölde kalgan toru taynı tutarga murat etip, arkanların da alıp, kölnü cagasında bugup, maragandıla, alay a toru tay kölden çıkmay kalgandı.

Açıklav:

Sımarlav: gözlemlemek, dikkatli bakmak
Tulpar: cesur, güçlü, batır
Arkan: kement, halat
Marap: nişan almak, atış yapmak
Sança: ahmak, akılsız, budala

3. BATIR CAŞÇIK

Ertte- ertte bir tul katınnı caşı bolgandı. Ol caş bir colda anasına aythandı: Anam, maña bir bişlak kesek ber. Anası:

- Bereyim, caşım,- degendi. Caş, bişlak kesekni da alıp, suv boynuna bargandı. Ol zamanda Emegen suvgan kele bolgandı. Caşçık Emegenni körgendi da, bişlagın alıp, sıgıp tebiregendi. Emegen, caşçıknı ne bla cubaññanına* seyrsine, anı katına kelgendi. Caşçık, sıkganında, bişlakdan suv çıgargandı.

Ol zamanda Emegen bek korkgandı. Caşçıknı kolundagı bişlak bolganın eslemey, ak taş suññandı da, taşnı suvun sıgıp çıgaradı dep, seyir etgendi. Sora caşçık Emegeññe:

- Meni arkaña mindir da, suvdan ötdür,- degendi. Emegen caşçıknı aythanın etgendi, suvnu birsi canına ötdürgendi. Caşçık Emegenni korkganın körgendi, anı bla bezirerge murat etip, aythandı:

- Men ullu iş bla sizge barama, arkaña kötür da, Emegenle turgan cerge elt. Caşçıknı kerti da karuvlu, küçlü bolgañña sanap, Emegen aña boy salgandı. İçinde da suvu bla gıbıtnı arkasına athandı, caşçıknı boynuna mindirgendi, kötürüp, Emegenlege bargandı. Ol zamanda Emegenle neni üsünden ese da davlaşa bolgandıla. Suvga bargan nögerleri caşçıknı kötürüp kelgenin körgenlerinde, bek kuuaññandıla.

- Oy, sen bizge neçik tatlı kabınçık keltirese! degendile. Caşçıknı kötürüp kelgen Emegen, bek korkup:- Sabırlanıgız! Ol adamlanı peliuanıdı, bizge onou bla keldi. Suv boynunda bu adam taşnı sıgıp, suvun çıgara tutganlay körgenme. Meni katımda anı bek demeñili*, oñlu bolganın körgenimde, men anı buyruguna boy salganma, anı izlegenin tolturganma. Siz da anı açuvlandırırga küreşmegiz, bizni barıbıznı da kırıp salır, degendi.

Emegenle caşçıkga tiymegendile. Caşçık Emegenlede bir kavum künnü turgandı. Bir colda Emegenle caşçıknı sınarga dep, onoulaşhandıla. Aña gemmeş* gıbıt berip, suv keltirirge suv boynuna cibergendile. Caşçık korkmagandı da, gemmeş gıbıtnı da alıp, suvga ketgendi. Emegenle anı ızından caşırın karagandıla. Caşçık Emegenleni aldarga umut etgendi. Kımıca bpşgınçu teşiññendi, kiyimlerin suv cagada koygandı, kesi ua hemmeş gıbıtnı da alıp, suvnu ortasına kirgendi. Gıbıtnı köpdürüp tebiregendi. Köp zaman ozgandı, alay ahırında gemmeş gıbıtnı köpdürüp, töp-tögerek etgendi. Başın katı kıshandı. Arkasına kötürüp, suvdan çıgargandı cügün cagada zıgır üsüne atıp, kiyiññendi.

Ol gemmeş gıbıtnı sırtına salıp, akırın-akırın Emegenleni dorbunu taba tebiregendi. Emegenle ua caşçıknı nele etgenine karap turup, endi gemmeş gıbıtnı suvdan tolturup, alıp keledi dep, bek korkup, seyirsinip, karap turgandıla. Ol keziude sak cavun cetip kele bolgandı. Emegenleni alay seyirsinip, korkup karaganların eslep, caşçık biyagı alanı aldarga umut etgendi. Keltire kelip, gemmeş gıbıtnı özen cerge altıp cibergenley, sak cavun cetip, tiyreni bashandı. Caşçık cavunnu cava turganı bla hayırlanıp, gıbıtnı başın boşlagandı. Cavun boşalırga, gıbıtnı da celi çıgıp tavusulgandı. Anı dorbuñña kirgenin körüp, Emegenle birem-birem arı cıyılgandıla.

Emegenleni tamatası, caşçıknı katına kelip: - Adam ulu, aşhı ulan, suv keltirmey nek kelgense?- dep sorgandı. Caşçık, hılikka etip küle:

- Suv keltirmey kelgen degeniññ a nedi? Suv keltirmegen esem, ol bargan ırhıla neledile?- dep, ırhılanı körgüztgendi. Emegenle bütünda bek korkgandıla da, gemmeş gıbıtda karagandıla, alay anı içinde suv bolmay, kesi da cibip, anı tögereginde ua cuvuk kölleni körgendile. Kelip, tamatalarına aythandıla. Olsagatda cavgan cavun caşçık, keltire kelip, cerge athan gıbıtnı içinden tögülgen sunup, Emegenle bek korkgandıla.
Tamata Emegen calınıp sorgandı:

- Da, adam ullu, aşhı ulan, sen bizni suvga aldırıp koya ediñ da. Alay nek etgen ediñ? Caşçık:

- Da, siz meni boş masharay edigiz: adam uluda konaknı cumuşha iygen adet cokdu. Alay men, anı üçün sizni bla söleşe turmaganlay, bargan edim. Emegen uluları meni allıma çıgıp karaganları açuv tiyip, cüregime cetdi da, andan etdim. Sizni kaygılandırgan esem, ayıp etmegiz, alay tersliga kesigizdedi, degendi.

Ol künden başlap, Emegenle caşçıkdan bek korkup, anı sıylı körüp tebiregendile. Andan sora da bir talay kün ozgandı. Emegenle biyagı konaknı enda da bir sınarga umut etgendile. Caşçık cuklap turgan zamanda, anı üsüne kaynar suv kuyarga onoulaşhandıla. Ala alay onoulaşa turganlarında, caşçık közlerin kısıp, cuklamay, onouga tıñılap turgandı.

Caşçıknı ua ne cılını, ne suvuknu cibermevçe allay bir seyir cabuvu bolgandı. İñirlikde caşçık kesin cukuga caraşdırgandı. Emegenlege esletmey, cabuvun üsüne cabıp, anı üsüne da çepken-çigin atıp, cuklarga cathandı. Keçe bolgandı.

Emegenle, caşçıknı cuklaganın bilip, keltirip, ullu kazan bla bir suv kuygandıla. Caşçık kımıldagandı. Ol kımıldaganlay, Emegenle can-canına sekirgendile da, bukgandıla. Caşçıknı tübüne suv ötgendi, sora örge şoş* kophandı da, arlakda barıp cathandı. Bir kesekden caşçık cuklagandı. Emegenle bütünda bek korkgandıla. Alay korkgandıla, alay korkgandıla, sau keçeni uzununa közlerine cuku kirmey, tañña çıkgandıla. Erttenlikde caşçık kobup barıp, Emegenleni tamatalarına aythandı:

- Adam ulula sizge konakga kelsele, siz alaga bılay kararık esegiz, endi ala sizge konakga kelmezle.

Emegenleni tamatası bek korkgandı da:- Ne bolgandı sıylı konagıma?- dep sorgandı. – Bolub’a ne bolgandı, sizni koşuguz bürçeleden toppa-toludu- dep cuvaplagandı.- Ne bolgandı?

- Bügeçe bürçelerigiz cuklarga koymagandıla. Caşçıknı allay aythanın eşitgenlerinde, emegenle seyir-tamaşaga kalgandıla, bütün bek korkgandıla. Dagıda bir talay kün ozgandı.
Biyagı Emegenle cıyılgandıla da, caşçıknı bir zat bla sınarga tebiregendile.     Keçe, adam ulu cuklap turganlay, anı başından ullu taşla töñeretirge dep onoulaşhandıla. Emegenle alay onoulaşa turganda, caşçık’a kesin cuklagan kibik sundurup, Emegenleni onoularına caşırın tıñılap turgandı.

Emegenle saklagan keçe cetgendi. Caşçık ol keçege kesin hazırlagandı. Keçe bolgandı, barısı da cuklarga cathandıla. Caşçıknı ua dagıda bir seyirlik cabuvu bolgandı-taşdan, temirden da korutan. Caşçık kesini seyirlik cabuvun üsüne caphandı, anı üsüne da çepkençigin athandı da cathandı. Keçe arasında Emegenle çardaktan ullu taşlanı caşçıknı üsüne atıp tebiregendile. Alanı davurlarına caşçık uyaññandı da, alaydan kobup barıp, başha cerde cuklagandı. Alay bla caşçıkga cuk etalmaganlarında, Emegenle bütünda bek korkgandıla. Asırı korkgandan, sau keçeni uzununa cuklamaganlay, tañña çıkgandıla.

Erttenlikde Emegenleni tamatası kelip, konakga:- Ahşı konagım, büçege ua tınç cukladıñmı?- dep sorgandı. Caşçık da:

- Sizni çırdıgız osal köreyem, keçe ortasında topurak agıp tebiredi da, ol biraz tınçlıksız etdi anı, başha hatam cok edi, cuklagan a bek alamat etgenme,- dep cuvaplagandı.
 
Alayda Emegenle artal da korkup, ne eterlerin bilmey, endi bu korkuudu konaknı üyüne atlandırıp, keslerini başların andan kutharırga onou etip başlagandıla. Emegenleni allay kaygıga kirgenlerin a caşçık caşırın tıñılap, eşitip turgandı. Bir erttenlikde alanı tamataları, toguz başlı Emegen, konaknı kesine çakırtgandı.

- Adam ulu, ahşı ulan, degendi toguz başlı Emegen,- sen bizni bagalı konagıbız, bizge cumuş bla kelgen bolursa. Caşıbız canıña kurman, ne kerekliñ bar ese da ayt, bildir. Caşçık aythandı: Meni sizge ullu cumuşum da cokdu, alay adam ululanı kiçi caşı katın aladı da, meni sizge aña kalınlık cıya iygendile. Emegenle bek seyirge kalgandıla. Toguz başlı Emegen:

- Da, ol bek igi işdi. Adam ulunu cüregi ne zatnı süyedi?- dep sorgandı.
- Artık köp da tilemeydi. Üçlü gemmeş tuluk bla bir çiy altın bersegiz, bolur, dep cuvaplagandı.

Emegenle ol bek kıyın körüññendi, alay madarları kalmagandı, bolgan altınların birge cıyganlarında, bir üçlü gemmeş tuluk bla bir bolgandı. Anı bergendile. Caşçık aythandı:

- Da sau boluguz, alay bu tuluknu men elge kesim altip barırga uşaguvlu tüyüldü. Birigiz kelsin da, meni da, tuluknu da eltsin.

Caşçıknı eline barırga Emegenleni biri da unamagandı. Sora çöp athandıla. Çöp athanlarında, caşçıknı eline eltirge Emegenleni bek mazallısına tüşgendi. Korksa da, Emegen boyun salgandı... Tuluknu arkasına kötürgendi, caşçıknı da boynuna mindirgendi da, küçden-butdan elge cetdirgendi. Elini katına cetgenley, biyagı caşçık Emegenni korkuturga murat etgendi da, aythandı:

- Bıllay konak kelgenin meni elim bilmeydi. Men algarak barayım da, konakbaylanı hazır etip turayım. Sen a meni ızımdan akırın-akırın kele tur. Aytıp koyama, menden kaçarga umut etme. Ne ayamasañ da, kaçıp mende kutulalmazsa. Ekinçi aylanıp koluma tüşseñ a, canıñ sau kalmaz. Kuru seni bla koymam-Emegenleni bitev tukumun tavusurma, tukumsuz eterme.
 
Alay aytıp, caşçık alga ketgendi. Emegen da anı ızından, gemmeş tuluknu da kötürüp, korka-korka, elge kelgendi. Ol kelirge, caşçık anasına barıp, anı bla söleşip, anı ne zat eterin üyretip, dagıda Emegenni allına bargandı. Emegenni üyüne eltgendi. Ol, gemmeş tuluknu eşik artına süyep, konakbay körgüztgen tap-çañña olturgandı. Caşçık anasına:

- Anam, Emegen ulu uzun colnu colouçu bolgandı, aç da, arıgan da bolur. Bir sıyla, degendi. Anası:
- Ne aşarga süyerik bolur, caşım, Emegen ulu?- dep sorgandı.
- Da, ol kaklanmay turgan Emegen butnu şişle,- degendi caşı. Anası:
- Da, auruvuñu alayım, tünene konakla kelgen edile da, Emegen butnu alaga aşathanma. Kak etilgen Emegen etleni ugay derik tüyül ese, busagat eş eteyim, degendi.
- Kak Emegen et aşarmı ediñ, Emegen ulu?- dep caş Emegeññe sorganlay, ol, korkgandan tözalmay, sekirip kobup, kaçama dep, üynü eşiklerin da uuatıp çıgıp, mıllıgın tüzge athandı. Caşçık:
- Oy, o ha-hay... cibermegiz Emegen ulun!- dep kıçırgandı.

Elden uzagandan sora, Emegen öpke soluu etip, ullu özende kaçıp bargalay, tülküçük allına tübegendi. Emegenni aldar murat etgendi da:

- Ey, col bolsun, Emegen!- degendi. Emegen aşıgışlı:
- Sau bol, tülkü!- dep cuvap bergendi. Bılay aşıgıp kaydan kelese? Kayrı barasa? Allah, Allah.... Başımı küçden kutharıp keleme... Ne bolgandı?

Caşçık bla Emegenni arasında bolgan işleni haparların Emegen tülküge aythandı. Tülküçük, anı hılikka etip, küle:- Oy, oy, sen a ne boş zatdan korkgan ediñ. Men anı nença kere aldaganma. Ol endi maña tübese, maña col koyup aylanadı... Ha-ha-ha... Seni ua neçik igi aldagandı, degendi. Tülküçüknü alay hılikkalaganı Emegeññe bek açuv tiygendi. Tülküçük aythandı:

- Endi, andan, ese, arıgan da etgen bolursa, maña kel da, avuzlaññan da, solugan da et, ertda ua alay bara barırsa.

Emegen tülküçüknü aythanına ırazı bolgandı. Ekisi da tülkünü üyüne barabız dep tebregendile. Keç bolgandı. Bara- bara ketgendile da, tülküçük Emegenni biyagı caşçıknı eline eltgendi, tülküçüg’a caşçıknı üyü elni kıyırında bolganın bilgendi da, tüzünley aña eltip bargandı: Ey, eşikleni açıgız!- dep kıçırgandı. Caşçık, turup, eşikleni açhandı. Tülküçük: kir, konak dep carık bolgandı. Emegen, caşçıknı eslemey, üyge kirgendi. Tülküçük caşçıkga aythandı:

- Da, ol erttden turgan borçum üçün munu allık eseñ, keltirgenme, degendi.

Tülküçük alay aythanda, Emegen, biyagı caşçıknı tanıgandı da, bek mardasız korkgandı. Caşçık tülkünü kamsıklaganın da añılagandı, Emegenni korkuturga:

- Da, tülkü, men seni canıña tiyerge süymeyme, alay men saña bir başlı Emegen kaltir demegen edim, degendi. Caşçık alay aythanlay, Emegen tözalmay, kaçama dep, üynü bir kabırgasın da oyup, arbazga çıgarga, tülküçük, ızından cetip:

- Uy, cibermegiz!- dep kıçırıp, sermep cavurunundan tuthanlay, Emegen tülkünü da alıp kaçhandı. Tülküçük ne küreşgendi da, kesin ıçhındıralmagandı. Emegen tülküçüknü da alganlay, Emegenlege bargandı. Alanı körgenlerinde, Emegenle bek kuuandıla. Tülküçük,- kesini bolumunu korkuulugun eslep, ıhçınıp kaçarga tebiregendi. Alaylay, anı alıp kelgen Emegen, sermep, tülküçüknü ayagından tuthandı da, cibermegendi.

- Ey, cuvugum,- degendi Emegen tülküçükge,- endi sen bizni kolubuzdan ıçhınmazsa. Seni etgenligiññi men saña unutmam,- degendi. Emegenle barısı da birden:
- Gitçeçik bolsa da, tatlı kabındı. Haydagız, tülküçüknü şişleyik,-dep başlagandıla. Ol zamanda biyagı tülküçük Emegenleni aldarga tebiregendi:
- Endi men sizni koluguzdama. Maña ne süysegiz da eterge bolluksuz. Alay arı deri sizden tilerigim bardı,- degendi.- Ayt,- degendile.
- Siz meni şişlerden alga, bir kesekçikge erkin etigiz.- Ne eterikse?
- Kesi keregime çıgarıkma,- degendi. Essiz Emegenle tülküçüknü tilegin kabıl etgendile.- Terk kayt,- degendile.

Tülküçük, eşikge çıkganlay okuna, kaçhandı da ketgendi. Emegenle saklagandıla, saklagandıla, tülküçük’a kaytmagandı. Ol zamanda tülküçüknü tülkü hıylasın añılagandıla. Alay keç bolgan edi. Çıgıp, tögerekge cayılgandıla, izlegendile, tülküçüknü ua kaydan tabarık edile. Caşçık bla anası, ırıshılı bolup, aşap-caşap kalgandıla. Akılsız Emegenle ua kurlay kalgandıla.

Açıklav:

Cubañan: bir şeyle meşgul olmak, bir şeyler yemek
Demeñili: sağlam yapılı, kaliteli, güçlü
Gemmeş: manda
Şoş: sessiz sedasız, gürültüsüz

4. İŞ KÖLLÜ CAŞ

Cüce biy caşına kız tilerge ertteden sagış ete edi. Caşın kız köre iyer üçün a, bir igi nöger kerek bolgandı. Allay nöger caş izley, Cüce el sayın barıp aylañandı. Alay aylana kelip, bir ullu bazarga kiredi. Ol bazarda Cüceni bir caş adamga közü cetedi.

- Ay, ahşı ulan, sen maña calçıga kelmezmi ediñ?
- Ol a kallay iş berligiñe köre bolur,- dedi caş.
- Artık kıyın iş berlik tüyülme,- dedi Cüce.- Hakı ua kallay bollukdu? Bek ırazı eterme, degendi biy. Caraşayık etillik işiñi da belgili et, berlik hakıñı da tuura et, dep tohtadı caş.
- Meni bir cañız caşım bardı,- dep başladı Cüce,- ol artık ariuv üyreññen caş adamladan tüyüldü. Har nedi da hazırlay tabarga üyreññeni üçün, ol kesi akılı bla cuknu da macaralmaydı, Endi ol akılbalık bolgandı. Anı üydegili eterge umut eteme. Aña kız tiley barır üçün, meni caşıma igi nöger kerekdi. Men seni, ahşı ulani ma ol murat bla calçı eteme. Hakıña- bir kunacin berirme, işni tıñılı etip, kölüme cetalsañ, aña da koşarga bolurma.
- Bolsun! Men hazırma,- dep, caş biy bla colga atlandı.

Biy bazardan bir harbız, bir sau ötmek da alıp, artmaklarına saldı da, üyüne kete tebiredi. Biy üyüne kelgenley, calçını eter işi bla şagırey* etdi. Miner atların, alanı iyer-cügenlerin körgüztdü... Col azıkların koluna tutdurdu. Ol bazardan algan ötmegin, harbızın da calçıga berdi.

- Endi, dedi Cüce, tambla siz colga atlanırıksız. Elden tañ karañısı bla çıgarga kereksiz. Anı üçün a, atlarıgıznı, kesigizni da igi tañılı hazırlarga kereksiz!- dep, biy ketip kaldı. Biy alaydan taşayganlay, calçı bla caş, olturup, ötmekni, harbıznı da aşadıla. Sora cumuşak töşeklede huruldap cukladıla.

Tıñısız biy, caşlanı ne ete turganların sınçılay*, bir-eki kere da keledi, alay caşlanı, katıdan katı cuklay bargan bolmasa, uyanır halların eslemedi. Kün kuşlukga kelgende, caşla kerile-sozula başladıla. Közlerin uua, esney kelip, caşla colouçu bollukların sagına tebiredile. Ol köziude biy bılanı üslerine kirip keldi da, bılay sordu: Ahşı ulan, colga kaçan çıgar umutuñ bardı?- Keçmi bolgandı? Busagat ketebiz.- Sen bir carı da barallık tüyülse, hakıñı al da, arbazımdan dump bol, dedi.

Ekinçi calçısı da ol hallı etdi da, biy anı da kıstadı. Bir ahşı calçı izley, biyagı Cüce ellege aylana kelip, bir uulu elge cetdi. Kışnı bek suvuk köziuü edi. Tögerekni buzkaudan, tuman basıp, oramla uçhalavuk, kımıldap karuv cokdu. Elde ullu tor baradı, ullu, gitçe da basınıp karaydıla. Bügün beri kelmegen hazna adam kalgan bolmaz derçadı. Tüz ol toy etilgen cerden uzak bolmay, bir bahça içinde eki ögüznü saklap bir caş süyele edi - Salam aleykum!- dep salam berdi biy- Aleykum salam!- dep salam berdi caş. – Alan, sen bu ullu toyga nek barmaysa- dep soradı biy.

- Men toyga ketsem, bu buzkaudan kün ögüzlerim uçup cıgılsala, maña toydan iye  hayır kellikdi_ - Sen maña calçı bolmazmı ediñ?-dep sordu biy.-Hakın caratsam, calçı bolurga ugayım cokdu,- dedi caş.

Hakına da caraşıp, biy üyüne keltirdi... Etiçüsüda, biy caşnı işi bla şagırey etdi. Harbıznı bla ötmekni hant* kañaga salıp ketdi. Calçı eki bilegin da ciñirikge deri artha kayırıp, şapalık etip başladı... Ol, harbıznı kesip, iç cumuşagın başha tabakga saldı, ötmekni kesip, iç cumuşagın ayırıp, ol harbıznı iç cumuşagı bolgan tabakga kötürüp saldı. Sora ol tabaknı kötürüp barıp, biyni allına saldı. ‘Biz, caşla, kıyız katıların aşasak da ceter. Ullu adam tişden da hazna bolmaydı, sen cumuşagın aşa’- dedi.

Erttenlikde biy: ‘Caşla ne ete tura esele da, bir karayım’-dep kelgeninde, calçı eki atha da cer salış, sılap-sıypap, cim-cim cıltıratıp tura edi. Tañ tübünden carıgınçı, calçı har zatnı colga hazır etdi. Caşla atlanıp, colga çıkganda, biy bılay aytdı:

- Ne da bolsun, ullu agaçda keçe kalmagız.
- Bek ahşı,- dedile caşla.

Alay bla uzak colouçuluk başlandı. Eki atlı baralganları kadar bara ketip, bir ullu agaçha cetdile. Agaçdan çıkgınçı, bek keç boldu. Biyni caşı artha kala başladı. Calçı negögerin ne bek küreşdi ese da, artık atlatalmadı. Colouçula bir keñ talaga cetgenley, biy ulu: - Bılayda catabız,- dedi.

- Biy ullu agaçda keçe kalmagız degeni ua?- dedi calçı.
- Biy anda canşay turadı, men mından arı barallık tüyülme,- dep tohtadı biyni caşı.

Ne eterik edi calçı, biy aythannı etmey? Talada atlanı işenledi. Caş salam cırtıp, biyge mulcar* etdi. Anı catdırıp, kesi ua otunçukla cıydı. Kurgak otunladan otçuk tirgizip, otha çoyunçuknu saldı. Sora çertek bla şaudañña* suv alırga ketdi. Ol suv alıp kaythanda, bir ullu Emegen çoyunçuknu da bir canına sızıp, otçuknu da ayakları bla maltap, kete tebregenin kördü. Calçı Emegeññe açuvlanıp, anı ızından baradı. Emegen bara ketip, bir ullu curtha cetedi. Ol curta caşau üylerini arbazı törtgül buruu bla begitilip edi. Ol törtgül arbaznı tört müyüşünde tört çırak hana edi. Emegen kabak eşikden arbazga kirgenley, hahay etip, arbazga bitev Emegenleni cıydı.

- Bizni ceribizni ciyirgençli adamla maltap kirli etip turadıla. Ala, et etip, ceribizni küydüredile. Cürügüz, alanı ceribizden kurutup keleyik! Emegenle, tişlerin kıcıratıp, ‘duşmanlanı’ cok eterge kuraldıla. Ala birbiri ızından tizildile.

Emegenle tizile turgunçu, biyni calçısı kabak eşikni allında teren uru kazdı. Ol uru asırı terenden kesi allına urudan çıgalmadı. Ol urudan kalay çıgarga bilmey turganlay, Emegenleni allarında kelgen uruga taşaydı. Calçı, sekirip, Emegenni inbaşına mindi, ol da alay turganlay, uruga ekinçi Emegen cıgıldı. Calçı sekirip ekinçi Emegenni imbaşına mindi. Alay ete, ol urudan çartlap çıkdı. Calçı Emegenleni barında kırıp, koşçuguna kaytıp kelgeninde, biy huruldap cuklay edi. El Emegen da körmey, hata-hayır da sezmey, har zat da turganlay turgan suna edi.

Calçı ot da tirgizdi, aş da etdi, biyni allına uşhuvur saldı. Endi colouçula catıp, ırahat tınçaydıla. Tañ athanlay, calçı sekirip kopdu da, aş cılıtp, atlanı cerlerin salıp, colga hazırladı. Biy ulu ua hazırga kesin koşdu. Aşap-içip, atlanıp, kete bardıla da, bir elge cetgendile. Bılayda bir ariuv kıznı körüp, bek caratdıla. Ol kız bir bay kişini kızı edi. Ol biy üyge colouçula konak bolup tüşdüle. Konakbay bek carık nolup, konak etdi. Ol elni caşın- kızın cıyıp, ullu toy kuradı. Konakla kelgen cumuşların aythanda, konakbay bılay aytdı:

- Kiyevlükge biz kesibiz süygença, töşe-möşe catgan cer etip catdırayık. Ol igi tatlı cuklagan keziude tilegen kızıgız caş cathan onouga kirir, caşıgız olsagatda uyansa, kız- siznikidi. Uyanalmasa ua caşnı başın keserbiz. Calçı ol onouga bılay koşdu:

- Bir colga sınau bla iş biterge caramaz. Üç kere sınamay cararık tüyüldü. Konakbay ol onouga ugay demedi.- Bolsun, canım, sen aythan,- dedi konakbay. Alay bla üç keçeni sınau bardırırga tohtaşdırdıla.

Birinçi keçe caşnı cumuşak kuu töşekge catdırdıla. Ol katı töşekde da uyanalmauçu edi, cumuşak töşekde ua kaydan uyanallık edi. Caş endi tatlı cuklagan bolur degen zamanda onouga baynı kıznı kirip keldi. Otouda ol erı- beri aylandı, caş uyanmadı. Sora kız çıgıp ketdi da, terek bahçadan eki çiy alma üzüp kelip, caşnı hurcununa salıp:

- Sen, harip, ma bıla kibik, çiy adamsa,- dep ketdi. Ekinçi kün calçı biyge uruşdu:
- Sen kallay adamsa, alay cuklap tursañ, seni başıñı keseriklerin nek unutasa?
- Ant eteme, köz kısmaganma. Men cathan otouga çoyun da kirmegendi,- dedi biy ulu.
- Bıla nedile?- dep, calçı biy ulunu hurcunundan çiy almalanı çıgarıp körgüztdü.
 
Ekinçi keçe da cetdi. Biyagıça cer etip, biy ulun catdırdıla. Ol tatlı cuku da bolgan keziude baynı kızı otouga kirip keldi. Ol, etiuün etip, tögerek aylandı, alay caş uyanmadı. Çıgıp ketip terek bahçada eki çiy almanı alıp keldi da, kız caşnı can hurcunlarından birine salıp:

- Sen, harip, ma bılaça, çiy adamsa,- dep, çıgıp ketdi. Calçı, biyagıça biyine katı uruşdu. Ol, ant etip, Allahnı etın alga saldı.
- Bügeçe,- dedi biy ulu,- köz kısmaganma.- Da alay ese, bıla ne zatladıla?- dep, calçı caşnı can hurcunlarından çiy almalanı çıgardı.
- Endi bir kelsin, men anı çiyin közüne körgüztürme!- dedi caş.

Calçını başın kaygı basdı. ‘Endi munu öltürtüp, elge ne aytıp kaytayım?’. Bolsada calçı amal tapdı. Ol caşnı tırnakların kesgen sıltav bla bir barmagın igi kesdi da, anı carasın da tuz bla bayladı. Caş, cilay-uluy ketip, keçe ortasına küçden kalkıdı. Ol kalkıganlay, calçı ol kesilgen barmaknı uzun çarh halı bla katı kısdı. Halını kıyırın a tereze bla çıgarıp, üyden tışında nesi tutup tohtadı. Köp da barmay, kız otouga kirip keldi. Olsagatdan calçı halını hını tartdı, carası açıp, caş sekirip kopdu. Alay bla konakla kız kollu boldula. Erttenlikde baynı cuvukları cıyılıp:

- Keltir, caşnı başın kesebiz,- dep süyedile. Calçı caşnı keltirirni orununa, kıznı cavlugun çıgarıp keldi.
- Endi kız sizniki boldu,- dep, bay toy-oyun etip başladı.

Adetde bolganıça, toy etip boşaganlay, konakla ızlarına kaytırga tebiredile. Bay kıznı, bernesin arbalaga cüklep, kiyev nögerle kurap, alay aşırırga dedile. Calçı bir tört-beş arba tiledi.

- Meni colda ırıshım kalgandı, anı cükley keterik edim,- dedi.

Bay beş arba da berip, alaşı cüklerge adamla da berdi. Colda calçı ol Emegenle caşagan curtha kaytdı, ol ullu arbazda haraket-hubur tolu edi. Ma ol ırıshını beş ögüz arbaga cüklep, ızlarından cetdi. Kelinni, ırıshını da calçı biyni üyüne alıp keldi. Biy bek ırazı boldu calçısına.- Algın bir caşım bar ese, endi eki caşım boldu- dedi biy. Ol calçısını cakından da tolu berip, kelgen ırıshını da eki teñ etdi. Ol künden sora biy calçısın kesini caşın körgença körüp cürüdü.

Açıklav:

Şagırey: tanıdık, bildik
Sınçılay: merak etmek, gözlemlemek
Hant: yemek
Mulcar: yatak, döşek, eski zamanlarda içine keçe veya saman doldurularak yapılan döşek
Şaudan: pınar, su kaynağı

5. CARLI BLA CİLAN

Ertte-ertte, burun zamanda bir patçah bolgandı. Ol bir keçe kesini halkın bir da kalmay cilanla bolup körgendi. Okuulu adamların çakırıp, kesini tüşün aythandı.

- Men bu işge seyir-tamaşa bolama, siz munu coralagız! Ne amañña coralasagız da, korkup koymay, açık aytıgız. Men da anı coralagañña bir miñ altın berirme,- degendi.

Okuulula ne bek küreşsele da, coralayalmagandıla. Ol zamanda patçah bitev kıralga körgen tüşün aytıp, coralagañña miñ altın berligin da bayam etgendi. Halk da bek şurgu* bolgandı.

Ol keziude patçah turgan şahardan uzak bolmay, bir elçikde bir carlı kişi caşay bolgandı. Ol kesi ömüründe aşdan karnı toyarça hant tapmagandı ne üsüne igi bıstır kiymegendi. Ol nıgışda* hannı tüş körgen haparın, anı coralagañña miñ altın berligin eşitip, ol açhanı alırga asırı köz avana etgenden, keçe közüne cuku kirmey çıkgandı.

Bir kün a: ‘Marcama men da kölüme kelgenni aytmay koysam. Kim biledi, men aythannı kabıl etip, açhanı aña berir ese ua’,-dep, tebiregendi. Ol barlık colun teñ etip, şaudannı katında solurga tohtagandı. Eski kalpagın eki büklep, çolpu kibik etip, şaudandan içip, kolun-betin da cuvup, ol suv salkınında çökgendi. ‘Arabin, ol tüşnü kalay coralayım?’- dep turganlay, kaydan ese da bir kızıl cilan sürkele kelip, ol suvdan da içip, mıña aylanıp:

Nek mudahsa? Ne sagış etese? Kayrı barasa?- dep, ariuv adam til bla söleşgendi. Kişi, bir zatın da caşırmay, haparın cilañña aytdı. Ol zamanda cilan: - Seni nasıbıñ tutdu, maña colukduñ. Men ol tüşnü coralayım, alay ol miñ altınnı ekibiz da tepe-teñ eterbiz, beş cüzü seni, beş cüzü meni bolur.

Sen men aythança eterge ırazı eseñ, aytayım. Alay meni aldamazga söz ber! Artha kele turup, meni bu şaudan nı katında tabarsa. Karap körmeseñ, üç kere sızgır! Men saña çıgarma,- degendi. Ol carlı da cilan aythança eterge boyun salganda, cilan:

- Sen kesiñ patçahnı katına bar da, ekigizden başha adam bolmay, cañız kesine tüşün aytdır da, sora: ‘halkıñ busagatda seni süymey, hıyla, fitna bla seni orunuña başha patçah salırga umut etedi. Anı sebepli, har cüz üyge bir kullukçu sal da, ala haknı hıylaların açıp tıyarla’,- dep ayt,- degendi.

Carlı kişi da tüz ol cilan aythança etgende, patçah munu coralaganın kabıl etip, miñ altın da berip cibergendi.

Alay, endi ol carlı kişi açhanı cartısın cilañña berirge közü kıymayın, başha col bla ketip, igi caşap başlagandı. Cilan a boş saklap kalgandı.

Bir bölek zamandan soramı, cıldan soramı, biyagı patçah tüşünde kesini halkın kalmay börüle bolup körgendi. Biyagı tüş coralauçulanı, kurthalanı* cıyıp sorgandı, bilgen adam çıkmagandı. Entda halkga hapar etip: ‘Bu tüşnü kim coralasa, aña eki miñ altın berirme’- degendi.

Biyagı kişini endi carlılıgı biraz camalgandı, bolsada, umut etip, biyagı colnu bara, ol şaudañña kelip olturgandı. Sızgırırga cilandan uyaladı. Ozgan col cilannı ülüşün bermegendi, cilansız a kesi tüşnü coralay bilmeydi. Bu da alay turganlay, biyagı cilan çıgıp, suvdan da içip, sorgandı:- Nek mudahsa? Kayrı barasa?

Bu patçahnı ekinçi tüşün da, eki miñ altın berirge degenin da aytdı. Ne kişi, ne cilan ol algın col ülüşün keltirmegenini üsünden zat sagınmagandıla. Kızıl cilan:

- Bar da, patçahnı kesine tüşün aytdır, ızı bla ua: ‘Algın col seni hıyla bla hıyla bla çıgarırga umut etgenlerinde, bilip horlagansa. Endi ua seni zor küç bla çıgarırga umut etedile. Sen a endi har on üyge adamıñı sal, korançların halkdan al! Ala seni saklarla’,- dep ayt, dedi.

Ol kişi da barıp, cilan aythanlay etip, eki miñ altınnı da alıp, cilannı ülüşün da keltirmey, başha col bla üyüne ketip kalgandı.

Biyagı patçah üçünçü da bir da kalmay halkı koyla bolup, kesi da alanı sürüuçüsü bolup körgendi. Ol tüşnü coralagañña ua üç miñ altın berirge aythandı. Bolsada kişi coralayalmagandı.

Ol algın coralagan kişini çakırgandı. Bu da, cilañña barırga uyala, bilmese da, patçah öltürür dep, korka, amalsızdan biyagı şaudañña kelgendi. Cilan, anı körgende, aldaganı üçün da cuk aytmay, bılay üyretgendi:

- "Endi halkıñ saña boyun salıp, aman niyetleri eslerinden ketgendi. Endi sen da, kereksiz koranç etmey, ol salgan kullukçularıñı çakır da, başlarına erkin et, kesiñ da halkga igi bol, artıklık etme"- de.

Kişi, üç miñ altınnı da alıp, barısın da cilañña keltiredi, tersligin da aytadı. Alay cilan altınnı almaydı, kişige ua:

- Sen ters tüyülse, sen ters kaydan bolgun, zaman alay bolgandı. Patçahlık aman bolgandan, tülküle, börüle, koyla da bolup aylaññanda, sen da aladan birise da, alaga uşaş bolmay amalıñ cok edi. Alay maña ua ahça keregi cokdu. Men seni sınarga dep aythan edim, coluñ-mamukdan, caşavuñ-zaukdan*,- dep, aşırdı.

Açıklav:

Şurgu: keder, dert, kaygı
Nıgış: eski zamanda evin dış duvarları boyunca olan, topraktan yapılmış küçük set
Kurtha: büyücü, cadı, sihirbaz
Zavuk: mutluluk, sevinç

6. KARGA BLA BALALARI

Eki ullu teñizni arasında bir arriu ayrıkam* bolgandı. Ol ayrıkam kalın agaç bla cabılıp edi. Bir biyik terekni başında karganı uyası, uyasında da balası ese edile. Bir kün ayrıkamnı bir canına ot tüşgendi. Cel otnu ışırıp, otnu kanatları, terekleni başları bla ava tebegendile. Kiriş tartıp caññan erten kargaga korkuu salgandı. Karga tört canına karagandı, dıgalasha kalgandı... özge madar tapmay, köçer kaygıga kirgendi. Abadan balasın arkasına salıp, uça-ça barıp, teñizni üsünde tohtap:

- Ha balam! Men seni bıllay köp kıyınlıklaga kalıp ösdüreme, men kart bolsam, sen maña kararmısa?- dep sorgandı. Balası:
- Ayhay, kararma anam, sırtıma kötürüp turuma,-degendi.
- Ay, nalat, ötürük aytasa, tüzün aytmaysa,- dep balasın teñizge atıp ketgendi.

Kayıtıp barıp, anı kiçisin keltirip, teñizni üsünde aña da tamata balasını sorgança sorgandı.
Ol da anıça:

- Kararma,- dep anasına cuvap bergendi.
- Ay nalat, sen da calgançısa, kararık tüyülse-dep, anı da teñizge atıp ketgendi.
- Em kiçi balasın sırtına kötürüp, uça-uça barıp, teñizni üsüne cetgende:
- Aha, kiçi balam, barından da seni bek süyeme. Men seni bu kadar köp kıynalıp ösdüreme, men gım gım kart bolsam, anamsa, dep, sen maña kararmısa?- dep sordu. Da, anam sagış et! Sen anaña karagança, men da saña kararma. Andan artık men da saña karamam. Den da anaña etgenni men da saña eterme,-dedi.
- Ih, sen maña aman tüyülse, bılayda kertisin ayttıñ,-dep, teñizden ötdürüp, agaçha boşlap ketgendi.

Açıklav:

Ayrıkam: ada

7. NAMIS

Ertte tay elleni birinde kesini katını, caşları, kızları, kelinleri bla bir kart kişi caşap bolgandı.
Bir erttenlikde ol ertte kobup, arbazga çıkgandı. Keçe teren kar cavup turganın körgendi. Arbazdan çıgıp, kabak eşik taba bargan ızlanı kördü.
‘Bılay ertte bizni arbazdan kim çıkgandı?’- dep, kaygı etdi dai ız barganlay barıp turdu.

Ol köp bardı. Iz anı bir talaga çıgardı. Ol talada loku terekni tübünde ıznı tas etgendi.
İyilip, terekni tübüne karay:

- Sen kimse?- dep sordu.- Cuvap et! Sen meni arbazımdan çıkgansa da? Loku çırpını tübünden:
- Men seni nasıbıñma,- degen cuvap eşitildi.- Men senden keterge umut eteme. Alay sen meni ızımdan kelip cetgen eseñ, ne zatnı: malnımı, cernimi ogese ahşı kiyimleni mı koyayım men saña?- dedi.

- Men, üyge barıp, ahlularım bla bir keñeşip keleyim.

Nasıp aña ırazı boldu. Kart üyge aşıgıp cetdi. Boluññan palahnı üsünden aytdı em kesini ahluları bla keñeşip tebredi. Köp keñeşdile, alay bir akılga kelişalmadıla. Katını-malnı, caşları-herni, kızları-ahşı kiyimleri tilerge kerekdi dedile. Ahırında kiçi keliññe sordula. Ol aytdı:

- Amalı bar ese, namısnı tilegiz,-dedi.
- Sen tüz aytasa, kızçıgım,- dedi kart.
- Ol tüz aytadı,- dedi bitev üyür. Kart ızına-talaga bardı, olku terekni katına cuvuklaşdı da, tiledi:
- Nasıp, kesiñ süygen zatlanı barısın da al, bizni üyge namısnı koy,-dedi.
- Sen meni ayaklarıma, kollarıma da bugou* saldıñ,- dep cuvapladı nasıp.- Namıs bolgan cerde bolama men da. Men endi sizden ketallık tüyülme.
- Nasıp kartnı üyüne kaytdı. Andan beri kartnı üyürü tınç em bay caşap kaldı.

Açıklav:

Bugov: zincir, kelepçe

8. ÖKSÜZ FATİMATÇIK

Sabiy Fatimatçıknı anası öldü. Köp mıçımay, atası dagıda bir sabiyli katın aldı. Cazık Fatimatçıknı halı öksüzlükden da endi aman boldu. ‘Öge ana’ dep boş aytılmagandı. Ol kesini kızın iynaklap*, erkeletip, katapa kiyimle bla kiyindirse, ol, Fatimatçıkga mahtanıp: ‘Seni bıllay kiyimleriñ da cokdu’,- dep, tabalay* edi. Fatimat a, ‘öksüznü künü karañı’ degença. Cilamagan, tüyülmegen künü azmagança turdu. Kir, zıkkıl cıyrıkçıgın, kölekçigin da cuuarga sapın tapmay, üsün-başın kaşıy, erttenden iñirge deri üy cumuşlanı tındırıp kelse, dagıda aşnı igisin kesini kızına berip, Fatimatha ua kagın-sugun etip, suvuk hantusnu allına türtüuçü edi.

Ertten bla ertte turup, suv algan, üy tübü sıypagan, töşekleni cıygan, urçugun* koluna alıp buzoulanı, iynekleni kütgen Fatimat bolup tursa da, öge anası alaga da büsüremey edi.

Ogursuz öge anasın körse, mugurayıp*, burunçugun tarta, kolundan kelmezlik cumuşlanı da eterge küreşe edi. Kesini kızı ua kunduşça kiyinip, gincile* bla oynap, künün aşıra edi.

Bir kün Fatimat urçugun da iyire, bir ullu dorbunnu allında iynekle küte turganlay, caşaunu kıyınlıgına tözalmay, cazıkçık, ayausuz ciladı. Ol da cilay turganlay, cel urup, üzmeltin uçurdu. Üzmelt dorbun taba uçhanda, ol da anı ızından çapdı.

Dorbunda ua bir Emegen katın caşay edi. Emegen katın Fatimatnı eslep, dorbunu tübünden:

- Ay, marca, kızçıgım, ol kümüşleni birge ciy da, beri maña bir ber!- dedi. Fatimat dorbuñña kirgekde, anda-mında cayılıp turgan kümüş kesekleni kördü. Fatimat alanı da cıyıp, bir ullu teşik bla enişge tüşgende, anda olturup turgan bir Emegen katınnı kördü. Emegen katın aña:

- Kızçıgım, belibavuñu teşçi, hurcunuñu da için tışına aylandırçı!- dep buyürdu. Fatimat ol aythanlay etgeninde, kümüşleden urlamaganın bilip, ızı bla Emegen katın bılay buyürdu:
- Kızım, men busagat cuklarıkma. Üynü tübü bla ak suv barıp başlasa, meni uyatırsa. Emegen igi kalkıganlay*, üynü tübü bla ak suv sarkıp tebiredi.
- Anay, tur-tur!-dep, kızçık Emegenni uyatdı. Emegen turup, suvnu katına bardı da, suvnu kolu bla alıp, Fatimatnı betin cuvup:
- Kızçıgım, endi küzgüge bir karaçı!- dedi. Fatimat küzgüge karaganda, kesi kesin tanıyalmadı.- Bir cayagı künça, bir cayagı ayça cıltıragan bir ariuv kızçık bolup kaldı. Kiyimine ua ne aytırsa! Altın halıla bla titilgen, sıylı kumaçladan kiyinip, kuuanadı.

Fatimatçıknı kölü carıp, kuuandı da, üsüne-başına karay, ariuvlugu közüne körüne da, cürekçigi carıy, iynekleni sürüp keldi. Colda anı körgen adamla tanıyalmay, turaklay da karay, ariuvluguna seyirsine, haparga aldıla. Öge anası ua, anı körgende, köz kakmay, kıñır karap, bir talay turdu. Karaldı, kögerdi, körükça köpdü, aytırga söz tapmadı. Açuvu çökgenden sora ua, iynaklagan kibik etip:

- Fatimatçık, sen bılay ariuvçuk da kalay bolgansa?- dep tıñısız sordu. Fatimat işni kalay bolganın kaldırmay aytdı. Endi ekinçi kün öge ana iynekleni küterge kesini kızın ciberdi. Kızı ol biyagı cerde olturup, urçuk iyire turganlay, anı üzmeltin da cel urup, dorbun taba sürdü. Ol da ızından çabıp ceterge, dorbundan:

- Kızçıgım, ol kümüşleni birge cıy da, beri maña bir uzat,- dep bir tavuş eşitildi. Kızçık bir bölegin koynuna, hurcununa da salıp, kalganın ol biyagı teşik bla eltip bardı.
- Kızım, bel bavunu bir teşçi, hurcunuñu da çüyresine* aylaşdırçı!- dedi Emegen katın. Kızçık alay etgende, kümüşle zıñırdap tögüldüle.
- Kızım, men bir kesek cuklarıkma, üynü tübü bla kara suv sarksa, meni uyat!- dedi Emegen.

Ol kalkıganlay, kara suv çıkdı. Kızçık da Emegenni uyatdı. Ol zamanda Emegen kolu bla suvnu alıp, kıznı betin cuudu. Kız ariuv boldummu dep küzgüge karaganda, kesi kesinden korkdu: bir cayagı it,bir cayagı ua maymul bolup kördü. İñirde kız üyüne cilay, sıtıla keldi.

Açıklav:

İynak: sevgi, şevkat
Tabalav: pis pis gülmek, öç alır gibi sevinmek
Urçuk: çıkrık, iğ
Mugurayuv: ezilmek, zulüm görmek, tasalanmak, kederlenmek
Ginci: billur cisim, parlak cisim
Kalkıgan: uykuya dalma, içi geçme, uyuya kalma
Çüyre: ters yüz etmek

9. NART TEMİRÇİ DEBETNİ CIRI

Emegenle Nartla bla küreşe,
Ullu zaran* eter üçün erişe,
Üylede karuvsuzla, kartla,
Katınla kalganda,
Tavdan kelgen taza suvnu tıyadıla,
Nart elleni caşauların oyadıla.
Nart ulanla zalimlikni unamaydıla,
Allaylanı kırmaganlay koymaydıla.
Cigitlikden dev bolgan Nartla,
Tüplerinde kurç temirça Nart atla.
Eslerinde ua zulmuluk, ol, arkan bolup,
Koymaydı solurga ol erleni,
Zamansız esge tüşüre kerleni.
Suvsuz, malsız, sabiysiz kalgan Nartla
Mıllıkların naçasla* taba ata,
San salmay kırıladıla cigitlikde,
Özenlede neda tav başı tikde,
Cigitlikni alaga kerek tüyül edi tilep alırga.
El nıgışda olturadıla kartla,
Taşnı sıgıp, suvun çıgargan Nartla.
Aksakalla onou, keñeş etedile,
Ahırında bu akılga keledile:
Atha minip, tambla colga atlanıgız,
Temir usta Nart Debetni tabıgız.
Debet degen taşnı urup çaçadı,
Miññi tavdan teñizlege atadı.
Açurlugu dommay kibik bolgan,
Uzunlugu uzun bolgan tav koldan,
Keñligi keñ bolup tav coldan-
Allay kılıç işletigiz Nartlaga.
Tañ athanlay, çıkdıla colga
Aldıla bek kerekli işni kolga.
Ala baralla, keçe-kün tohtamay,
At aruvga, aç boluuga karamay.
Uzun, uzak col cürüy ketip, ala
Kartla aythan Debetni ua tapmadıla.
Bir zamanda caşla, aylana ketip,
Miññi tavnu da tüz töppesine cetip,
Tohtadıla suv katında solurga,
Onoulaşdıla alayda kalırga.
Colda arıgan, aç bolgan Nart atla,
Kişenlenip, çık kırdıkda otlaydıla.
Köp keçe cuklamagan Nartla,
Camıçılaga kaplanıp cuklayla.
Ertten bla collarına ketdile,
İzley barıp, bir dorbuñña cetdile.
Ol dorbunla ala Nartnı kördüle,
Kördüle da, aña salam berdile.
Tapdıla, bilekleri-temirden,
Tişleri ua taş okuna kemirgen.
On barmagı turçdan* da katı kurçdan
Bolgandıla bir alamat kadardan.
Har barmagını kıyırı-sap-sarı,
Ol a Debetni dommak* tırnakları,
Temir bileklede bolgandı Nart karuv,
Boşdu aña cinkleni kolga aluv.
Kolları tözedile kızgan temirge,
Bardı amal üzerge, bügerge
Otda cana turgan temirni.
Kaltıratadı cerni, aşıgıp atlasa,
Cumduruk etip, ol temirni ursa,
Ciltinle culduzlaça uçadıla,
Tavuşladan Emegenle kaçadıla.
Temirçini bardı mazallı sanı.
Köküregi kaya kibikdi anı.
Pilde körmezse allay sanlanı:
Boynu, Emegen tükküşça, tögerek,
İşde ua boladı bek çerçek.
Temirni kızdırıp, otha salıp,
Cana turgan temirni kolga alıp,
Avur cumdurugu bla uradı,
Cütü kılıç, cilança, sozuladı.
Uzalıp, anı teñizge sugadı,
Suvugan kılıç katadı alay-
Hazırdı iş sınarga busagatlay.
Temirçi, Nartladan artharak turup,
Kördü tavnu tik başın urup
Anı başı mıçımayın çaçıldı,
Mazallı tav eki carıldı.
Bu kılıç bolsun Nartha saugaga,
Eliya bolsun Emegen amanlaga!-
Dep, savuynu konaklaga uzatdı,
Nartlanı kolların da tuta katı.
Caşau-cıllarıñ uzak bolsun, maşalla!-
Dep algış ete, kuuançlıkda boşalla.-
Debet-temirçi işlegen kılıç kolubuzda,
Endi duşman turmaz colubuzda.
Debet degen-temirçile atası,
Bu tavlada bolgandı anı kalası.
Ol Nartlaga temirleni bişirgendi.
Temirleden kübe etip kiydirgendi.
Ustalık bla kesin Nartha süydürgendi,
Nart askerge sadak okla etgendi,
Etgen ogu taşdan-tavdan etgendi:
Cer üsünde Debet kibik ösmegendi,
Kalkanların kılıç kesmegendi.
Kılıçları, tavnu ursañ, cargadı,
Atha nalla alga Debet salgandı,
Andan halkga töre bolup kalgandı.
Nallagandı Nart askerni atların,
Kuuandırgandı caşın, kızın, kartların.
Temirni ol taşdan ayırgandı,
Nart düniyaga temirni ol bergendi,
Halk a, körüp, barın andan bilgendi.

Açıklav:

Zaran: zarar, ziyan, eñel, mania, güçlük, bozma
Naças: yaramaz, kurnaz, şeytan, cin
Turç: dökme demir
Dommak: tunç, bronz

10. NART TEMİRÇİ DEBETNİ TUUGANI

Ertte-ertte, dorbunlada turganda,
Taş tegene agaç elek bolganda,
Kök teyrisi cer anasın algandı,
Kök kükürep, bu cer buuaz bolgandı,
Toguz cılnı, toguz künnü buuaz bolup turgandı,
Cer carılıp, sora Debet tuugandı.
Suv anası anı alıp, cuugandı,
Çerekleni* anı avuzuna burgandı.
Suv ansı emçek ana bolgandı,
Ol ösdürüp, akıl bla tolgandı.
Ol Debetni otdan bolgandı cüregi,
Kurçlan* bolgandı sanlarını keregi.
Siñirleri ciya kibik sozulgandı,
Kerek bolsa, ol ızına cıyılgandı,
Har bir cigi bezgi kibik, açılgandı,
Süymese ua, artha cıyılgandı.
Canı, kanı otdan bolgandı kuralıp,
Kolu cetse, taş erigendi, kızarıp.
Ot Teyrisi otnu tilin bildirgendi,
Suv Teyrisi atın, suvun iygendi.
Debet bir kün Nart tavlaga bargandı,
Taşla bla söleşe, anda kalgandı.
Ala bla onou, keñeş etgendi,
Taşla alıp, ol üyüne cetgendi.
Ol taşlanı kolu bla ezgendi,
Har bir taşda ne bolganın sezgendi.
Ol taşlanı gırcın kibik aşagandı,
Köp taşlda ne barlıgın sınagandı.
Ot Teyrisi boluşhandı Debetge,
Köp taşladan ne süyse da eterge.
Temir aña tılı kibik bolgandı,
Kalay süyse, alay arı burgandı.
Otnu, suvnu, cerni tilin bilgendi.
Ol Nart bolup, temirçige kirgendi.
Har bir taşda ne bolganın körgendi,
Ol taşlanı, suvla kibik, eritgendi.
Kübeleni*, kalkanlanı işlegendi,
Ustalıknı ol ebine tüşüññendi,
Tav taşlanı şişlik etip bişirgendi,
Ol işlegendi alga teri körüknü,
Ol çıgargandı cer üsüne temirni,
Ol başlagandı candırıp taşkömürnü.
Gürbecisin salıp Tırmı tavnu colunda,
Temirleni, çayır kibik, sozgand kolunda.
Ol Debetni çemerligin* bilgendile,
Tırmı tavdan magadanın* tüşürgendi,
Sadak okla, kübe etip kiydirgendi.
Debet bu canında temirleni sozgandı,
Ustalıgı har bir Nartnı ozgandı.
Har kün sayın cüz kılıçnı bitdirgendi,
Nart askerge köp zatlanı etgendi.
Kılıçları taşlanı, sapınnıça, kesgendile,
Okları ua Miññi tavdan etgendile.
Kübelerin kılıç almagandı,
Sadak ok da andan ötüp bolmagandı.
Debet mında, bu canında tavlanı,
Tapdırgandı köp savulatnı,
Tavla başı nla ol canına uzalgandı,
Kara teñizge sugup katdırgandı,
Çiy temirni bolat* etip bergendi,
Nart halkı köp cigitlikle etgendi,
Gence tayga kübe etip bergendi,
Sadak bla urup, anı kergendi.
Kılıç bla atnı urup sınagandı,
Ol a kesmey, avuzu sınıp, kamagandı.
Sadakları Miññi tavdan ötgendile,
Okları Kara teñizge tüşgendile.
Nart askerni savut küçü ösgendi,
Kılıçları kayalanı kesgendi.
Nart halkı köp cigitlikle etgendi,
Har kerekni Debet etip bergendi.
Debet bolgand temirleni çıgargan,
Temir işge üyrenirge buyurgan.

Açıklav:

Çerek: dere, nehir, ırmak
Kurçlan: çelik, demir gibi, sağlam
Kübe: zırh
Çemerlik: ustalık, beceriklilik
Magadan: maden cevheri
Bolat: çelik