Karaçaynı aytılgan cırçı - improvizatoru, Semenlanı Kalturnu üsünden bizge cetgen haparla köb tüldüle. Alay a, köb zatı unutulganlına, Kalturnu talay alamat cırın, yetpor nakırdaladan tolu, bir kavum improvizatsiyasın, türlü - türlü işleni üsünde bola turgan seyir haparlarını bir kavumun, halknı esi bizge deri da cetdirgendi. Ol haparla, cırla, çamla Kalturnu teren fahmusuna, eslilignne, halknı içinde sıyı ullu bolganına şagatdıla. Kaltur, Uçkulançı bolgandı.
Ol, kesi kıyını bla caşagan elçini üydegisinde, XVII ömürnü ortasında tuvgandı. XIX ömürnü al carımında avuşhandı. Sabiy cıllarında oguna Kaltur mal kütüb, üyüne boluşub başlagandı. Süyegi katañı bolsa da, ol karıvlu, ceñil kımıldagan, tiri caş bolgandı. Anı üsünden adamla: «Çartlagan koynu cetib tutadı. Ayaklarını tübün körgüzmey çabmaydı, aytılgan söznü cerge tüşürmeydi», - derge öç bolgandıla, Çınıkgan, har nege da tırmaşhan, Kaltur atda oynavda, sadak atıvda, tuguşlada kişiny alga cibermegendi. Toyga - oyunña da tab caraşa bilgendi, Aytıvlarından: cav cibge örlerge, cır - tavruh aytırga, nakırda - çam eterge usta bolganı sebebli, halk kuvançlada aña algış etdirgendile, cırla cırlathandıla.
Anı em bek süygen işi maravçuluk, uvçuluk bolgandı. Ol zamanda, belgilisiça, vuçula, kuru canıvarlanı, kiyikleni ızlagan tül, camagatnı tınçlıgş saklagan. tavlaga, çegetlege, collaga - kez - kulak boyavb turgan - sak, cigit adamla bolgandıla.
Kaltur (Hici) üç kere üylenñendi, alay a, emina avruv cayılıb, 1808-1811 cıllada, Karaçayda köb adam kırılgandı. Kalturnu üy biyçesi bla altı sabnyi da ol avruvdan yelödile. Kaltur kesi da, ullu caşı bla ullu kızı da, sav kaladıla,Üçünçü kere, Hici, kesinden ese eki katha kiçi, Batçalanı Hammeseyge üylenedi. Andan 4 caşı: Umar haci, Osman haci, Okub haci, Zeke boladıla».
Hici
1) Kayaga mindim da:
«Hici!» - dedile.
Biyçem öldü da:
«Hudzku!» - dedile.
Allıma çıkdı
Ashak cugutur;
«Sakatha tiyme -
Teyri suvutur»...
Men tohtamadım,
Atdım ashaknı,
Şkogum çarlab,
Ciltinle çakdı...
Kaçdı da - sürdüm:
Bir bekge bardı
Tas bolub kaldı!!!
Kolumda şkogum,
Bir nöger kibik.
Bekpenib kayadım
Biynöger kibik. . .
Bir canım hava,
Üç canım kaya.
Canım kolumda,
Ayagım taya.
Meni izlegenle, tabar muratlı,
Şkok atdıla.
Men da eta turdum - ekinçi ertenbla
Meni tabdıla!
Manslanı iydile
Hicini tagıb,
Olturdum aña
Tavkellik tabıb.
Tartılıb çıkdım
Kaya başına Kadalıb mansha,
Kutultanımda,
Alay bolganem,
Çabarlay çarsda...
Bu nazmunu: «Kara suvnu katında» degen kitab (61 bet) bla Semenlanı (Hicilanı) Gumaçnı caşı Abdullahdan (ol 1895 cıl tuvgandı) cazganlarımı salışdırıb cazdım.
Vuanık berib
2) Gürcülülege çalkı etdirgenem,
Vuanık berib;
Çalkımı vuladım: «Hı! Endi va!» - deb,
Kuvanıb kelib...
ÇalmaYdı hansnı, kekelle koyub Sılab baradı:
«Men cuka boldum!» - deb dürüçüpom
cılab baradı.
«Tart, Kaltur!» - deydi, ızımdan kelgen,
Üsüme bürke,
Birsileri da, aña koşulub,
Samarkav ete.
Alaydan ketib, köken kurula,
Tabıb, ot cakdım.
Kızguv tüşüb boşaganında,
Çalkımı otha atdım.
Ol kıppa - kızıl boldu da, sora,
Hansha taşladdlm
Suvutanında,
caraşdırdım da -
Çalıb başladam.
Endi va çalkım,
Tüz çalıb koymay,
Cülüydü - cülüy!
Anı haları küz cıyınlada
Cürüydü - cürüy!
Nazmunu 1965 cıl dekabrnı 2 Prigorodnıy elde caşagan Semenlanı Abdullahdan cazdım.
Çalkıçıla
3) Bizni da tamadabız - kiçibiz
Bardı allıbızda işibiz.
Korkma, homuh, oynay - küle
İşle eterbiz.
Bav ayalında arak – arak
Tişle eterbiz.
Kış amandı kılıç kibik
«Şıp!» - deb ceter.
Aş bolmasa., malıbıznı
Alıb keter.
Sen aythança bolsa:
Kablanlaça
Kayırılışırbız.
Gır - mır bolub, mıçımayın
Ayırılışırbız.
Men aythança etsek, köb tüyülbüz
Tertevbüz.
Algışdaça, esen kaçha
Ceterbiz.
Kuvanç ehe, üyübüzge
Keterbiz...
«Kara suvnu katında» degen kitabdan emda Semenlanı Abdullahdan cazıdgandı bu nazmu 1965 cıl.
Caravsuzla
Cılkı kulaklanı
Çala bezseñ da
Dürü çıkmaz.
Meni kayınlarımda
Malga caragan
Biri çıkmaz...
İgi malçı arıknı da
Semiz eter.
Aman malçı, semizni da
Kemiz eter...
«Kara suvnu katşda» degen kitabdan.61 bet.
Tul katın
Tul katınnı tuluk - tuluk
Sözleri.
Altş eri taba karar
Közleri.
İgi bolea bir - birinden
Tartarla.
Aman bolsa bir - birine
Atarla.
Keçe sayş ekev bolub
Catarla,
Ertden sayş törtev bolub
Kobarla,
Gakkıda tük, dañılda tik -
Tabarla...
Azıkların taşa - taşa
Kabarla.
Bir - birini avuzuna
Çabarla.
Er katından döñüb - döñüb,
Cekirir.
Katın erni cagasına
Sekirir!
Alay ese, ol ese da
Sarı altın.
Kız allıkma, kerek tüldü
Tul katın!
Nazmunu bu variantş Semenlanı Abdullahdan 1986 cıl ca-zıb aldım.
Tentek bolsa da
4) Aylanç bolsa da
Colnu barlıkma.
Tentek bolsa da
Kıznı allıkma.
Kurmaçdan ese,
Kuvut igidi.
Ayrandan ese,
Cuvurt igidi.
« Kara suvnu katında» - kitabdan. 66 bet.
Duvutda
5) Men bargan edim
Duvut eline Konakıa,
Duvutçu kızla tebregendile
Orakga.
Barmadıla... Cayıldıla
Özen vuga
Elte barıb, tübetdile
Beşli buvga.
Beşli buvnu üç urdula
Omuravdan.
Cetgen kızla sekirelle
Tomuravdan.
- Sekir! - delle, sekirmedim,
Namıs ztib.
- Keltür! - delle, arkaladım,
Sagış etib.
Költürgenim beşli buvnu
Beskünü.
Endi aytaiım haparımı
Kesginin.
Köbdürelle, közüv - közüv,
Kuvuknu
«Tob» atalla, zañırdatıb,
Duvutnu.
«Köbdür!» - delle, köbdürmedim,
Cetel etdim:
Tambla kaytıb kelirme» - deb,
Turub ketdim.
Aş salganem, kara atıma
Kavradan.
Endi kölüm çıkdı bizni
Zavuradan.
Semenlanı (Hicilanı) Abdullah apendiden cazdım 24.09,1986c.
Cumuşha barıv
6) İgi tişirıv amanña kelse,
Amanbolur.
Aman erknşi igini alsa,
Tabanurur...
Bar, kelinni çakır da kel,
«Kesim keldim» - deseñ,
Kayınlarıñ tüerle.
«Kaltur iygendi» - deseñ,
Kelinni da iyerle.
« Kara suvnu katında» kitabdan. 62 bet.
Kaltur, saña ışanadı Karaçay
7) - Kaltur, saña ışanadı
Karaçai.
- Işanñılı bolalsam ed,
Men alay...
- Kaltur, sezüñ bolmavçan ed
Ekili?-
- Sezüm birdi! Men bileme
Kesimi:
Tav artıvda menden oñlu
Bardı bir caş.
Anı eltsele, bolallıkdı
Kimden da baş.
- Nek korkasa, Kaltur, andan
Sen bıllay bir?
- Men aytayım, aytılgandan
Sen hapar bil:
« Kızbaylık etmegen
Batırlık da etmez».
Ol kelse,Kalturga
Birinçilik cetmez:
Men kaçhan kiyikni
Kalay ura esem,
Ol uçhan çıpçıkı
Alay uraladı.
Semenlanı Gumaçnı caşı Abdullah, 1986 cıl, «Kara suvnu katında» 62,63 betle. Prigorodnıy el. Cazgan Semenlanı Azret.
Kaltur bla Alibek
8) - Hici, sen çamçısa deyle,
- Alaymıdı? - dedi Alibek.
- Alaydı deb, mahtanırga
Caraymıdı? - dedi Kaltur.
- Har sezüme uşaş sez tabsañ,
Bir koy berirme.
- Tabmasam men da
Bir toy berirme.
.................
- Ahır sezümü aytayım:
Tambla orta kündü -
- Ahır cuvabımı eteyim:
Baltamı sabı otda küydü...
«Kara suvnu katında» degen kitabdan. 64 bet
Koy, seleşme!
9) Koy, seleşme! Artı allı da
Bir elekdi.
Elek üçün davlaşırga
Ne kerekdi?
Maynama tiş, mayna gıbıt,
Mayna dran.
Birer elek, ekigizge -
Sezüme iynan!
«Kara suvnu katında». 1981 cıl.
Salamım bla kuvugum
- Salamım bla kuvugum.
Kesime uşagan cuvugum?
Kele tur, kalmay erinib.
Suvutma meni törümü!
Salamım bla kuvugum!
Kesime uşagan cuvugum!
Teke teriden tulugum!
Kesiñ kibikdi kılıgım.
Eçki teriden gıbıtım:
Ariuv caşarga umutum.
Üçkekende Semenlanı Habibden, Saralıbnı bir tuvdugundan cazdım. Ol aythanña kere, Kaltur bu sezleni kelinini tamada karnaşına aythandı.
Kaşha eçkini kaşhasından...
Kaşha eçkini Kaşhasından tanıyma.
Çemer kişini
Tasmasından tanıyma.
Semenlanı Abdullah. 1986 cıl. Prigorodnıy el.
Tambla oraza açıladı
10) - Tambla oraza açşadı
Negiz hazırdı bayram üçün?
Bir biriñi nek soyasız,
Eki Arada eki çelek ayran üçün?
Honşu honşudan hater aladı
Önküç beredi.
Önküç, kuru da» kuvana barıb,
Cılay keledi...
Semenlanı Abdullah. 1986 cıl. Prigorodnıy el.
Çalabız, çalganıbız...
Çalabız. Çalganıbız aman
Çeget rasa.
Ayhay, ol kış tuvarlaga
Carasa.
Keterik bolur kış bla ortabız
Gırhıga,
Kütdürlük bolur ol,
Koylanı kavdanña,
Tuvarlanı çırpıga...
Semenlanı Abdullahdan cazdım. Prigorodnıy el. 1986 cıl, dekabr.
Köb bol sada...
Köb bolsa da Apsatını
Malları
Alanı da bardı, şohum,
Sanları.
Tabama deb,
tabhanıña Taban urma.
Taba eseñ, kerekliñden
Artık kırma!
Semenlanı İsmaildan. 1979 cıl. ( İsmail 1891cş tuvganDI.)
Gaj
11) - Köb bolsun, Kaltur! -
- Savbol, Gaj! -
- Beremise büpon bizge
Bir tişlik?
- Bu adamlanı haterleri Bolmasa,
Eter edim seni
Bedişlik.
- Bu az koynu nek kütese,
Ayıb tülmüdü? -
- Köbnü tabsam,aznı kütmem.
Orunsuz cerge tişlik etmem.
«... Sen carlısa » - degenlikge,
Koylarımı koyub ketmem.
- Kartlıgıñda kesiñ nek Kütese,
Caşıñ cokmudu? -
- Cigitlikge birinçige
Sanalıb
Turgan, seni caşıñ bolur,
Saralıb?...
- Kart bolsam da mal tıyarga
Carayma.
Saralıb vuga ketgen edi,
Anı allına Karayma.
- Hayır, Kaltur, mahkemede
Tübeşirbiz -
- Mahkemege işim tüşüb
Barmazma.
Barmasam da senden korkub
Kalmazma.
«Kara suvnu katında». 59, 60 bet. 1981 c. Çerkessk. Semenlanı Abdullah.
Atımı ayagı: « Tıtıtha!» - dedi
12) Kayaga mindim da:
- Hici - dedile. Biyçem öldü da,
- Hucu - dedide.
Sıyapagaryaada
Kede turayem,
Atımı ayagı:
«Tıtıtha!» - deda.
Tıtıtnı kızın
Al dey bolurmu,
Deb akılıma,
Esime keldi.
Tıtıtnı kızın,
Ariuv HammeseYni,
Al dey kereme -
Deb sagış etdim.
Atım da kişneb:
«Hı!» «Hı!» «Hı!» - deli.
Sora Tıtıtnı Eline ketdim.
Kara suvnu katında», 1981 cıl. 67 bet.
Teli tebsey bilmez
13) - Teli tebsey bilmez,
Tebseb tebrese, koya bilmez -
Deb sezümü etmegiz, ansı,
Arımagan - talmagan,
Ştankıl kaza kalmagan,-
Degen menme.
Men tebseiym.
Hayda kobuz, hare!
Mıdahlık bolsun tas!
« Kara suvnu katında», 1981 cıl. 68 bet 28
Hammesey
(Cır)
14) Çegetde bitgen
Çeget rasa o-o-o!
Çegetge kirib
Nege turasa? o-o-o!
Çegetde tursañ
Çirib kalırsa o-o-o!
Küllümge kelseñ,
Künlü bolursa o-o-o!
Men aytırıknı
Kesiñ bilese o-o-o!
Küllüm igidi
Çegetden ese o-o-o!
Kart tüyül edim
Ariuv Hammesey o-o-o!
Ullayıb kaldım
Men seni küsey o-o-o!
Aslam mıçıdı,
Kalay eteyim o-o-o!
Meni kaçhı künüm
Batmayın deymen o-o-o!
Koyarık tülme
Tpıtnı kızı o-o-o!
Bu Hammeseyni
TabmaYın deymen o-o-o!
«Kara suvnu katında» 69 bet Semenlanı Abdullah.
Bu Tıtıtlada
Kadav taş deymen o-o-o!
Titiremeydi,
Tebmeydi deymen o-o-o!
Oy meni canım
Sav bolub deymen o-o-o!
Hammesey bizden
Ketmeydi deymen o-o-o!
Semenlanı Abdullahdan. 1986 cıl. Prigorodnıy el.
Kalturda bardı
15) «Kalturda bardı mıyıkla
Altın okanı burganlay.
Kaltur kızlanı kalay tileydi,
Katın allık caşı turganlay?»
Kara suvnu katında ». 1981 cıl. Çerkessk.
Kartla» mahtav!
16) Kartla! Mahtav
Törüpozge!
Cuk kelmesin Kölüpozge.
Üyde bolub
Ataganem
Munu sizge.
Munu kazan
Etigiz da-Buyuruguz!
Andan kıyın
İş tüşmesin Eligizge!
« Kara suvnu katında ». 1981 cıl. Çerkessk.
Keleçile
17) Men Tıtıtha keleçile
İygen edim.
- Koratmagız, ne koşmagız -
Degen edim:
Kıblaga aylanıb,
Tohanala kibik,
üyleri bardı Degiz degenöm.
Kara çeget kibik,
Keget terekleri bardı
Degiz degenöm.
Ol tereklede:
Almaları, kertmeleri, şabdalları bardı
Degiz degenöm.
Ayıbha kiygen» şameleci,
Orus kavrak kabdalları bardı
Degiz degenöm.
Art eşigi bardı,
Al eşigi bardı
Degiz degenöm.
Otov üyü,
Konak üyü bardı
Degiz degenöm.
Tögeregine miyik huna bolub,
Durkuları bardı -
Degiz degenöm.
Eki Arada Tram Tamgalı
Cılkıları bardı Degiz degenöm.
Durkulanı içlerinde
Antavları bardı
Degiz degenem.
Kıyırlarına togayla salınıb,
Cantavları bardı
Degiz degenem.
Bir arbanı kesi begitgen
Uzun - uzun mansları bardı
Degiz degenem.
Tepsilerinde, kuru da konak
Kaytıb aşar kibik, aşları bardı
Degiz degenem.
Cugugur terileden
Cumşak - cumşak tulukları bardı
Degiz degenem.
Kaşha eçki terileden,
Kızıl - kızıl boyalıb, gıbıtları bardı
Degiz degenem.
Gezenni maymulları, arkavları
Bütev kakdan körünmeydi
Degiz degenem.
Kalturga kibik sıy
Kişige berilmeydi
Degiz degenem.
Cav gıbıtladan, bal gıbıtladan
Bal - cav tama, tüblerine tabakla salınıb,
Degiz degenem.
Bayla kızların teceydile,
Kesleri calınıb,
Degiz degenem.
Külteleni becen etib,
Becende bişse, çeren etib,
Çerenni başından tiş salıb,
Gırmıkla bla begitib,
Tegeregine malkar huna
Etdirib, turgan adamdı
Degiz degenem.
Cuvukav - teñni tuthan,
Tavuşu keññe çıkgan,
Arımagan, talmagan,
Çiysil sezü bolmagan
Adamdı
Degiz degenem.
Bu rıshını barına da iye kez bla
Karagan tişirıv kerekdi.
Kim da tabıladı, alay a
Anı tşdırallık
Cañız
Hammeseydi
Degiz degenem
Arsar bolmay, bu keleçilikni
Aytıgız degenem.
Tıtıtnı kesini cuvabın alıb
Kaytıgız degenem.
1.«Karasuvnu katında ».72 bet.
2.Semenlanı Abdullahdan. 1986 cıl. Prigorodnıy el.
Saray bla Saralıb
18) - Saray bla Saralıb,
Ala saña kanatdıla.
Bu sezüme camagatım
Şagatdıla.
Ol hici kızı Saraydı
Can çaçların taraydı.
Kesine bazgan barı
Anı maraydı.
Keçe oltursa,sırgalı
Kazan aladı.
Kündüz işlese,bav allı
Saban oradı.
Altın okadan,on barmagı bla
Surat etedi.
Tişirıv işde kişige ozdurmam deb
Murat etedi.
Kıbdısını burnu
Kılnı kıyadı.
Cigerlik bla teñlerini
Allın tıyadı.
Tıyın toyalanı biçedi.
Olturgan işge biyçedi...
Ariuv Saraynı on barmagı
On katın
Kesine karasañ - kesi tarthan
Bir altın.
Ekinçi aytırım;
Hicini caşı Saralıb,
Caş bolsa da,
Kerti adamga sanalıb.
Kergen - kergen kaladı
Mıña aralıb.
Hapar berir, çabhan
Atdan alga baralıb,
Kızla inar
Etedile taralıb.
Vugaçıksa,
İzlegenin tabadı.
Saralıbım cansızga
Can saladı.
Coknu bar eter,
Barnı köb eter,
Alay bla keñ muratha
Terkceter...
Sen alanı sıltavga
Nek saldıñ?
Carık bolur cerde
Muthuz nek bolduñ?
Ol ekisi - seni eki bilegiñ,
Bilek bolsa, oynarıkdı cüregiñ.
1.« Kara suvnu katında » - kitabdan. 73 bet.
2. Semenlanı Abdullahdan. 1986 cıl. Çerkessk.
Konak
19) - Sen da cürüb kelgen caş
Cürügeniñden aytırsa.
Men da köbnü kergen kart
Kergenimden aytırma.
Bolma çırtda vyalçak.
Algı burun bir ot çak...
....................
Bolmasın kıyınşg tas,
Aşhı ulan! Endi kazan as!
....................
Endi bizge hapar ayt
Haparnı üç belgisi bardı
Alanı da unutma!
Aythanıñ durus
Etgeniñ ñi.
Alay - anda tüldü
İşni cigi -
« Kara suvnu katında » kitabdan. 75 bet.
Sol canşgdan karasam
20) Sol canşgdan karaganımda,
Cigit kibik.
Oñ canşgdan karaganımda,
Üyüñe sıygg kirib...
«Kara suvnu katında» kitabdan.
Kaşha eçkini başından urub
21) Kaşha eçkini başşdan urub
Gıbıt etme.
Saralıb meni caşım bolur deb
Umut etme.
1.«Kara suvnu katında» kitabdan da bardı.
2.Semenlanı Abdullahnı haparından.
Kuvandım...
22)« Negerim kesin köbdürüb
Tura bolur...
Kün issidi... kızıb için
Ura bolur.
Terk barayım... «Tare!» - deb, atılıb
Kalmasın!
Alay etib bizge bir zaran
Salmasın.
Çırtda tınç tohtarık tüldü
Ol, inansañ.
Eki carılıb kallıkdı,
Açıvlansa!»...
Dedim da men, çabıb cetdim
Negernme,
Bek kuvandım, anı sab - sav
Körgenimde...
Algış
23) Bozaayak, sıra ayak!
Calbarayık, araga salayık!
İgilikden ülüş alayık.
Amanlıkdan keñde kalayık!
İgilik degen bizni üsübüzden
Ketmesin!
Amanlık degen, artıbızdan kuvub
Cetmesin!
KiYgen kiyimi keklü bolsun,
Aklı bolsun!
Adamla bla caraşıv bolSun,
Tatlı bolsun!
Atlılar oynar arbazı
Bolsun!
Bugala bişer kazanı
Bolsun!
Katşda cuvuk bazarı
Bolsun!
Etegi - ceñi keñ
Bolsun!
İgilege, aşhılaga teñ
Bolsun!
Sürgen sabanı bitimli
Bolsun!
Kelinçik kesi etimli
Boyasun!
Ygi kelin üyge kelse,
İyneni iynek eter...
Üyeter...
Aman kelin üyge kelse, üyüñü
Tüb eter.
Butun burub oltursun!
Butlay urçuk toltursun!
Kaiın anasına aman
Bolsa va -
Burula, cılay
Oltursun!
Al tabhanı, tarakçı
Bolsun!
Ekinçisi, tayakçı
Bolsun!
Tüy bürtkj kibik
Üresin!
Aşhı muratına
Tübesin!
«Kara suvnu katında» kitabdan.
Endi vuçuluyu kalsın!
24) Vuga bardım da, barganım kibik,
Kurlay kaytıb keldim.
Eşitgen zatımı, kergen zatımı
Üyge aytıb keldim.
Kart cuguturnu ışanña sala,
Sampaldan tartdım,
Ol atılmadı... sora bir tavuş,
Maña bılay aytdı:
- Kaltur! Endi koy! Vunu artı
Kuvdu. Urunu artı kuru!
Adam cok... Can cok.. .Apsatı
Kesi seleşçdi bolur!...
Apsatı senden korathan malım,
Miñ çaklı kiyik.
Sıñar birin da yeltürmegenme,
Alanı, süyüb...
Ber razılps.,, bügünden sora
Sen aythan bolsun!
Cuvab bolmadı...
Aytdım kesime «Endi vuçuluk kalsş!»
Semenlanı Şogaynı caşı Kekçükden.
Ol 1910 cıl tuvgandı. (20. 07.1999.)
Bazar
25) Üç yezenni arasında
Bazar kurayık.
Kim malıy, kim haraketin
Alıb barayık.
Birev satsın, birev alsın;
Tabı kelgen avuşdursun.
Artha bersin, haterin kersün,
Biri birin caraştsırsın!...
Mahkemege bu tilekni
Aytıb bardım.
Ol kün tabmay, ekinçi kün
Kaytıb bardım...
Unamadı.. .
Burnuma bek
Ötdü meni,
Aythanımı etmegeni
Mahkemeni.
Cegetey el. 1999 cıl.
Semenlanı (Hicilani) Azret - Aliyden. Ol 1910 cıl tuvgandı.
Kotur - Başı
26) Kotur - Başına çıgıb
Bir dükküçmü endireyim?
Cazlıkga barıb
Bir kızmı keltireyim?
Cegetey ayagında caşagan Semenlanı (Hicileni) Azret - Aliyden cazdım. 27. O7. 1999 cıl
Bu kayadan kobhan
27) Bu kayadan kobhan şoyedi da
Bir taş...
Neçik bolmaz, munu menden
Allık bir caş?
Cegetey Ayagında caşagan, Semenlanı Azret- Aliyden. 27.07.1999 cıl.
Tıtıtlada kadav taş
28) Tıtıtlada kadav taş
Titiremeydi, tebmeydi.
İnanıgız, Hammesey,
Menden başhaga ketmeydi.
Semenlanı Azret - Aliyden cazdım. 27.07.99 cıl.
Hırsa
(Cır)
29) Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Bizni cigit Hırsa,
Tuşmanlanı kırsa;
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hırsaga süyünüb,
Nasıb allın bursa.
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hırsaga çamlanıb,
Birev kabhan kursa.
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Ol carlı Mussa
Mülkün suvga kuysa.
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Andan ese Hırsa
Üylenmeyin tursa.
ÜYlenmeyin tursa!
Üylenmeyin tursa!
Üylenmeyin tursa!
Üylenmeyin tursa
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Mıçıy turmay Hırsa
Ayırılıb tınsa...
Ayırılıb tınsa!
Ayırılıb tınsa!
Ayırılıb tınsa!
Ayırılıb tınsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
Hayda Hırsa! Hırsa!
1979 cıl 12 mayda Tereze elinde, Semenlanı İsmaildan cazdım.
Konak bolsañ
Konak bolsañ, et sen alay:
Az cukla da, aslam sagay
Dagıda bir aytırıgım -
Al esiñe:
KonakbaYnı eşigini
Bezgisine
Tıñı tabdır: «Hırt!» - deb arı,
«Hırt!» - deb beri
Cürüb turma; bir eşikge,
Bir içkeri.
Esleb seleş. Sak tşgla,
Aytıltanña,
Ter izleme, orun bermesele
Saña.
Köb da kalma.
Aşıgıb da Ketme çıgıb;
Seleşseñ a, seleş, sezüñ
Seznü cıgıb.
Semenlanı İsmail 1979 cıl 12 avgust, avl Tereze. Semenlanı Azret cazdı.
Eminaga cır etdim da
Eminaga cır etdim da,
Cırlık boldum,
Tıtıtlaga sırındım da,
Urluk boldum.
Prigorodnıy elde caşagan, Semenlanı Halim apendiden. 27.07.1999 cıl.
Osmannı okutayık!
30) Kaltur, Osmannı okutayık -
Degenlerinde: «Sora Kalturga va
Neni togutayık?» - dedi Kaltur.
Dagıda aytdı:
Umar vuçu. Osman malçı.
Kaltur çamçı...
Prigorodnıy elde caşagan, Semenlanı Muhammatnı caşı Halimden cazdım. 27. 07. 1999 cıl.
Kart bolgansa, Kaltur!
- Kart bolgansa, Kaltur,
Nege caraysa? -
- Alan, meni sen karthamı
Sanaysa?
Tavta barıb,kiyikleni
Ürküteme.
Elge kelib, çerçekleni
Çirkiteme.
Semenlanı Azret - Aliyden, 27.07.1999 cıl. CegeteY el.
Men bargan edim Duvut eline
Men bargan edim Duvut eline
Kesim konak bolub.
Kızlanı barş allandırgan edim,
Tabsiz omak bolub.
Men konakbayda olturgan edim,
Teben kuvuşha.
Kire da çıga aylanadıla
Kızla cumuşha
Bir kız kirdi da, ol kezün maña
Karatıb ketdi,
Ekinçi kız a, ol meni tamam
Caratıb ketdi.
Üçünçü kirib, cuk da sagınmay,
Vyalıb ketda.
Tertünçü kirnb, aytırga bazmay,
Kıynalıb ketdi.
Beşinçi kirdi da, ol kaşlarımı
Sılab ketdi.
Altşçı kirdi da: «Meni almaysa!» - deb,
Cılab ketdi.
Cetinçi kirdi da, çıgarga unamay,
Davlaşhan etdi.
Sora bir teñim, kuvuşda koymay
Meni alıb ketdi.
1.Bu nazmu Cñirik zlde 1976 cıl Cankezlanı Magometden cazılgandı. Ol aythanña, kesini iışeryne kere da, nazmu bir işeksiz Kalturnukudu.
2. Bu nazmunu, başha variantın, Semenlanı Abdullahdan da cazgan edim, alay a» ol variantı mından ese mushamdı. (Semenlanı A. İ. 22.01.1982 cıl).
Kalturnu entda...
Semenlanı Kabdırmaz ulu İdrisni egeçi, Şidaklanı Mazan Hacini katını, tamam aytılgan ariuv tişirıv bolgandı, Kabartı biy aña kaçan barlıgın Şidaklaga bildirgendi. Ala (kayın üyü): «Egeçiña namısın saklayallps eseñ ker. Biy bılay - bılay aytıb bildirgendi. Eşitmegen edim deme artda» - degendile.
Hici, Nıhıtda betcan salıb, Çotçalanı tuvralarında sakyaagandı... Vir zamanda üç atlı bolub, Kart-Curt tabadan Çotçalanı tübüne cetgendile.
Hici atıb - atıb, ekisin kablagandı. Ak atha minñen atlı, ızına kaçıb kutulgandı. Kutulgan, biy kesi bolgandı. Anı bla, ol künmed, büponmed bosagaga berk salıv da tohtagandı. Kim athanın bilmegendile, kalaydan athanın bilgendile.Hicige bek işek bolgandıla. Ol oyumlarş, ala şşknu uzak athanı bla, oklanı tüz tiygenleri bla begitgendile.
Alay bolsa da, iş işek bolgandan arı ozmay cuklanñandı.
Men bu haparnı, Semenlanı (Sılpagarlanı) Zabidatdan (ol 1910 cıl tuvgandı) cazdım. Anı tışında da, ol haparnı Şidaklanı ŞanaYdai, Semenlanı Abdullahdan dagıda başha haparçıladan eşitgenme.
Añılatıvla
1) Hici» - nazmu kerti bolgan zatnı üsünden cazşgandı. Kaltur Maharda, Gitçe Talanı başı çegetde kayaga beklenñendi. Anı kayadan alır üçün, kayın agaçdan demenñ hici caraşdırgandıla. Hicini mais cible bla küçlü tagıb, Kalturnu üsüne iygendile. Ol uzalıb, cibden tutub, hicige olturganında, başındagıla tartıb, çınñıl kayanı başına çıgargandıla!
Kuvgun ullu bolganı sebebli, cay koşladan aslam adam cıyılganın emda Kaltur alanı konak etib: kak et bla, cañı et bla, boza bla da sıylaganın aytıvçan edile, Semenlanı Cüsüb haci bla Huseyn haci.
Anı üsünden Aktamakda blay aitıladı:
«Men kiyikleni eyatib urganma
Hici beklevñen ıranña.
Ak mañlayıñı allay bir açmaçı,
Akılımı iydiñ tubanña»...
Kalturnu tüz atından ese, çam atı köb aytılganı sebebli, atavulnu atı da Kalturları deb aytılmay «Hiciları» - deb aitıladı, beklenñen kayasına da «Hici Beklenñen» - deydile.
2) Vunanık berib:
Hici, algın kayınları bla (Şidakları) çalkı tutarık boladı. Ebzede (Gürcüde) bir vuanık berib bir çalkı işletedi. Çalkı asırı katı bolganı sebebli, avuzun caraşdıralmay, Kaltur bek kıynaladı. Kayınları samarkav etib başlaydıla:
- Teyri, ol çalkı üçün, Gürcüge koy, Kertmelige da barmaz edim - deydi biri.
- Teyari munu colda tabsam da almaz edim - deydi, ekinçi.
Kaltur cunçumaydı: bayrım kün (soluv kün) çalkı da boynunda, bara turganlay, bir kurgak çert-levük coppuga türtüledi. Ogav cagadı da kızıvuna çalkısın salıb, kıp - kızıl bolgunçun tutub, alıb hansha atıb ketedi. Suvugandan sora caraşdıradı. Çalkı: «Alayda», - degen bir çalkı boladı. Ekinçi kü-nünde: «Kir küyöv, alga» - deydile Hicige.
Ol sıltav etib turub, çıñ ızlarşdan kirib, artlarından cetib:
«Algınça bolmay, türlenñendile
Halla
Cetgen - cetgenim, dürünpo koy da
Canla!» - deb kıçıradı.
Aythanıça etib, barında dürüden çıgaradı.
3) «...Biznidatamadabızkiçnbiz».
Tert çalkıçı (Kaltur tamada) bir kışlıkda biçen işlegendile. Bir çalkıçı, calkavluk etib, sez çıgara başlagandı. Kaltur aña bu başında keltiril-gen sezleni aythandan sora, erinçek, cıyüña caraş-handı. Aythanıça, kaçha deri biçen da, bavla da ipşeb, kuvanç ete ketgendile.
4) « Aylanç bolsa da colnu barlıkma. Tentek bolsa da kıznı allıkma » - Bu nart sez birnnçy kere Kadturdan çıkganña uşaydı, nek deseñ, allında aña aythandıla, cuvuk -teñ da ortaga salıb:
«Bir igi tişirıv bardı, anı al» - deb.
Ol: «kız allıkma» - degendi da, katınnı unamagandı. Ol zamanda Hicige: «Kerti bir tentek bolmasa, kız senñe kelmez..,Erge barlık kızıñ, katın allps caşıñ» - degenlerinde, ol başındagı tizginleni nazmu bla aythandı.
5) «Men bargan edim Duvut eline konakga»... Bu çam nazmuda cırçı kızlanı halilerin caratmaganın kergüzedi.
a) vuga barıv;
b) tomuravdan sekiriv;
v) kuvknu köbdürüb, tavuş etdirib, kuvuk oyun oynav - bıla barı cetgen kızlanı işleri tüldüle. Zavradan kelü çıkganı da, («bizni Zavra» - deb başhala guruşha etmez üçün aytadı ansın) ala sebebli bolgandı.
6) «İgi tişirıv amanña kelse»...
Kalturnu honşusu üy biyçesi bla gf - mır boladı da, tşpirıv ata üyüne ketedi. Sabiyleri va: nimi beşikde, kimi koyunda, kimi kuvuşda, nimi cumuşda.,.
Ala, atalarş tamam cunçutub turgan haparları Kalturga cetedi da» sora Kaltur caşha bu nazmunu aytıb aşıradı. Küyöv, kayşlarşa barıb, Kalturnu aithanın aythanşda, ala kelinni kurab, er üyüne aşırgandşa.
7) «Kaltur, sanña ışanadı Karaçay».,. Nogayda, başha halkyaanı keleçileri da barlık ullu bayramga, Karaçaydan da Kalturnu cibergendile. Kaltur, kara atarga, tav artında bir adamdan bolmasa, başha kişiden korkmagandı. Munu nasıbına, ol adam bu kuvançha kelmegendi.
Karanı atıv başlandı. İlknçni mıçhı bla kesib, har adamga bir tomurav etib, tomuravnu yezegin belgileb, anı athandıla. Tomuravçuklanı keltirnuçü caş, Kaltur atıb boşagandan sora, anı tomuravun alıb kele: «Cañız biri tnygendi» - deb kıçırganında, Kaltur aña:
«Koy, karnaşım, barısı da
Tiygendile.
Karaçaydan bizii ışanıb
İygendile » - degendi.
Teñekni carıb karasala: beş ok da bir -
biri ızlarından tizilib tura! Ura!
8) «Kaltur bla Alibek!» - Hici (Kaltur), bir
belek adam bla selegaye turganyaay, Alibek (cırçı,
çamçı) tohtab salamlaşhandı.
Sezden sez çaga kelgendi da:
Alibek: «Hici, sen çamçısa - deydile, alaymıdı?» - deb sorgandı.
Hici da anı soruvuna, kergenigizça, rifmalı
asıl cuvab bergendi. Alibek aythandı:
- Har sezüme uşaş sez tabalsañ -
Bir koy berirme -
Hici cuvab kaytargandı:
- Tabalmasam, barıñı da çakırıb, men da
Bir toy berirme -
Aytışıb banşagandıla. Hici (Kaltur) har aytılgan sezge, uşaş neger tabıb, tıñlaganlanı seyir-sindirib, küldgorüb bargandı.
Alibek horlarıgından tüñüle tebreb:
«Tambla orta kündü» - degendi.
Hici da: «Baltamı sabı otda küydü» - deb cuvab bergendi.
Alibek başın bulgay, kolun silke:
«Men koydum, sen da koy» - deb buyruk etgendi.
Hici da: «Koyduñ eseñ koyuñu soy» - deb sezün boşagandı.
9) «Koy, seleşme!»...
Hammeseyni honşusu elekni havh alıb, içinde kışhırı bla uçhara cerge salganı sebebli, eşekle elekni sındırgandıla.
Anı üsünden eki tişirıv (Hammesey bla honşusu) bir - birine guruşha ete turganlay, Kaltur üslerine kelgendi da, katınına bu nazmunu ayta, alanı tohtathandan sora, murukkusuz, eki drannı conub caraşdırıb, kaynagan suvda cibitib, tegerek bügüb, tasma bla tñib, gıbıt tüble salıb, kızgan tiş bla teşib, ekisine eki elek etib bergendi.
10) «Tambla oraza açşadı».
Ogarı özende (Uçkulan elni ogarı canı) eki katş uruşa turganlay, Hici üslerine barıb, kün aşhı beredi da, nek uruşhanların soradı. İşni bolganı:
Eki - Arada, biri - birine eki çelek igi ayrannı yenküç bergendi, ornuna va tuzlukga kuyarga caramazlık, aman ayran berilgendi.
Hici bu zatnı añılagandan sora aythandı bu nazmunu.
Tişirıvla va, ekisi eki canşa zink bolub ketgendile.
11) Gaj degen adam mahkemede barçıga - kelçige cürügendi,
Bir colda Kaltur Ibçıkda sürüv küte turganlay, ol kelib, tişlik mal tnlegendi. Kaltur, aña mal berirge tıyınşlı kermey,kuru kaytargandı.
12) «Atımı ayagı: Tpıtha!» - deda Kaltur. Kaltur atına minib, bir neger da alıb ketedi,
Sılpagarları bla Ijalanı arasşda tohtab, negerine bılay aythandı: «Sen igi tıñlab tur, men seni alıñ bla arı - beri ozayım. Atımı ayakları ne hapar aythanların añılargı küreş» * deydi da arı - beri ozub negerine soradı:
- Ne añıladşg?
Cerde eriy turgan teren kar bar edi, kar tuyaklanı tübünde sıtılıb, atnı ayakları tolub, bir ariuv tavuşç ete edile.
Negeri cuvab etalmaganında, Hici: - Atımı ayakları: «Tıtıtha!...» «Tıtıtha!,..» - deydile.
«Cazlıkga av da, Tıtıgaı kızın al» - deydn-le. Eştemise, atım da kişneb: «Hı!» «Hı!» «Hı!» - dey, maña şagatlık ete turganın» - degendi. Ekisi da Cazlıkga avub, Tıtıtlaga baradıla. Anda va kelin kelib; toy, oyun ullu .
13) «Teli tepsey bilmez» - Kalturnu konak üyden çıgarıb, toyga eltedile. Kızla anı arıtf murat bla sıyırıb tebseydile. Anı va arır sıfatı cokdu. Sora kobuznu tohtatıb:
Sen arıganmısa - deb soradıla.
Hici bu cazılgan nazmunu aytıb cuvab ete, tepserge çıgıb, anı saklab turgan kız bla tepseb başlaydı.
14) Bir azdan sora toy tamada kobuznu tohtatıb, endi tepserikleni avuz kobuz bla tepsetirge Kalturga buyurdu. Kaltur, harsha - tepsevge kelişgen, kesi caş zamanşda çıgargan tartıv bla alayda kurab cırnı Hammeseyni atı bla aytdı.
Barı da bek razı bolub, anı fahmusuna seyirsindile. Bu gartıvnu makamı bla sezleri tab bügün da kimni da seiyrsindiredile.
Kobuzçu solugan kezüvde cırlaşıv başlandı.
15)«... Kalturda barla mıyıkla».
Bu sezleny Hammesey Kalturga cuvab halda aythandı.
16) Kalturga:
- Cetili buganı karaga salganbız. Büpon üç kün, uralmaybız. Ayıb etme da sen da bir at - degendile.
Kaltur barıb atıb karanı urgandı. Buganı, kartlaga da algış etdirib, ol toy üçün kesdirgendi....
«...Munu sizge» - degeni: buganı (ne bolsa da, öçge salınñan zatnı) sizge demeklikdi.
17) «Men Tıtıtha keleçile iygen edim»...
Bu nazmu corukda aytılgan keleçşşkni üsünden, Kaltur kesi bılay aygadı:
«...Ma, keremisnz, keleçile tındırmaganlarında, sabiyni cumuşha iy da, kesiñ ızşdan bar degenley, kesim kelgenme!». Aytıvga kere, ol kezüvde Kaltur, altmış cıllık kart, Hammesey a andan 25 cılga kiçi bolgandıla. Anı bla kalmay,kız, tert karnaşnı cañız egeçleri, atası bay kişi bolganı sebebli, keleçile aytırga bazmay, alay - bılay aytdı Tıtıt - deb, yetürükleni ayta turgandşa. Kaltur a , iş iyesi bla degenley, kelgeni bla birge sez alıb, iş tındırıb, bocal salıb ketgendi.
18) «Saray bla Saralıb» - bu sezleny Kaltur Hammeseyge aythandı. Hammesey da razılıgın (ogay demegenin) añılathandı. Saray, cetgen kız, Kalturnu kızı. Saralıb, cetgen caş, Kalturnu caşı. Hammesey, Kalturnu tiley turgan kızı.
19) «Konak» - Ala kaydan ese da (Bashan canından bolurga kerekdile) Hicini kızın kere konakla keledile. Ala konak üyde üç künnü konak bovradıla. Törtünçü kün, kete turub, kün turuşda kollarş tutarga buruladıla. Kalturnu adam
ları küyövlüknü bek caratsala da, ol kesi anı oguramagandı, ne üçün deseñ, caşnı bir kezü sakat bolganın eslegendi. Caş bla seleşgeni da anı sebebli bolgandı.
20) «Sol canıñdan karagaaımda» - bu nazmunu da Kaltur caşha aythandı. Caşnı oñ kezü karav sokur bolgandı. Kaltur kesi bolmasa, anı kişi esleyalmagandı.
21) «Kaşha eçkini başından urub...» - Kabartı biy Karaçayga kez aça keledi. Anı birgesine: biy konagı, eki biyni gecebleri, cırçıları, çamçıları, kara atıvçuları, muharları da bolgandıla. Erişivlede bir kavum etgenni, birsi kavum da etalganları sebebli, horlagan deb aytırga madar oolmagandı. Sora Kaltur bir altın somnu alıb, arlakga barıb, somnu barmak uçları bla tutub:
Atıgız somnu!- deb tavuş etgendi. Anı atarga
kişi bazmagandı. Sora, adamlaga kelib:
Barıgız da tugutuz, men atarıkma - degeninde, korkub, tutarga da barmagandıla. Ol zamanda Kaltur olturub turgan caşlaga aylanıb:
«Kaşha eçkini başından urub Gıbıt eteme.
Saralıb meni canım bolur deb
Umut eteme!» - degendi.
Kalturnu caşı Saralıb yerge turgandı da:
«Atam, ber menñe!» - deb, atası aythança etib, altın somnu, kesini barmaklarında, cassısş atarıkga aylandırıb tuthandı. Kaltur atıb, Saralıbnı kolundan, tutub turganş çartlathandı.
Eskertiv; Bu kupletni, Kaltur, başha cerlede da ayta turgandı.
22) Kaltur koşdan üyge kele, colda kayın anasına kaytıb, eşekge cükleb kelgen ayranından aña koyub keter üçün deb kayınlarına burulgandı.
Süt başı gıbıtçıknı va, alaga bermez üçün, teren hansda. Kün tübünde koyub kelgendi. Kün bek issi bolgandı. Kayın anası: «Aşay bar!» - deb bek katı bolganında, küyöv bu nazmunu da ayta, eşegin guzaba sürüb, arbazdan aşıgış çıkgandı. Kelse va, koygan sütbaşısı sab - sav tura!
Alay bla, Hici süt başısın kesini anasına alıb ketgendi.
23) Bu algışnı Kaltur kesi bek süyüb aytıv-çu bolgandı, Bılayda bergenibiz, ol aytıvnu bir kesegidi. Kalganın savlay cıyalmaganbız, nek deseñ, poetni tvorçestvosun cıyu, tolusu bla bardırılmagandı.
24) «Endi vuçuluk kalsın»...
Aytıvga kere, Kalturnu kulagına allay tavuş kelgenden sora, ol şkok da atmay, vuga bargan cerinden, üyüne kaytıb kelgendi da, ol künmü ed, büponmü ed -uvçuluknu koyub olturgandı.
25) «Bazar»,
Nazmuda aytılganıça, Kaltur mahkemege kesi akılı (onovu) bla barıb, bazar açıvnu üsünden sez aythandı, deydile.
Alay a, mahkemeni tamadası: «Kaltur, ol kıyın işda, anı kayıgısı bizge kerek tüldü» - deb aşırgandı, Kalturnu.
26) «Kotur başına çıgıb».
Kalturnu kayınları: Sen kartsa» Hammesey caşdı, Ol señe artıkdı degen maganada çam etgendile.
Ol zamanda, Hici bu tert tizginni aytıb cuvab etgendi, - deb aytadıla.
Cuvab mganalıdı: «Sizden kız algannı kıyşlıgı, çegetden otun keltirgença birdi» - deb añılaşşadı, alay bolsa da, bılayda Kaltur kesine asırı ullu conñandı.
27) «Bu kayadan kobhan taş».
Maganası: Meni kesimden bolgan; meni caşım.
28) «Tıtıtlada kadav taş». Bu nazmunu, Kaltur Hammeseyge aythandı. Kere bargan zamanında.
29) Hırsanı haparı
Hırsa deb bir igi tañ caş boladı. Anı, eliş çıgarnı allı bla üylendiredile. Caşnı atası Mussa. Köb kalş mal beredi. Bir ıyıkdan, Hırsa çalkıga ketedi, Üyde küyövnü kobuzçu egeçi bla anası, sora cañı kelin kaladıla. Kız kelinni mıstırak bolganın añılaydı da, soradı:
- Men kobuznu soksam, sen tepseyallıkmısa? - deb.
Ol:
- Ho! - deydi.
Arıgınçı bir tepseYdi, cañı kelin, stemege da baradı, tab, cırlagan da etedi. Kıznı anası bu haparnı bilmeydi. Alay bla, küznü - küz uzunu, kız bla kelin za-mavların carık aşıradıla.
Kaçda Hırsa keledi.
Kız karnaşşa aşarık beredi da;
- Hırsa, atşgı cerin alma, cumuşha barlıksa,- deb bildiredi,
Kızıbıznı buyrugu bla kontsert başlanadı. Kelin: tepsegenin, stemein, cırlaganın da kergüzedi.
Sora kız aytadı:
- Hırsa, Kelinni eltda eta üyüne ciber., bu bügeçe munda kalırga bolluk tüldü. Üylerine bek tansık bolgandı. Kız, buyruknu, kelin da turganlay bergendi. Caş egeçini onovun tüzge sanay, cañı kelinni ata üyüne elitb kaythandı. Mussa bla katını ol onovdan bir canında kalgandıla. Kelinni nek koyulganş, tab keliy kesi da içlerinde bolub, küyöv bla kobuzçudan başha kişi da bilmegendi. Köb turmay, Hırsa, Üy biyçeni ogay, kayınlanı da cañırthan haparı çıkgan edi. Hırsanı cırı makam bla aytıladı. Makamş bilebiz, sezlerin a tolu cılmaganbız.
30) «Osmannı okutayık» - bılayda maganası: Umar okuydu. Endi Osmanda okusa, mal küterge kalmay, uçhara bolub kallıkbız demeyuşkdi (Togutayık - ak suvsuz kallıkbız deydi Kaltur).
Kaltur, sav bol!...
Bu haparım, asayıdı
Haparlanı
Men aytayım. Sen kulak tik,
Eşit anı.
Bir eşitseñ, unuturuk
Tülse, tüzk.
Alay ese, cıy başıña;
Eleb, süzüb.
Aytır sezüm: kart atamı
Kart atası.
Caş zamanda bolgan işni
Üsündendi.
Andan beri unutulmay
Turganı va,
Mında teren magananı
Küçündendi:
Kabartı biy, konagı da
Birgesine,
Kelib tüşdü Karaçayda
Konakbayga.
Kim biledi nelley birni
Mıçırıgın, Kalıb keterge da bolur,
Iyıkıa, ayga...
Biyni konagı da biydi,
Ekisi da;
Kelgendile cer - suv kere,
Kün vata»
Belgilidi cılıv barı
Cüreklede,
Hıyanatsız bollukların
Antılata
Har bir biyni atçısı bar -
Karavçusu.
Anı kibik, kara atıvçu,
Maravçusu.
Muharları: bir ızga koy
Aşavçula.
Tulparları: cıgıb - cıgıb
Taşlavçula.
Cırçıları: bul - bullaça
Taralthanla,
Tepsevçüde: keslerine
Karathanla.
Karıvlula: avur cüknü
Keltürgenle.
Çamçıdarı: seznı omagın
Keltirgenle.
Sadakçıla:uçhan kuşdan
Tük alganla.
Barısı da, tav adetge
Boysunñanla.
Eki biyni toguzuşar
Adamları.
Keslerin da koşsam, bir
Cıyırma barı...
Karaçay biy, konaklaga
Kolun aça
Bek ayıbsız sıylagandı,
Corukdaça...
Sora, bılay - deli
Kabartını biyi:
Konagımı kezün aça
Keldim, süyüb,
Anda bolub erişivle
Bargandıla,
Konaklarım bizden oñlu
Bolgandıla.
Sizde etib da bir kereyik
Oyunlanı.
Deb alayga tohtaşhanla
Oyumlarım.
Karaçay biy: «Ogay» - demey;
«Ho!» - degendi.
Sora, mında tamaşaga
Halk kelgendi.
Erişivle baradıla
Karaydı halk.
Kaysı, küçlü bolsa anı,
Horları hak.
Har oyunda ozganlanı
Belgilelle:
«Biri etgenni biri da etib
Barad!» - delle.
Toguz türlü oyun etib.
Boşadıla.
Kim da ozganın añılatıb
Başladıla.
Har biy kesine tartadı,
Camçı etekni.
Har biy arlak keçüredi
Belgi çekni...
Erişivnü davlaşıvga
Köçdü artı.
Alay etiv; adamlıksızlıknı
Şartı.
Ol kün kızgan cüreklede
Hannas cürüb,
Andan ozsa, koya edi
Tüyüşdürüb...
Alay bolsa, işni terseyirin
Bşgab,
Kaltur aytdı; arlak barıb,
Taşha minib:
- Kimde bardı bir altın som, h
avh berigiz!
Sora ozgannı kalgannı da
Bir kerüpoz! -
Altın somnu alıb, arlak Barıb,
Kaltur: Kolu bla tutub anı:
Aytdı: «At,ur!» -
Kişi tavkel etalmadı
Atarga anı.
Sora iişi bılay bolmazlıgın
Tanıb:
- Men atayım, magız! - deli,
Somnu uzata,
Kezü canñan cigitlege
Karam ata.
Şum boldula...Tohtagandı
Davlu davur.
Oylaşalla, bu cañı oyun
TiYib avur.
Tabıdmadı ne tutarık
Neva atarıȫ.
Halk sagışlı...
Kaltur a, Carıkdan carık...
Kesi balasına bere
Ullu baga,
Aythandı ol, aylanıb caş
Adamlaga:
- Neçik bolmaz munu menden
Allık bir caş?
Bu kayadan kobhan şoyedi da,
Bir taş.
Ol kezüvde, kereksiz sez Seleşmey köb:
- Bolluk ese, men tutayım,
Ber, atam! - deb
Belgileñen taşha barıb
Süeldi caş
Korkmay, ürkmey, süyüm tege,
Halı cuvaş.
Caşı tutdu. Atası atdı,
Somga tiydi ok! Allahha şkur.
Endi davur-
Süyür da cok!
Suv kuigança boldu kavga,
Tohtadı ol.
Horlam kaldı Karaçayga!!!
Kaltur! Sav bol!...
Esgertiv: Ol zamanda, Kabartı biynn konagı, kesini altın sagatın Kalturga savgaga beredi. Allay savga-lanı ala ürenñen Hici, munu da algandı, alay a büsürev bla igi bacarmagandı.
Sora adamla alay etgenin igi uşatmay: «Kaltur vgi büsürev etmediñ» - degenyayerinde, ol:Biy bergenni kezüne bakma! - degendi.
Kaltur kala
Kart atamı kart atası
Hici - Kaltur.
Men Kalturnu tuvdugunu
Tuvdugu.
Ol bitdirmey, koyub ketgen
Kalanı
Çaçılsa da tabıladı
Bir cugu.
Bu kalaga Anna köb zat
Koşhandı.
Bir da kalmay, caravlula,
İgile;
Anı sıydam, demeñili
Etivnü,
Cırçı Sımayıl cetdirdi
Cignne.
Kaltur ketdi. Anna da anı
Izşdan
Nüzürleri, ol duniyada
Caşarga;
Men da, meni tıyınşlıga
Sanayma
Bu mekyamga kıyşımı
Koşarga.
Atam, kesim, dagıda tuvgan,
Tuvduk.
Atam ustaz, biz şekirtge
Sanaldık.
Ustaz ketdi, eterigin
Tındırıb,
Yş üsünde ala bla men
Kaldık.
Alkın köbdü koşullugu
Kalanı.
Alkın, kala tınmagandı
Kalanıb.
Bir igisi, entda telü
Tuva, See,
İşley - işley barlık bolur
Alanı.
Appa - Kalay Ulu Appa.
Eskertiv:
Karaçaynı belgili cırçısı, Canibeklanı Kalaynı caşı
Anna bla Kalturnu cuvuklukları; Kaltur tuvganlay turadı, Anna tuvdukdu. Canibek bla Semen tuvgan karnaşladıla.Kalay ulunu çamları, Kalturnu çamlarını ülgüsü bla kuralgandıla. Tukumda (tıbırda, tiyrede) aytıla keyagen sözle Appanı (fahmulu sabiyny) añısına siñe, esinde kala, artdan artha va gül açılgança açıla bargan bolurla. Vir azdan a, Anna kesi;çamnı, nakırdayaı, selekeni da, kimden da alamat ayta bilgendi, Aytılgan seznü maganası çıgar üçün, Kalturnu cazganların da, Kalay ulunukulanı da erinmey okurga kerekdi.
Sez üçün: Kalturnu «Duvutda» degen nazmusu bla, Appanı «Barama, deb Hanukaga konakga» - degen nazmusu, bir çebgenagaçdan çıkganlaçadıla.
Ötürükçü bolmaz üçün, nazmulanı keslerine karayık:
Duvutda
Men bargan edim Duvut eline
Konakga,
Duvutçu kızla tebregendile
Orakga.
Barmadıla... Cayıldıla
Özenuvga
Elte barıb, tübetdile
Beşln buvga.
Beşli buvnu üç urdula
Omuravdan.
Cetgen kızla, sekirelle
Tomuravdan.
«Sekir!» - delle, sekirmedim,
Namıs etib;
«Költür!» - delle, arkaladım
Sagış etib.
Köbdürelle közüv-közüv
Kuvuknu.
«Tob atalla», zañırdatıb
Duvutnu.
Aş salgan em kara atıma
Kavuradan.
Endi kölüm çıkdı bizni -
Zavuradan.
Kalay ulu Appa
Barama deb Hanukaga,konakga...
Barama deb Hanukaga
Konakga,
Başım kala edi
Comakga.
İñirinde suvuk gardoşlanı
Kabdırdıla,
Keçesinde eşikge kısha-kısha
Çabdırdıla.
Ertenblasşda mindirdile
Bir kadır pilge.
Karnımı üretdile
Bir kucur tilge.
Nazmulada birçalıkla
1. Eki poet da konakga baradıla,
2. Ekisi da muratlarına cetalmaydıla.
3. Ekisi da konakbaylaga razı tüldüle.
4. Ekisi da keslerini saklıkları bla ayıbdan, bedişden kutuladıla.
5. «Beşli buv», «kadır pil» degença teñleşdirivle bla eki poet da usta hayırlanadıla.
6. Eki naşu da nam nazmuladıla,
7. Eki nazmu da üretiv nazmuladıla.
8. Nazmulanı işleniv corukları, yelçeleri da birçarakladıla.
«Barmadıla. Cayıldıla
Özen vuga». (Kalturda)
«... Barama deb Hanukaga
Konakga». (Appada)
«Kadır pilge» - (Appada)
«Beşli buvga» - (Kadturda)
Sezleni añılatıv
1.Teyri - mecsu zamanda, Allahnı ornuna adamla Al-lahdı deb, iyyanıb turgan küç.
2.Mane - uzun cassı cnb,
3.Arşs - arak title - miyik citn kalanñan gebenle.
4.Kemizli - savluksuz, avruvçu.
5.Özen vu - yezenlede boduvçu kiyiklege (dommay, buv, kandagay) vuga barıv.
6.Rasa - çegeg bavurlada bitivçü hane» orusça - paporotnik.
7.Apsatı - kiyikleni Allahi.
8.Tişlik-taşliket-aşarga mal. Vuakayaklı (eçki, koY).
9.Mahkeme - tereni ornun tuthan kulluk, ne da tereni eskiatı,
10.Ştankıl-tamırı aşarga caragan hans.
11.Kadav taş - kobarılmazça begib turgan taş.
12.Şemeleci orus kavrak - kabdo, aba degença kiyimle eterge caragan sıylı kuşçyaa.
13.Asay (asayı) - barıb tohtagışı. Bek alamatı. Tanam seyirligi.
14.Hannas. İslam - dan lit^aturada aytılganñakere, İbilisni tamada caşı Hannas Adam fayhambar bla dlsav bolgandı. Ol adamnı cüreginde, añısşçda da cavluk etib caşaydı.
Hannas, adamnı içinde, kıyamat künñe deri da turlukdu. Vuak guruşhaladş başlab, ullu kazavatlaga deri, cavluk işleni barın da Hannas bardıradı.
15.Deññen - bezgen, erikgen, kölü çıkgan.
16.Arkaladş(arka-sırt)sırtşasaldım.
17.Tasma eçkn terini, kvyik terini bolsa da, talib, tügün kırıb, dikkiç eterge hazırlanñanı.
18.Eliş çıkan (el işge çıkan) zaman,ol küz boladı.
Semenlanı Kaltur, Karaçay-Malkar halknı tüngüç cırçısıdı. Ol, aytuvga kere, Möçülenı Kazimden da 9 cılga tamadadı (1750-1850 c.). Kazim a Kaltur degenden? Sora 9 cıldan tuvgandı (1859 c.). «Kaltur» - Kalturnu birinçi kitabıdı, ekinçisin çıgrırga da muratıbız bardı.
Kart atamı kart atası
Hici - Kaltur
Men Kalturnu tuvdugunu
Tuvdugu;
Nek kelgenme bu duniyaga?
Nek caşayma bu duniyada?
Bacarmazlık bolub anı
Bir cugua
Semenlanı Azret
Kalturnu aythanların cıyarga kimle boluşhandıla?
Kagıylanı Nazifa 1963-1965 cıllada «Leninni bayragı» gazetde; «Tinte barıb...» kitabda, basmalagan materialla bla emda Ortabaylanı Rimma cıyıb caraşdırgan, 1981c.
Çerkesskede çisıan «Kara suvnu katında» - degen kitab bla hayırlandım.
Aytıb cazdırganla:
Prigorodnıy elçi Semenlanı Gumannı caşı Abdullah (1895cıl. t.)
Ciñirik elçi Cankezlanı Magomet (1900cıl. t)
Tereze elçi Semenlanı Unuhnu caşı İsmail (1891cıl. t.)
Karaçay şaharda caşagan Semenlanı Şogaynı caşı Kekçük (1910cıl. t.)
Cegetey ayagında caşagan Semenlanı Azret - Ali (1910cnl. t.)
Storojevoy elde caşagan Semenlanı Mırzemekni caşı Husey (1912cıl. t.)
Prigorodnıy elçi Semenlanı Muhammatnı caşı Halim (1920 cıl.t.)
Üçkekençi Semenlanı Habib (1913cıl.t.)
Bu adamlanı savları igi muratların tabsınla!
Ölgenleri da candetli bolsunla!
