Muhtar Kudaev! Asyada, Kafkasyanın hemen heryerinde, bütün Avrupa ülkelerinde, ve Afrikada, ve Uzak Doğuda, pek çok ülkede, pek çok kişi tarafından tanınan renkli bir sima. Hayatı film konusu olan Muhtar Kudaevi daha yakından tanıyalım. Bu röportaj Türk-Kafkas Folkloründe bir otorite olan Muhtar Kudaevin kendi ağzından (anadilimizde) konuştuğu gibi yazılmıştır. Muhtar zaman ayırıb bizni bla söleşgening üçün saubol. Sizni atıgız, Karaçay-Malkar Halk oyunlarıbızda -Folklorübüzde bugün bir Otoritedi. Meni sorga esleyalmagan zatlarım bolsada siz bizge bildirirça aytırsız.

MUHTAR KUDAYEV BLA RÖPORTAJ

Batçalanı Hidayet Bahçe

Muhtar Kudaev! Asyada, Kafkasyanın hemen heryerinde, bütün Avrupa ülkelerinde, ve Afrikada, ve Uzak Doğuda, pek çok ülkede, pek çok kişi tarafından tanınan renkli bir sima. Hayatı film konusu olan Muhtar Kudaevi daha yakından tanıyalım. Bu röportaj Türk-Kafkas Folkloründe bir otorite olan Muhtar Kudaevin kendi ağzından (anadilimizde) konuştuğu gibi yazılmıştır.

SORU (1) Muhtar zaman ayırıb bizni bla söleşgening üçün saubol. Sizni atıgız, Karaçay-Malkar Halk oyunlarıbızda -Folklorübüzde bugün bir Otoritedi. Meni sorga esleyalmagan zatlarım bolsada siz bizge bildirirça aytırsız. Folklor degende, halknı algı brun zamanladan künübüzge deri tölüden tölüge ozub barganı adetleri namısı töresi tili caşau corukları dagıda ala kibikileni barıda içine kiredi. Alayt da; Folklorüne karab bir halkga sıy berirgeda boladı. Anıçüngge birsi milletle seyirsinib karay bolurla bizni halk oyunlarıbızga, anıça alay milletibizge. Men sizge Folklorübüznü baylıgın, zenginligin biliñggen kaysı zamanladan başlab kelgendi deb sorlukma. Bilinggen esgi zamanladan künübüzge Folklorubuz kalay başlaydı, kalay keledi?

MUHTAR - Endi beri kara! Sabiy tuvganlay okuna ol tepsep başlayt. Neg deseñg, alaytda endi, sabiyni beşikge berilgen zamanında koynunda arı-beri çaykagan etet da sabiyin, o zamanda o sabiy söleşe bilmeseda (anasını aytgan sözleri) kulagına tüşüb kaladı anı. Beşik cır deyle anñga. Ol cırdan ne deseñgda andan bir zatnı kulagına tüşüb, ol arı kesine anasını sütü bargança baradı (sinñggib kaladı hau –arı). Ol alay bolgant sora, arı beşikge saldıñg, beşikni bılay arı bla beri etip çaykagan zamanda, ol sabiy ol cırnıda eşite, butu bla beşikni basıb turgan anası –ol ritim degenleri, notala, anı arı kulagına tüşedi. Kalay bosada sabiy alay etib gitçelikten alıb barat. Ol zamanda okuna, sabiyle, kimniki bolsada cır bla tepsev bla birge ösüb baradı. Öse öse keled sora andan sora sabiy ullurak bolsa olturadı, olturub başlagan zamanda... Olturganda –endi cürügen etmeydi, o zamanda da, kars kagalla, cırlaganda etelle, külgenda etelle, ol sabiy harzatdan ol 20ming bolsa da andan bir zatlanı algan etet. Ol kesine süt bargança barıb! Sora ol kesi kesin biledi. Endi anası küreşet sabiy bla, atası va igi ösgende! Andan sora sabiy cürüb başlaganlay anñga hars kagalla cırlaganda etelle o sabiy cırlanı (beşik cırlanı), ala alaga caratılgança alay bolub kalgant da!, Alayda uva sora sabiy andanda alay ete öse keledi -öse kelet da sora karab turadı ullulanı kalay etgenine, ol zamanda ol kele-kele kele-kele kele-kele birden ekiden üçden tüşüb baradı anñga. Bılay ullurag bolganda endi nıgışta kartla cıyılganda sabiyni eltipbarga bolgandıla; andada anñga tepseçi –deb, igi etseda aman etseda anñga kars urub anı bılay cüregin kötürgendile. Sabiy o zaman kuanıb süyseñgda süymeseñgda ol tepsevnü algan etet! Sora kobuznu eşitet. Kobuzla kalay oynaganın alat (tübü-tümü) barı da anı tögereginde bolat. Sabiyni allay kaygısı cokdu, işlegen etgeni cok, okugan etgeni cok, ullularından körgenin ol alıb baradı. Alıb barganda sora ol ceti cılına kelse toyda tilegenda etelle “Kelçi bir tepse, -bar deb. Ullubla da çıgat gitçebla da çıgat, alay etgende sabiyni (mıdah) bolgan canı ol tartılıb kaladı arı. Bir canna turulada kararla. Endi alay aytalla da! “ Tepsey bilmegen, çolak! ” –deyle. Taululada allay bir söz bart da! Cırlay bilmegeñge “ Ol a sañgırau –deb koyalla ”. Eşitmegença bir zatnı da. Anñga beg bediş etelle.

Sabiyni gitçelik zamanında kıznı, -anası üyretib bolgandı, köbürak tebserge caşnı uva, -atası. Endi ala birbirini başhalaga kögüztmegenley üyde... Endi bizde adetde sabiyni ol koynuna alıb kesi sabiyin erkeletmegendi. Adam körmegen cerde koynunada algant, kuçaklaganda etgent, ol zamanda; üyretgen da etgendi. Sora bizni ol Orta Aziyaga sürgen zamanda keçe endi bılay kabırgabız ortada (evin duvarı) dab-düb deb tebsegende arı beri sekirelleda! Anda va Düşay deb Bittirlanı bir katın ol beş caşı bla bir kızı  bolub. Bir toy bolsa alanı birin kalmay tepsetgen etiyille. Toyga ala çıksala seyir etiyille. Endi kaçan tepserikdi Ahmat, kaçan tepserikdi Muhammat, kaçan kellikdi Manat, kaçan kellikdi deb alay etib turuvçiyille. Endi anı har biri da erişib, birbirlerine kesleri üylerinde biribizge da bildirmeyin üyrenip kalgandıla. Ol katıñga seyir etüvçiyim, alay bosada endi “igi tepsevçüle” -deb bizde algışlay kalgandıla ertteden.

Sora kobuz sogganlaga alagada. Alaçu algış etib gobbannı költürüb turgandıla. Boza ayaknı alıb kolga! Anı sıyın allay bir kötürte! Sora toyga çakırganda ua, anı beri çakırıb, çakırganda ua kesleri kelib kalmagandıla. Bir eki ıyık algadan toynu bildirib; bıllay-bıllay kün toy bollukdu, toyga tileybiz, keligiz. O zamanda keslerini, kobuzçularını allına arba ciberib anı bla keltirib kalgandıla. Uzakda bolsa atlaga miñgdirib at boynuna salıb alay keltirgendile tişiruwlanı. Kobuzçu kızlanı alanı ol karındaşları cuvukları alıb kelib turgandıla. Kelgende da arı… Arı kelgende da toyga kirib barmagandıla; bir arbazda allarına çıgıb colukgan etgendile. Colugub sora ariuw aytıb erkeletgen etgendile. Toyda har zamandada alanı sıylı etib, aşarıkladan etib-eltib, saugaladan berib, alay turgandıla. Allaybir alanı sıyların kötürüb turgandıla.

Bizde tepsev bir zamanda da ayıb bolmagandı. Endi ne deseñgda caşau’ taulada kıyınırakdı, ol taunu kıyınlıgı, anı caşavu kesida bitöw ol tepsevge kirgen etgendi. Söz üçünñge alayık endi ma barmaklaga turgannı, allay bir cılnı barıb kavkazda, anı endi neg turganna, kaydan çıkganına köz kulak burmagandıla! Gitçe zamanımdan beri bir elli cılnı küreşeme bu tepsevle bla kartladan cıya kelgenimde barınıda aytuvu alaydı: “Endi barmakga tursa ol kuşnu tırnakların kögüztgença” -deb koyad. Caş tüz anıça bolsun, -cigit! Bılay öhtemli, kesin karıwun kögüztgen!

Sora endi Aslanbiy deb bizde tepsev bardı. Biy endi “Türklük” milletlede tepsewdü. Kırgız milet da alay aytat, Kazak millet da alay aytat, Kumukda da alay aytat, Tatarda da alay aytat, kalayındada alay aytat. Sora barındada alay aytat: Endi ol Aslanbiy de ol adam allay küşlü bolsun, allay cüregi katı bosun degença allay bolgantta. Ol tepsev bitöw Türk Milletlede bart, Aslanbiy. Alay tarifin etib barsang tüz Mısır’ga deri cetese, endi seyir etib kalganımda allay tepsev Korenyada da bart, ol Çinde da bart, ol seyretgenme Hindistanda da bart. Aslanbiy Türk milletleni tepsevüd deb bizden sora cazganla da köp bolgandı. Svaldçan* dep bir ermeni anı üsünden cazad; kolları ol kuşnu kanatları kibik etgenin, barmakları ol kanatladan beri çıgarça etgenin allayla aytıp; alayt da.

Sora dagıda terekle bartda, biz süygen terekle bart, ak-kayın, emen terek, türkça ‘meşe’ dey bolula deyme. Ol terekleni, anñga tabud etib turgandıla, anñga karab turgandıla, terekleni tögereginde tebsep, taulanı tögeregin tepsep. Sözçüngge Varanberg* kafkasga 18nçi ömürde ertte zamanda kelip karaganında alay aytgandı: -Karaçaylıla bla Malkarlıla taunu tögeregine cıyılıb ‘tögerek’ tepsiyille. Bılay tögerek barganna; anı (taunu) sıfatın kögüzstür üçüngge deb anñga ‘tögerek tepsev’ deb aytılgandı. Har cıl sayın üçkünnü, bir ıyıknı bu tepsevlerin etiyille deb aytgandı.

Endi aytamada, bılay karasañg, körmeseñg da... Körmeseñgda tamaşalıgın aytırga izleydi; -o, anı sıfatı. Ol -biz kalay kımıldiyesek kollarıbız bla ayaklarıbız bla sallarıbız bla ala tepsevlege tüşüb kalgandıla. Sora ol anı sıfatı, şavdanlanımı deyse, andan sora deppanlanı mı deyse –ol töbeleni, bitöw alanı tüşürgen etgenle. Sora kolla, auzla –sizde “boğazla” deydile da endi Türkte, ala bitöw arı tepsewlege tüşgendi, (suratların tartıp, computer maşinaga salganbız), körüb turasa alanı –hau! Hau endi anda, -alayt da, sora o zamanda bılay alanı igi bilseñg, teren bilseñg, o zamanda sahnada bara turgan tepsewnü karab okugan etüwçüse, bilmeseñg a –sora karaysada aytasa; munu allı kayda boldu –deyse! Munu artı kayda boldu, ortası kayda boldu? –bilmeyse.

Tepsegenle; beg ariuwla bardıla. Tepsewnü endi bılay kesin sıfatın körgüztgenin... Allay adamla bardıla, a sorsang alay aytıb koyalla; ‘barıda alay etelle, meni alay üyretgenille’ –deyt! –Da alay etiyille!? A neg etelle! Neg bolat! –deb a kişi cüvab beralmaydı. (–endi cırla başha tarıhte cüvab berilgendi alaga, o cüvab tepsewde alkınçı berilmegendi). Aytamada endi, ullu milletlege karab turamada, ol ullu milletlede söz üçüngge İtalyanı alayık, Angliya(İngiltere), Fransanı alayık ol sauth tepsewle ölgença bolub kalgandıla. Şöndü modern etib buzgandılada, karasañg barıda endi bılay colukgan zamanda; (o milletle) barıda birça etib koygança boladı. A ol halk tepsewleni va bılay ariuw tübge tüşürüb!? Kelese festivallaga karaysa; Türklüle va igi saklagandıla.

Endi Türklülüge uşagan tepsewle –türklüleni tepsewlerid, ala Türklüden algandıla ansı Türklüle barıb kişiden almagandıla. Karaymada Romanyada kalay tepseydile; Türknü tepsewlerine uşaydı. Türk barıb  –endi alay ullu millet, barıb andan almagandı, alganise ol andan allıkdı. Ol anıiçü ayıp tüüldü, anı içün milletni bir hatası bolmaydı. Karabalgarlılaga ala! Kindi(şimdi) ala zamanında Türk milletle bogandıla, artta tilin tas etgen bolula ansı! Alanı tepsevi da bizni tepsevibüzda, Karaçaynı tepsevü da, Türknü tepsewü da; tüb(tüm) barınıkıda birbirge uşagan etet.

Kiyimlerine karab karasañg, -endi Krım tatarla bla Kafkaznı bir-birdendi. Sözüçüngge beri kara o papahanı, Atatürk allay akıllı adam! Kiyetta anı! Sora biz anı barıb endi Türklüle andan Kafkazdan almagandıla. Kafkazda alsa mından allıkdıla, alsada anıiçü, bir, ne Gürcüge ne Ermenige, ne Azerige, ne başha Çeçenge, bir, anıiçü neme bolluk tüüldü. Birbirden üylengen etebiz, birbirden algan etebiz, ol alay bolmay bir adam caşamaydı, bitöw milletle uzak bolsada, bir zamanda birge bolgandıla, bir zamanda ayrılgan etgendile, uzakga ketgendile, (yorum tamamen halk taraftarı yapılan bir yorum, tarih sorgulanmıyor! Halkların geçmiş zamanlardaki yaşayış şekli analiz edilerek bize göre farklı görünen tüm kültürleri tek bir çatı altında topluyor), alay bolsada ol Kültüra bizni Birligi! İgiligi! Endi har millet bir millet bolub okuna, cartısı anda, cartısı mında caşaganlıkga, tamırı birdi. A ol caşagan cerlerini inçigi birkesek ayırgan etedi, bılay ayırılıb; Türkce “farklı” deydileda endi. Allayı da bardı, anıçu ol aytaturamada alay bolmasa örge tüz arı barrık tüüldü. Şöndü ne mahtansakta ne etsekta, bitöw barıbızda, tab birbirni bilib, Türk milletleda, başha milletleda, ol bizge karşı bolgan –alanı birge etib, bu Kültüranı bardırga kerekti, -teren! Nellay bir teren bardırsak allaybirdi.

Tepsewla bildiret millet kesin endi. Aytamada o Kafkas Milletle ala gitçe milletledi, Türkiya kibik ala milyonla tüüldüle ala. Endiva ala alka keslerin kalay bildirlikdile? -ma bu Tepsew ansamble bla dünyaga barıb! Endi men kesim, kesi kesime köre, men Europpanı kıdırıp çıkkanma, bitöw krallanı, bir tilinda bilmegenley, sözlerinda bilmegenley! Anıiçü tepsewübüznü anggıliyille.      

Bizni beg igi körelle, ol aman tüültda. Türk tepsewleni añglayla; -anggılayt! Bizda Türkbüz, tepsewübüzda Türkdü. Bu Kafkazlıd deb alay aytırga, o ol anı atarga kerekdi. Endi anda Kafkasda caşagan Türk milletle köbdüle; Azerbaycanlılamı deyse, andan sonra Nogaylıla, andan sonra Balkar Türkle, Karaçay Türkle, Kumuk Türkle, Nogay Türkle, Türkmen Türkle, andan sonra Karaimle caşayla, Tatarla caşayla, Başkirle caşayla, ala bir milletdile, sora ol ala tepsegen neg bolmaydı Türk milletli, biz Türk isek tepsewübüzda Türkdü, kiyimibizda Türkdü, alanı biz ayırga kerek tülbüz. Aytiyisegiz aytıgız, Taulu sözüçüngge Balkar Türkle Kafkaz tepsewde, Karaçay türkleni tepsewü Türk tepsewde, anıda alay etib barsak o zamanda bizni ullu bu khareagrafyabız, endi Türkçe kareografya deydile ya, hau, ol örge kötürülüb barlıkdı. (Birsi milletle) Milletni tanıgan eterikdile. Sora anñga tercüman kerek tü-üldü. Tepsewnü çegi coktu. Ol burup ötüp ketedi. Ötüb endi Türkden arı Romanyaga barganese anı bir hatası cokdu, andan ötüb nemege bargan ese Bulgaristanñga, andan sora Yugoslaviyaga, andan sora İrakga, andan sonra Yunanistanñga, anıçu ol kharına hata etmeydi. Birbirine karşı eted, birbirin añglarça etedi, tü-üşüb bircuk etallık tü-ülbüz. Etsek! Birbirge ariuw aytıb eterikse. Korkutub bir adam adamga cuk etallık tü-üldü. Gitçebizbla da, ullubuzbla da! Alayı, aythanıma köre Türkmen kültürası beg terendi, beg baydı. Anı biz alkınçı, etib boşayalmaganbız. Etib küreşirge kerekbiz anı. Alay bolmasa kültüranı kötürallık tüülbüz.

Şöndü bizde sovyet soyuzda, o zamanda, arı erkinligibiz cogit bizge bılay Türkge kelirça, andan sora başha krallaga barırça, allay erkinlik cogit. Europaga bariyik bizni tanısınla körsünle deb. Beri Turiyaga kelge va kıyın-edi. Endi eşikle da açılgandıla, eşikle açılganna köre; birlik igi bolsa, birbirni añgılasak sora kültürabız igi öserikdi, anı bla biz teren küreşirge kerekbiz. Ansı etgenibiz igit deb alay tohtasak, şöndi aytamada, ol Soviet Soyuzda, bizde, har cıldan har aydan (festival) etiyille, şöndü Türkde alaydı, Türkge beg köb kralla kelelle. Birbirni tanırça körüb turabız kimnikin kalay bolganın, kimnikin bolmaganın. Endi kayda caşayt Hindiya, kayda caşayt Çin, aladan kelgenlerinde Bursada kördük alanı kalay bolganların. Allay bir baylıknı körüb turabız, o baylıknı biz kesibizni tepsewleribizde kötürürge kerekbiz.

Men etgende Türkge eteme, Türk Milletge eteme, Türk etgenida mañga etedi, anı añglarga kerekbiz. Alay bosa uzakga barrıkbız, kültürabız beg baydı.

SORU (2) Muhtar nença cıldan beri Folklor bla küreşesiz?

MUHTAR - Endi meni küreşgenim alay boladı; Aziyada men beg alga, bu Özbek tepsewleni, andan sora, india tepsewleni tepsiyim, men Kafkas Tepsewleni toylada köriyim, barıyim-kariyim birzatla eterge küreşiyim, o zamanda bılay profesyonelligim cogit, gitçeyim men o zamanda, sora mektepge bardım, andada küreşe keldimda sora, şaharga keldim(Bişkek). Mektepte profesyonal tepsewni körüb başladım. Bir cılnı içinde har ıyıkta cıyirma sagatnı küreşib tepsewge başlaganım alay boldu...

Sora eylül altınçı cılda, bir-ming-toguz-cüz-elli-altınçı cılda (1956), kelebiz kayıtıb turgan ceribizge(!) Sora boluş bizge deb ayttıla. Sora men aytama; Tepsewlerigiz kayda, Azyada ol kartla tepsegenni körüb turdum deyme. Eylül cetinçi cıl o kayıtıb kelgenle tepsewge küreşelle, endi allaybir katı işleb kelib, ingirde, Folklor bla küreşirik. Folklor bla küreşgen a; cubançıklanı üsünde, allay tobuklanıp keçe, kündüz ızımdan küreşib, ingirde kelib karab tursam, tişiruwla tepsep başlasala kırdık ketip kalıyidi. Asırı tepsegenden kırdık eğilib ketib kalıyidi. Alaga seyir etiyim. Ala esime tüşülle. Tepsewleni cıyıp başlayma o zamanda(1957).

Bir kavumla çıgalla bılay keslerin mahtap. Endi okuy turiyim, okuvumda baritta, sora birkavumla, bizni tepsewleribiz cokdu, biz ol milletden alganbız - bu milletden alganbız, -deb.  Sora men igi bılay karşı altmışıncı cılda başlayma. Sora ellege barsam menden bir şaför bir kapek alga unamiyelle. Neg etesiz bılay desemda – Da sen taululanı tepsewlerin cıyıb aylanasa, sora biz senden neg alabız, -deb, endi ala savdula. Ala meni üsümden film etgendile, sora meni üsümden kitabda çıkgandı. Alay etib cıyganlarımı cazıb, cazganlarımı tepsewleni içine salıp başlayma, kesim a ol Özbek salgan tepsewge barıb, anda tepsep turama, kaysı bolsada kabartınıda tepseyme, adigeynida tepseyme, barını tepsep barama. Sora jay eki ayga solurga çıgiyik, ol zamanlada, ciyganlarımı cerlerine salama, keleme da, endi sözüçüngge Yeniköy deb el bardı, anda ettim, ol elde sora kartlaga aytıyim; -Tüzmü etgenme desem, -ugay bılayda bılayın keter, bılayga bılayın koş deyitta; men anı etib koyuyim. Sora alay ete cıya-cıya, caza-caza cıya kelemeda kitap çıgarama, ol kitapça çıgargan, alkınçı bir adam, esimdeda cokdu.

Sora bir kavumla zarlanggan etgança, çıgallada allay tepsewle kaydan çıkgant, kaydan tabılgant –deb başlayla! Men a tutamada, ol açhaçıgım, hakım tüşgenni, jay, uramada Asetyaga keteme, uramada Gürcüge keteme, uramada Ermeniyaa barama, uramada Azebaijanga barama alay jıya-jıya-jıya keleme, bir cıyırma cılnı alay etib küreşe keleme da sora iggi ullu köb tepsewle cıygandan sora karaymada alanıkı kalay, bizniki kalaydı. Sora andan alayete kelgende va colugalla, endi Şahmurzaladan ullu Folklorist baridi, sora cazuwçu, ol aytat – Muhtar cıyganda tepsegenda ariuw etese, alay tepsegeningi cıyarga kerekse; adeti bla, andan sora ne kiyim kiygenila, kaysı makamı bart deb. Endi sözüçüngge Teppenanı sen tutub başha makam bla tepseyallık tü-ülse. Anda tepsew alaydı;

Voyra voyra teppena oyra teppena,
Teppenanı tepseyik oyra teppena.

Sen makamın keterib başhanı salsang, tepsew barmay kaladı. Gollunuda alay, sora marokonuda alay, kısırnıda alay...

Alay ete keldimda cıyıb sora andan sora, birinçi kitabnı (çıgarama). Kelemeda Apkomda(Partiyada) aytalla –Başha milletlenida cıysang –deytta, zamanım ceterik tült –deyme. Manga meşina*(araba) kerek, meşina bolmaganlay kayrı barayım deyme alaga. Sora o kitabım çıgat, ekinçisi çıgat, üçüncüsü törtüncüsü beşincisi alay çıga barallada, sora andan bir kavumla aytallada, kesibizni profesyonal tepsewçü ansamblebiz cokdu –deyle. Ansamble endi birge etilgen, birge tepsegeninge ansamble deydileda, sora andan başlayma seksen segizinçi cılda, cıyıb adamlanı, kalaydan ahça bolsa anı cıyama, açama nemeda, sora başlaymada anda ol Kaytaladan Ismayıl deb, bussiness*(iş-adamı) bla küreşgen, ol manga beret, ol ahça bla o zamanda, ullu ahçiyidi, beş-cüz-ming beredi. Men bir-milyon tengli ahça cıyama, cıyamada sora adamlanıda cıyama alagada Hak eterça har aydan. Andan sora Okaytayev, Ismayılda ol da menibla birge bolub ANSAMBLE BALKARİYA etebiz. Folklornı Etnografik Balkaria –deb allay etebiz. Anı etgende sora Apkom aytadı; eki ansamble bir respublika neg etgenin, men aytama kerekdi deyme, karayık deyme Abhazya bir milletdi deyme, kesida cüz-mingge cetmeyt deyme. Kesleri cazalla men aytama, “cır bla tepsew bir ansamble deyme”, “kuru tepsewleri ekinçi ansambleleri”; birini atı “Abhazya” birini atı “Şaratin” deyme.

Hau sora andana ala telefon salalla, kelet fax karaylada, bu kertidi deyle. Endi öteyik deyme, Adigey; Adigey bir cüz ming deyme, bizda allaybir deyme, alaga eki ansamble, bir ansamble “İslamiy”, ekinçi ansamble “Adigey” deyme. Bizge neg caramayt deyme. Tüz aytasa deydile. Çukçile*! Sibiryada caşaydıla deyme! (*Endi ala Türk milleti tü-üldüle.) Tört mingdile deyme, ala deyme, alanı keslerini profesyonel ansambleleri bart deyme, bizde neg cokdu deyme. Sora andan sora, Apkom, olturalla bir ciyırma adam, sora aytıb başlayla birbirleri bla, eterge kerekdi, çıgarga kerekdi, munu kitabları çıkgandı, bu bilim bla küreşedi, o bilim bla küreşgen adamla ala tüz cazalla, arı-beri deyleda… sora ansamble çıgarabız. Bir cılnı içinde bir tohtamaganlay tepsew bla küreşebiz. Sora anda çıkganda adamla caygan etiyille; alay aytiyelle;

Bizni bıllay tepsewleribiz kayda! Neg turgandıla bugup! –dep.
Bugup turmaganla siz bugdurgansız deyme (menda).

Andan işanalla manga, eteme sora artda biz alay alga ötüb har cerde da biz çıksak, ol otuz cıl bolgan kırk cıl bolgan ala biri çıgarga unamiyille. Balkaryadan korkmay biz etallık tü-ülbüz, alay aytiyille. Endiva meni bir neme ullu kullukçu tavluladan, Çeçenlanı Husey deb, keteretta, sora ansambil şöndü bilmezse Çerkez Ansambilmidi! Asetin Ansambilmidi! İnguş Ansambil! Anda bolmagan millet cok! Kimi cavluk kısıb alay tepseyt! Kimi börksüz tepseyt! Kimini çaçı…

- Kaysı Ansamble deding mungga?
- Balkarya. Men etgen.
- Balkarya?
- Hau meni ketergenden sora.
- Sen başçılıknı koygandan soramı?
- Hau, meni ketergenden sora. Hau. Ketergen etgenille.
- Ketergen ettile!?...

Sora andana aytama;

- Beg igi colbla barasız! –deymeda,
- Şöndü alay eterge kerekdi, -deydile.

Endiva, ol zamandaça, ne kralgada çıgıp kaliyek, ne festival bosa çıgıp kaliyek, birni birinçini almay kayıtmeyek har cerdeda. Alay bolub turubdu, endi va olturdula, bircarıda çıkmaydıla, üyde olturub, kim kapekle berse anı alalla, küreşelle etib. Tepsewlerin kaysıla boganların; -meni tepsewlerimi atların koygandıla! A! Tepsegenlerin a ketergen etgendile -atların koygandıla! Ne atarga bilmegenley, kalay aytayık –deb. Endi Tau Tepsew – Tau Tepsew deb beş altı tepsewnü aytalla! Sora kalaydı atları, -beş tepsewge bir at! Kalay berrikse -deyme. Anı angılamaganlay… Ma alay boldu –sora; Ansembıl şöndü beri sizgeTturkiyaga) kelebiz –deb turallada; -bilmeyme bir kere kelgenlerinde caratmagandıla. Ekinçi kelgenlerinde kalay bollukdu bilmeyme.

Biz toksanınçı cılda kelgenibizde, aytamada, bitöw Türkiyada ne barise, gazetimi deyse, dergisimi deyse, radio-televizyon; kuru bizge işley edi. Bizni bla birge bitöw Türk ansamblele kelgenille. Kazakıstandan, Kırgızıstandan, alada seyir etib, bıllay gitçe millet, (bir cüz ming adamlı) Türk Milletni, bıllay ansambıli bart -deb.

Ariuw aytama, har tepsewni kesi kiyimi bar edi. Birbirge uşamagan. Alaga, biz uşaş tepsewle desekta, kiyimle ayırıb koyuyille. Bu bıllay tepsewt, bu bıllay tepsewt degença. Şöndü ala barıda ketgendile!

Tepsewnüwa endi salgan zamanda bilge kerekse. Tepsew ne cerden çıkgant, ol tepsewnü maganası nedi –deb. Maganasın bilseng salga tabdı. A bizde maganası bolmagan tepsew cokdu. Sora tepsewnü, har nemesin -ol kımıldaganın, anı bilseng, ni-zatha etgeniñgi anı, kalay bolganın. Sora o zamanda eterge, tepsewnü salırga, sahnada tınç boladı.

Karaganda anggılayt, -angılayma deydi!; sora angga, -sen tepsegenmiseda kalay angılaysa deb sorsam; ugay angılayma, karayma kiyimlege, karayma kalay tepsegenigizge, kalayt –deb. Har birini kesi kiyimibla… Gollu ne bolganın, Ozay ne bolganın, Kısır ne bolganın, Jortuul ne bolganın anglayma dey-idi! Şöndü bir makamga 5 tepsewnü etip koyalla! Kaysınıkın bolganın bilmeyse, andava meni bla birge, aytamada, köb küreşgenim men ala bla ciyırma cılnı, appoladan eki egiz karındaş, Albert bla egizi, beg fahmulu, kafkasda aladan pahmulu adam cokdu, endi Türklüle yetenekli deydilada endi. Alada. Sora mengge birge bolub, tamla ma sen “Dommay”nı makamın keltirese, salabız “Dommaynı”, iynekle kibik ullu ullu, tauda baradıla ala, cuguturlanı ullu müyüzleri, alageyik deysiz siz “buv”nu saliyik. Har zatnı ma alay bardıkda, sora biznikileni bildile, bıllaybir gitçe millet bolub; Karaçay da Malkar da saklagandıla tepsewleni deb. Alay bardık. Men kesim Tarımnı boşadım, atam-üçü boşadım, tilegenit, tilegen etgenit. Menden tarımçıda bolmadı. Men sora Aspiranturaga kirib munu boşaymada, munu üsünden, tepsewleni üsünden, etnografiya deyle, anı bla alay bara...;

Şöndü bir toguz kitab çıgarganma, entta cazıb boşay turama eki kitapnı, ekisi bu sagat çıgarabız deb turalla alanıda… alay etib barmasang iş barrık tü-üldü.

SORU (3) Biz tahsil deybiz, okuvuguznu usunden birkesek aytsagiz Muhtar?

MUHTAR - Endi aziyada küreştim da, studiya deydile anda, bılay bir künnü etiyik bir ıyıkda, eki sagat etiyik, ol eki sagatnı içinde, menge tab bir üstaz tüşdüda, sora hindianı tepsewlerin ol; -munu bılay etseng bu künnü tayakların barmakladan kalay çıkganın bılay etib bılay etdirtiyit. Kün tayak. A sora men kesi-kesime alay aytganim; birsi tepsew alay neg bolmazga kerekdi –dep. Anıbla sora men anda anı başladım, -üniversitetni al cıllarındagı oku’u zamanlarım edi bu cılla. Üniversitet cıllarımda keçe üniversitetde okuy-idim, kündüz a tepsewde. Endi alay aytabız, tört cıl okurga kereget. Tört cılda; andada okudum andada, sora bu eki Fakulteni ekisinda okup boşadım da sora eki diplomanıda aldım. Üniversitede boşaganım Tarım’nı tutdumda atama berdim diplomanı, ol da bılay karadı manga. Men ayttım; -işleyallık tü-ülme dedimda sora tepsewge kettim.

Endi partiyanı zamanında alayidi anda. Eki cerde işlerge erkinligiñg barit; birinde tolu hak alıyiñg. Ekinçi işingde carımın alıyiñg. Manñga uva anñga karamaganlay, (o zamanda beg katı kariyille ızıñgdan), manñga toguz cerde erkinlik etiyille. İşliyim. İgi bardırat tiymegiz dep koyuyille. Da sora men toguz cerde işliyim. Bir ekipde törtden-beşten andan köb tepsewnü tepseyalmay… –küçleri cetmeydi, karuw kerekdi andada. Sora anda beş anda tört mında üç alay salıb bariyimda tepsöwleni; -köriyille, sora o kartla manñga bergen tepsöwleni kariyilleda; -Muhtar alayçıktan anı keter, bılayda bu kiyimni kiyiyille, munda uzun çındayla, munda kısga çındayla, munda çabırla, munda mesle, bılayda belbau tagıyille, bılayda kuşak tagıyille, -deb alay etib manga üyretib başladıla. Mında kapdallı kiydiriyille, mında çepkenni kiydiriyille, mında kölekni kiydiriyille, mında gabarnı kiydirille –deb alay aytıb. Sora anı bla alay etib kiyimleni üsünden, kiyimleni tarıhın cıydım. Andan sora tepsewleni cıydım. Andan sora makamların cıydım…. Alanı ettimda sora Ansambil küşlü boldu. Ansambil küşlü bolduda, ayttıla, atıbız aytılıb kaldı kısha zamanlada.

- Balkariyanı kaç cılında kuradıñg Muhtar?
- 1989nçu cılda kuraganimda on-eki cıl işleb, sora keterilib kaldım.
- 12 cıl sora koydung!?
- Hau, başkannı başcısı bla caraşalmadık, başkan bla cararaşalmadık da, a ol bitöw kralnı, cumhuriyetni başcısıyet, ol Çeçenledant, men Kudayladan; -kesi da aytadı şöndü “Kalay terslik ettim!” –deb. Keç da dedimda koydum menda! Keçdi endi. Artha kaytarırga anı, örge turdururga kıyın bollukdu…

SORU (4) Tau milletni harbirinda kobuz tavuş kesine tartsada, seni kobuzga-tepsewge tartgan ne boldu? Ne bolduda bılay bir tereñge bardıñg?

MUHTAR - Men endi asker bolayım, askerde kulluk eteyim deb turiyim. Baramada elli beşinçi cılda, Taşkentte, anda ullu ol subaylanı üyretgen allay okul baritda, tört cıllık. Kelemeda sora andava caş teğmen turiyidi; ol a! Karagan bolmazit! Tutatda meni bilgilerimi alat, alıp cazıp, öt –deyt, barama, barsam a sora manñga sorgan etgenille (mülakat), sen aytçı bizge, kim bolgandı, o zamanda batır adamlanı aytama, sora ol, Almanlanı uvatırça etgen Stalin, anı üsünden sorsala aytama, Sora marşal a ne ayttı, -anıda aytama, generallanı ayt, anıda aytama, sora cetinçi görevde Stalin ne aythanidi; -ol Kasım ayıtta endi, Kasım ayında ne aythanit deytta, turama anı da aytama, anı aythanımda uva bitöw generalle, albayla da, yarbayla da örge turub bılay süvelib turub manñga karab turuyille, sora men boşaymada, olturalla, sora anda uva aytat, bir general manñga, “Ay caşım -deyle, uzakga barrıgiñg sen bu iş bla, -deydi, alay a alalık tü-ülme, -deyt”. Sora andan, seni o kagıtlarıngı kalay algandıla, okuvun –boşagan okuvungu, saulugun anı üsünden belgeleni, kalay tüşürdü beri deytda! Ne bileyim da, keltirdim berdim, teğmenge! Sora anıda çakırdıla, men karamaganma dedi, anñgada uruşdula ayamaganlay. Bilmegenme kim bolganın. Meni bla kürt caş edi blay alanıda o zamanda Asiyaga köçürgenleda, Türklülenida, Kürtlenida, biznida, Çeçenlilenida, İnguşlanıda, Karaçaylılanıda, Kırım Tatarlılanıda, Almanlanıda, -bir üç milyon barit Almanla Volgada, alanıda bitöw arı köçürgendile, sora bizge alay-allaylaga kirirge (Askeri Okullaga) caramayidi. Bizge allay erkinlik cogidi, kayıttımda keldim sora okulnu boşab üniversitetge kirdim, andan bu tepsewçünü tört cıllıgın okub boşadım, ma anı bla sora barıb bardım.

SORU (5) Endige deri sen cetişdirgen, sen üyretgen kaç sabiy-talebeñg bolur? Sayı bla bir miñgmi bolur, bir eki miñgmi bolur?

MUHTAR - Houu sanñga hou! A bolu bir, teyri bir tört cüz minñge cetedi.

- Tört cüz minñge cetedi deyse Muhtar!?

- Men köbleni üvretgenme. Men endi köb cerdeda işleyimda sora anda bolmagan millet cogidi. Adigey mi deyse, Asetin mi deyse, Çeçen mi deyse, İnguş mu deyse, alay bolmagan millet cogid. Sabiyleni üyretgen etiyim. Alanı ala keslerinda süyüp tepseyille, o taulu tepsewleni. Başga tepsewni artık nemetmiyelle. Endi taulu tepsewleni kişi nemetmegenitta, -biz anda 13 cıl turganik, kayıtıb keldik, kördüle, seyir etip ala karagan etiyille.

SORU (6) Siz soggan enstrumanla barmıdı Muhtar?

MUHTAR - Men allay oynamayma, ugay men anı oynamayma. Tepsewla, ansa angga allay zaman kerekdi, ullu zaman.

SORU (7) Bukün kafkasyada beg köb halkladan milletle caşasada bizni milletibizni ceri belgilidi, Minñgi Tau deybiz, belgisi bart, kafkas taulanı en miyigi, -mahtaulu taubuz, atı blada dünyada bilinggen taubuz, Minñgi Taubuz – Elbruz. Minggi Tauga cuvuk cerlede, tögereg tiyresinde caşaybız; da sora anıça alay folklor canı bla kararga bolsak, Kafkas Halklanı içinde, ekipleni içinde bizni ceribiz kalaydadı?

MUHTAR - Endi beri kara! Alkınçı kafkasda bizden ullu milletle bardıla. Bılay kesi süvgen birzatla cazganla bardı ansı, bilim kitab, bu tepsewle üsünden cokdu birindeda. Biznikile sora Ermenilenikile. Ermenile üç tom çıgargandıla, menikida allay bir bolur; üç tom. Ansı başha milletle bilim bla bir milletden bir adam çıgarmagandı. Endi Leningradda, bir on cıl boladı andan beri, o zamanda, bir ullu bilim konferetsiya etildi, anda turub aythan etgende; kafkasda bu tawlulanı tepsewleri köpdü bitöw milletleden. Endi ol kitabçık mendedi kesi, bılay kalın tüüldü, anda açık aytılıbdı. “Alıkınçı biz körmegenek başhanı deb.” Kişi çıgarmayt, cazarga kıyındı ol. Ol har nemeni anglamasañg cazallık tü-ülse. Anggılasañg o tepsewnü kalay bolganın, kalay etgenin; o sora cazarga tınçdı. Anı bilmegenley sen barıb hılı-mılı etgenligiñge kişi billik tü-üldü.

SORU (8) Kafkasyadan Türkiyaga beg köb ekiple keledi; bu kelgen ekiblege bılay karap; “ma bula bizni adamlarıbızdı”, “bula bizni ekibibizdi” -dep biz bilirça, bir belgibiz, bir ızıbız barmıdı? Anı sorganım, tartuwla birbirin beg tutadı, kiyimleda bir bolmasada, birbirge uşaş körgüzedi adamlanı közüne.

MUHTAR - Hau! Endi beri kara; endi aytamada; beri Türkge kelsek; kafkazlıla köb kelelle; Gürcüden kelelle, andan Azarbaycandan kelelle, a sora Adigeyden, Çeçenden… kelelle, har cılda bir-birge colukgan etebiz; ala kesleri seyir etib, alay aytıb koyalla, (tepsewnü aytmasakta), bu makamnı ömürde eşitmegenbiz dep koyalla. Sözüçün Gollunu kişi eşitmegendi, Hardarnı kişi eşitmegendi, Juguturnu kişi eşitmegendi. Endi kavkazda ol oyunla bardıla, bir kavum makamla, alanı oynamagan kişi cokdu; Sora karasañg bilmeyse; bu kimniki bolu deb kesi-kesiñge. Keslerida birbirlerine alay aytalla, sora tüvüşüb başlayla; ugay ol biznikid sen bizden algansa dep. Bilmegenden. A biza kişi bla tü-üşmeybiz; Ant dep anda bir makam bartda anı bir kişida oynıyalmayt, Hardarnı birkişida oynamayt, Gollunu kişida oynamayt, sora kalay aytırıkdıla! Alay aytıb koyalla; sizni tepsewügüznü makamıgızga karab okuna aytıb koyayık deb. Makam a endi tepsewnü ariuw eterge ol ullu cerni aladı. Tepsew ol kesi makamı bla etilse boladı. Sen tutub anñga, sözüçünge; Hardarga Gollunu oynasañg tepsew ölüb kaladı. Golluga keltirib Hardarnı oynasañg ol da ölüb kaladı. Bolmaydı. Andan sora har tepsewnü allında ol törelik bolsa; törelik, adet, ala. Endi sözüçüngge (men sizge ayttımda tünene), oñg canında har zamandada kızga sıy bergen, ullu sıy etgen, alay ol adetleni; kolun kalay tuthanın bilseñg, başıñgı kayrı bururga bilseñg, sallarıñgı kalay tutarga bilseñg; ma ol tepsew bizni tepsewübüzdü degença; tepsew bilinip kaladı.

SORU (9) Kiyimlede belgili bolgan, bu kuru bizde bart degença bir zat barmıdı Muhtar?

Hau! Endi beri kara! Caşla kiygen çepkenni alıp karasañg; ol Türk halattı: aba.

- Motif?

- Hau, Motifi, kalmaganlay Türkdü. Arıda aylan berida aylan. Sora barıb bütöw Türk Milletle bir milletden kalay allıkdı; Kafkazdan. Anñga meni iynandırga kıyındı. Endi anda ol “gazirle” bolmasa; ol tüz Özbek halatga uşaydı, Kırgız halatga uşaydı, Kazak halatga uşaydı, Tatarnıkına uşaydı, Başkirnikine uşaydı, Kırım Tatarnıkına uşaydı. Kırım Tatarlı va, ala, kız kiyimle; kalmaganlay birden birge kelip kalalla. Halısına mı deyse… nakışına mı deyse… o alay karaganda; ornamenti mi deyse… bütün uşagan etelle. Sora bu bizniki tült deb kalay aytırıksa! Biznikile barıb kişiden almagandı, bizden almagan-esele. Algan eseda anı üçü ol ayıb tüüldü, bir adam anñga alaga amant dep aytırık tüült.   

SORU (10) Muhtar, “kareograf” deb kimge aytıladı? Kareografla kalay işle etedi? Sizni üsügüzden birkesekda Kareograflık canıgız bal söleşirge izleyme.

MUHTAR - Endi beri kara! Birkavumla “Folklor” degen söznü aytalla! Etgen a etmeyle! Kareograf endi ol allay adamdı; ol cıygan etedi, cazgan etedi, tepsewnü saladı. Baletmeis deyle, ekinçisi, ol a tepsewnü ariuw eted, cerine salat, kimni kolun kalay eterigin kareografdan sorup. Endi biz barınada bu kareografdı deb aytallık tüülbüz! Men kesim Azerbaycanlıga sorgan eteme mında; profesyonal degenlerinde men seyir etib kaldım; ol profesyonal tüüldü! Men aytama; sen kimse deyme da; “kareograf” deyt! Ne kitabnı cazgansa deyme; “Birzatda cazmaganma” deyt! Sora; a bu kolnu bılay neg tutasa deyme da; “Bilmeyme, manñga alay üyretgenle” deyt. Sora sen kalay kareografsa deyme!!! Sen baletmaisse deyme!!! “Ugay men kareografma” deydi. Bılanı ortasın anglamaysa sen deyme da! “Ne bileyim manñga alay üyretilgent” deb ma alay aytıb koyalla.

Entta kaytarıb aytama, kareograf; cıygan etedi, cazgan etedi, salgan etedi. Baletmeis-isa anı tutatda anñga sorub, ki, ariuw etedi anı, arıthan etedi, kolların kalay tutarga, ayakların kalay salırga, kalay tınñglarga, kalayda kalay boşarga, alanı alay etet ol. Oldu işi.

SORU (11) Malkarda kaysı şaharda turasız Muhtar?

MUHTAR - Üyüm Nalçikted, işlegen a ellede eteme.  Bütöw taulu ellede işleyme. Karaçaydada işleyme. Karaçay bizden 200km uzagırakdı.

SORU (12) Bu sagatta sahnaga çıgarça hazır ekibiñg barmıdı, ekibnñgi atı nedi? Caşdan-kızdan nença adam tepseydile? Ekibdegi adamla sabiy-caş; gitce-ullu kalay  adamladan kuralgan ekibledile?

MUHTAR - Bir ugay! Beş ekibim bardı;

ALAN’TAU
AS’SA
ELİYA - 30 kişilik ekib (ullula - büyükler)
AS’ALAN – 70 kişilik ekib (sabiyle da bart ullula da bart – gençler ve büyükler)
ŞAT’TAU – 70 kişilik ekib (sabiyle da bart ullula da bart – gençler ve büyükler)
ANT – 80 kişilik ekib (sabiyle da bart ullula da bart – gençler ve büyükler)
BOZ’ALAŞA – 80 kişilik ekib (sabiyle da bart ullula da bart – gençler ve büyükler)

Bu ekibleni içinde üvlü da bolub tepsegenle da köpdü. Bu ekibleden sora başha ekiblerimda bardı. Kitabımda cazganım, alkınçı sahnaga salınmagan tepsewleni bu ekible üvrene turalla.

SORU (13)

Muhtar, biliñgen nença türlü oyunubuz-tepsewübüz bardı? Bulanı barında sahnaga salganmısız, sahnalaganmısız? Etilmegen, alkınçı sahnaga çıgarılmagan oyunlarıbızda bar mıdı?

MUHTAR - Canñgı cıyganlarım alkınçı etilib boşalmagandıla. Endi ma bıla, bu kitabda…

(M.Ç.Kudaev, Drevnie Tançı Balkarçev i Karaçaevçev) alkınçı salınmagant, bula barıda Karaçaydagı, Malkardagı bütöw Halk Tepsewlelle. Kitabımda barıda cazılıbdı. Tepsewleden-oyunladan bir altmışı sahnalangandı, sahnalanmaganla; culduzlanı üsünden tepsewle; uzay deysiz siz, ol allay oyunlarıbız turadıla, alkınçı salınmagandı; ma bu kitabda(körgüzsted kitabnı). Alaga kiyim kerekdi, kiyimleni bagaları köbdü. Sözçüngge har tepsewni kesi kiyimi boladı…

SORU (14) Muhtar, endige deri kaysı (yarışmalaga), erişüwlege koşulgansız? Siz algan birinçilikle barmıdı?

MUHTAR - Aytamada, Balkarya bla, anda Abhazyada, bitöw birinçilikleni alıb ketgen edik. Anda bitöw kafkaz ansambleleni içinden birinçilikge biz çıkganek. Alay 18 sauga barit, alanı barında kalmaganlay biz alganek.

SORU (15) Ol zamanlada Balkaryanı başında siz mi baregiz Muhtar?

MUHTAR - Hau.

SORU (16) Türkiyaga birinçi kaçan keldigiz?

MUHTAR - 90 cılında kelgenek.

SORU (17) Turkiyada kaysı şaharlada çıkgansız?

MUHTAR - Anda Ankarada bolganek, andan sora Konyada bolganek, andan sora Eskişehirde bolganik, andan sora Adanada bolganik, andan sora Istanbulda bolganik. Anda bizge bir 5 milyon açha da bergenille, para, anı berib, 4 sagat cazganek (video kaydı), anda o zamanda, bitöw tepsewleni. Endi ol anda salınıbdı, ol tepsewle Balkariada cokdula. Salıga adam cokdu.

SORU (18) Andan sorada bargan şaharlarıgız köb bolur?

MUHTAR - Hou ala köbdüle, alava!

SORU (19) Türkiyan sora kaysı tış krallaga bardıgız?

MUHTAR - Endi men barmagan Europe’da bir kral cokdu. Sanab başlasañg; Fillandiya, Şiwitze, Norwedciya, Danmarka, andan sora; Anglia (İngiltere), Fransa, İtalia, Almania, Lüxemburg, bütöw alada bolganbız. İspania, Portugalia bitöw alada bolganbız. Arab Krallada; Suriya’da, sora Misir’de. Livanda, Yadanyada, Çinde, Hündüstanda, alada bitöw barında da bolganbız.

SORU (20) Kafkas Halk Danslanı içinde, bizni folklorubuz, tışından karab körüngende; ceri kalaydı-kalaydadı?

MUHTAR - Cer bolub endi biz; kim biledi, bılay ermenile bla bir teñg bara bolurbuz. Alay başha milletleni va başındabız; beg başındabız. Beg ullu başında. Anı men korkmay aytama, ne deseñg; kitapla cazılıb turat; arıda sekir berida sekir; cug aytallık tüülse. Bitöw ol Türk tepsewleni, aytamada, bitöw ala cazılıbdı; Balkar Türknü – Karaçay Türknü deb.

SORU (21) Cazgan kitalarıng kaysılalla Muhtar? Kitaplarıñgı atları kalaydı? Entta caza turgan bir eki kitabım bardı deyse?

MUHTAR

Kitap 1:............

Kitap 2:..............

Kitap 3:............

SORU (22) Folklor degende akılga halk, Halk degendeda Folklor keledi, sora sizni işigizda Folklor ese, halknı billik halkga cuvuk bir adam bar ese ol da sense; sora señgge sorama; Nazmularıbız, Adabiyatıbız beg ariuwdu, sora cırlarıbız alada alay, künübüzde-şöndügü zamanda, anda Karaçayda-Malkarda-Tau Ellede, milletni en köp caratganı tıñglaganı tartuwla kaysılalla, nazmuçula kimlelle? Alanıda okuwçula bilirge izlerikdi.

MUHTAR - Meni canım bla, manñga boluşurga küreşgen degença bolub kaladı, millet bilsin degende; anda beg pahmulu, bizde şöndü aytamada; Curtubaylanı Mahtidi. Tepsewçü tüüldü -tepsewnü ol etmeydi; ol cıygan bla manñga karşı bolub kalad. Sora bir-birge kitabnı cazganda men anñga karab aytama; Mahti bu zamanda munu cazgant, ma bıllay cerde bıllay betde. Ol cazganla alanı tepsew eterge kıyın tüüldü. Men etallıkma anı, a ol tepsey bilmegen anı etallık tüüldü. Alada sora alay aytıb koyalla; “Sanñga eteyik, sanñga boluşayık” deb. Endi ma bu, munu bitöw cıyılıb Taulusuda Karaçayıda  alay aytıb turadı; “kaçan çıgarıgsa munu” deb (daha önceden çıkarttığı bir kitabı örnek göstererek). Endi sau bolub turganlay munu çıgar deb andan aytalla.
 
Allahtan uzun sauluklu ömürle tileybiz Muhtar sizge. Bu küreşe turgan kitabıgıznıda boşarsız, canñgı kitablada cazarsız Allah aytsa.

SORU (23) Turkiyada caşagan tau’lu halknı kalay köresiz?

MUHTAR - Birda beg caratmayma teyri; endi aytamada; problema bolmagan cer coktu! Arı Amerikaga bar, andada bar problema, bay bolsalada. Yuroppada da bar, Afrikada da bar. Munda Aziyada da bar. Alanı ol problema deb tursak; kurcilab, iş birzamandada barrık tü-üldü. Bardıra bara endi ‘Koşta bara-bara tüzelet’ –deyt taululada allay söz bartda –atasözü. Endi alay deyik, bizda alay eterge kerekbiz ansı; Men endi karab turamada mında caşagan milletle, saubosunla Türk karındaşlarıbız, bizda alanı tamırındanbız, bizni ayırga bolmayt. Endi anñga karamaganlay başha milletle kuyulub kelgendile zamanında; o Kafkas Uruş (vurmak vuruşmaktan vuruş; URUŞ; savaş) bolganda; alayda bosa; anı üçünge dert tutub turga bolmayt birbirge; Orusda kesini politikasın küreşed igi bolsun deb, şöndü körese İranda alay bolganın caratmayla, Irakta alay bolganın caratmayla. Zamanla milletle beg igi billiktile anı, buzganla bardıla; buzmasa(y)idile alay bolluk tüüledi, buzganla köbtüle, o buzganla endi; allay ullu Kral kalay coyulub ketti; allayın aytamada; bizde uva kuru cilaganlay turalla; ol kellik tüüldü; munda men köblege sorganma; İstanbulda mı deyse, İzmitde mi deyse; Yalovada mı deyse; Urfada mı deyse; sorub kelgenme; -bılay negsiz siz? Birsile, mında caşagan o Türk bolmagan milletleda; sözüçün Çeçenmi deyse; Gücümü deyse; andan Kabartımı deyse; Adıgeymi deyse; Asetinmi deyse; ala körgüzgenle deyle keslerin; adam çagıralla kafkasdan işlerge mında; biznikile anı eterge unamaydıla! Aythan köb etelle; bugün-tamla bugün-tamla –deb, a zaman a ketib baradı. Ol mında bilgen kartla; ala da avuşhandıla. Sora; beg caratmayma; ne tepsewde ne Festivalde körünmeydile mında caşagan tavlula; Karaçayıda Malkarıda. Sora men alamat deb kalay aytayım! Beg amandı! Ol ne deseñgda arıda et berida et; milletni betin körgüztgen Folklordu! Etnografyadı! Tepsewnü sınırı coktu! Anı kişi tıyallık tült! Çegi cokdu anı! Kalaydada et! Añgga tercüman kerek tüült; ol otüb keterikti –neni çegindenda. Anıçuwa ne aytamada; biznikileni bılay munda caşaganla küreşiyelle!!! Men añgga beg aman ıspas eteme… Köllerine tiymesin bilge kerekli, ters bolganıbız zatlanı aytırga kerekbiz birbirge.

SORU (24) Halk bir cerde cıyılgan zamanda etilgen toyladan oyunladan barıb körgenigiz boldumu? Alanı va kalay kördügüz?

MUHTAR - Boldu, ma aytamada, endi beri keldimda, beri kara; bu Afyondagı Festivalni öttürdük. Omarnı alayık; töppelerı; ala mañgga cuvukdula, uzak cuvuk bosada cuvukdula. Ala çakırdıla, karadıla endi; andan sora başhalarıda çakırdı; aytamada; çıçhanladan Nurettin; añgga üyretirge kerek tüldü, ol beg süygen adamdı, ol eterikdi har zatnıda, ma munu et deseñg –etib koyarıkdı. Sora Barazlanı Ismayıl; anı işi cokmudu! Ala ekisida meni, Nurettinda olda, alay eltib Elde tanıthan etdile. Kaysı tepsew, kaysı oyunla, kaysı tukumla caşayla deb alanı; alanı mañgga boluştula. Sora men o canından karab; alaça allay adamla çıksala; seniça Muratça çıksala; bılay kelib mañgga sorub küreşesiz; meni cıyganımı siz çıgarga izleysiz; sizniça küreşgen adamlarıbız köb bolsa; men korkmayma; -diniñgda, tiliñgda, kültürañgda saklannıktı. Sen saklasañg allay bir Türk Milletge boluşhan eterikse, allay bir anı kültürasın kötürese! Türk Millet ullu milletdi. Sora bizda bara, anıda oya barsak, –kesibizni canıbızdan, sora allay bir zaran berebiz ullu karındaşlarıbızga. Anı bilge kerekbiz!

SORU (25) Muhtar, tartuwla beg köbdüle, anı bilebiz da; blay bir grup eterik bolsak, nença(kaç) türlü tartuw bart? Biri küw eteme deb tartuw etgen, biri tepsetirge oynatırga tartuw etgent, -degença; gruplama etallıkbızmı tartuwlanı.

MUHTAR - Endi beri kara! Barazlanı Ismayıl bla sora Çıçhanlanı Nurettin, ol ekisi, aytamada, meni elttileda anda Bolvadinge, beg seyir etib kaldım anda! Allay pahmulu caşcık! Ma bılay turub oynab. Añgga neni berseñgda oynarıkdı. Üyretirge adam cokdu anñga! Ol ters tüüldü. Sora siz mında Afyonda caşab, tögerek elledenda adamla çakırıp; biz sizge toy ettik, siz da bizge toy ettigiz. Karab turdum endi kalay ariuw cırladı ol caşcık! Kayda işleydi ol caşcık?

- Hou, ol caş Polis bolub işleydi.

Beg pahmulu sabiydi, beg pahmulu. Ol manñga sabiydi alkınçı. Sora anı katında oynagan kobuzla, ol andanda pahmulu, mendenda pahmuludu ol. Üyretirge adam cokdu. Tepsegenlege karab turdumda o toyda endi kesigiz munda caşaganla; bizden aman tepserig tüülsüz –üyretirge adam cokdu! Bizden igi tepseriksiz. Endi sizden sorada başha milletleda –koşhan, katışıklık köb etele; -bilmegenden! Kuru bir tepsewt –deb turalla. Amanmıt? İgimidi? Siz Karaçay-Malkar tepsewleni saklab turasız şöndü. Bilgenigizge köre. Sizge men ayıb etallık tü-ülme. Beg caratganma o keçeni. Körese end Omar, Omarnı işi cokmudu! Turub kalay ariuw tepsedi. Taner, kara. Turub kalay tepsedi. Turub Murat kalay tepsedi, -kesiñg kalay tepsediñg! Sizni kişi cib bla tartmaydı arı. Alay bolmasa sora tepserge adam bolluk tü-üldü. Ol cetgen caşlarıbız kızlarıbız ürküb kallıkdıla. Alanı ürkütmez üçünñge (ürkütmeziçiva) –igi mi tepseyme!? Aman tepsesem a!? Eşitgen etesiz, anñglaysız makamnı, kalay bargan, kalay etgenni, ayagıgıznı tab salasız, kollarıgıznı tab tutasız. Andan igi üyretirge; - adam cokdu sizge! Birsileden kemsiz; -aman tü-ülsüz! Sözüçüngge osetinleden aman tü-ülsüz. Sizda alaça tepseriksiz. Üyretirge adam cokdu, alaga kelib boluşgan etele, -aytamada şöndü bizden cumhuriyetden onceti çerkesli caş (Kabartı caşla) mında (Türkiyada) işlegen etele. On cılnı içinde kallay birni üyretgen etgendile ala mında! Türkiyada etilgen festivallege kelgen zamanlarımda körüb turama alanı kalay etib turganların. Beri Afyongga tüşmegendile ansı.

SORU (26) Muhtar tartuwlarıbıznı içinde eñg mahtaulu bolganla -kaysılalla -Minggi Tau’nu tartuwun bilmegen cokdu?

MUHTAR - Hau, -Minggi Taunu bilmegen(?), sora andan sora Albert’ni har cırı, aytamada Özdenlanı Albert’ni cırı, har cırı anı tepsewdü. Cırıda ariuwdu, tepsewüda ariuwdu, kam –deb kelib kaladı. Barında oynaysız, etesiz, munu artın cettiralmagansız algınçı. Eki-övlen tört-öwlen etallık tü-üldü anı. Endi hau karab turganma; Omar, Taner, Sen,  Muratda, küreşesiz, Nurettin küreşedi, Ismayıl küreşedi, ala azdıla. Sora Batçaladan bir caş kördüm; beg pahmulu. Andan sora, endi kesimi tukumumu mahtarga uyalgan eteme; -Kudaylanı kızıbız, çıktıda tepsedi! Beg ariuw, kesida karasañg kallay öhtemli kızdı! Köreseda, sora men alanı amant deb kalay aytayım! Üyretirge adam cokdu, türtürge arı, arı örge kötürürge adam cokdu.

SORU (27) Toylada cıyınlada tüz tepsew sogulganda, ol ariuw makamga har kimnida tepseri keledi. Caş bolsun, kart bolsun, kolun ayagın caraştırgan atadı kesin ortaga. Sora sarayım, tepsewni maganası nedi Muhtar, neg tepseybiz?

MUHTAR - End tüz tepsewnü tepsegende, birinçi alay bolgantta; endi: Beg alga ne toyunuda anı bla açıp kalgandıla. Endi körge; salları kalaymıdı, ariuwmudu, kıyışıkmıdı, gubburmudu, keñgmidi uzunmudu kıshamıdı… Çıkkanlay kesin kalay tutganın kögüztüp koyadı. Anı bla bilip koygandıla; sora igi tepsesele, anda olturganlaga sorgan etgendile; “bu kimni caşıdı”, “bu kimni kızıdı” –deb. Bizde “Tau Adet”de ol bolgant; sorgan etgendile “Alan bu kimni caşıdı, bu kimni kızıdı, bu kimlanı tukumudu” –deb seyir etib. Allay aytırça beg ariuw kızlarıgızda bar, ariuw caşlarıgızda bar. Men angga közbav etmeyme, manñga közbav eterge endi ol caramaydı ol, hau. Men ne barise endi anı aytama.

SORU (28) Kafkasyada ekibleden bılay bilinggen kaysıla bardı Muhtar?

MUHTAR - Alada ayta kelgende; Kabartıda atı “Zori Kafkasya” deb, anda meni cuvugumda bolad çerkesli caş, beg ariuw ansamblei bart, andan sora dagıda “Nartüg” degendile, olda beg ariuw ekibdi. Sora mında bizni Çerek avzunda; Cebraillanı Arsenni, “ALAMAT” deb ansamblesi bart. Sora ma bılayda meni bla birge işlegen Kudaylanı Ruslannı “SALAM” degen ansamblei bar. Anı endi ekibizda birge salabız tepsewleni, men salama ol etet, beg pahmuludu, men bolmasam ol eterikdi deb men anñga işanama. Andan ekinçi bılayda Gillanı Baris, anıda beg ariuw ansamblesi Tırnauzda işleb turadı. Ol ansambleni Allah aytsa Ekim ayga beri (Türkiyaga) keltirebiz deb turabız. Allayla köbdü. Karaçayda ua’ aythanda etme; Dalhat, Ayvazladan. Men bitöw Karaçay-Malkar Tepsewleni salama, ol etedi anı. Ol cetmegen şöndü Kralla cokdula. Beg küşlü adam, üy biyçesi bla birge işleydi, ala ekisida menila tepsep turgandıla. Andan anı katında, Kayıtlanı Musa, anıda beg alamat ansamblesi bart; “İlker” –deb. Anıkı “Minñgi Tav”du buva “İlker”di. Andan sora, Bayrumuklanı Ismayıl, anıda allay. Tepsewle tasbolmayla! Ülüşüb baralla! Endi Ogarı Malkarda, segiz caş bla segiz kız; ala üstazlalla, (sizdeça desek öğretmenledile) üniveristetde işleydile. Ala şöndü eltib salsang ne-kaysi mektab bolsada anda işleb başlarıkdıla; okuvları bart, tepsewnü igi bilelle. Ala mende erteden beri tepseydile, on cıldan artık. Ol Tepsewleni koyalmaydıla, endi tütünnü koyalmagança men alada alaydıla, allayla. Sora men korkurça tü-üldü; ayta turamada; Osetyada beg ariuw ansemblele bardila; ala blay karaganda aytasa bu profesyonalmıdı ogise blay kesleri küreşgenliklerimidi –deb alay aytırgada a-sarlı bolluksa. Çeçende allay bir aman uruş bara-turganlay; beg igi ansamblele bart. Andan sonra İnguşetyeda beg igi ansamlele bardıla; seyretip karap turuça. Alay karab kelgende sora ma mında Gürcüle bart; “Dato” deb, Mitasvili, anı ansemblesi şöndü bir profesyonal ansamlege horlatırık tü-üldü! Endi andan ala alay neg boladıla? Ullu profesyonal ansamblele küşlü bosala, alaga erişip alada bargan etedile ızınlarından (ızlarından). Ma ol aytamada şöndü Gürcüde andan küşlü ansamble cokdu, “Dato-Mitasvili” deb. Anı birsi seksan sabiy bardı. Alay tepseyle, birkavum profesyonal alaga cetallık tü-üldü. Allayla bosala harcerde! Birbirge colugabız da, endi alanı başçıları meni beg süyelle, ala har zamandada aytalla “Muhtar bir cılnı içinde birbirge beg aman tansık bolabız!” deb. Endi aytama bılayda blay bollukdu. Ala kelib sorgan etele manñga: “Sen kimniki bosada tepsewleni igi anñgılaysada …; allay anıça kelgenle köbdüle. 

SORU (29) Kafkasyada bu tepsewnü kaydan çıkganın, figürleni kalaydan çıkganın köbüsü blada milletle bilmeyt deyse Muhtar. Anı üsünden bir-eki söz aytsañg.

MUHTAR - Endi alanı, ol kıyın zatdıda anı bilgen, sora men çıgargan kitabla sayi bla 500 neda 2000; alaga kaysına cetsinle, cetmeydile. Rassiyada taniganlarima 90-100 kitab ketib kalat! Ukraynada da köbdü tanıganlarım sora alagada bir 60-70 kitab ketib kalat. Sovyet soyuz boganda alaydan tanıganlarım köbdü; Kazakistañga, Kırgızistañga, Tataristañga, sora barinada kalay iyeyim.

Ala alkınçı üyrenirge köb zamanla öterikdi. Bir cılga, eki cılga, on cılga, onbeşge... ansız alay sen, alay teren bilallık tüülse. Sora andan endi ullu ansambille bart; tepsegen barida ariuv etelle. Munu kalaydan kalay çıkganın bilmeyle. Aytamada şödü;

SORU (30) Muhtar bu ariuv etelle degening grupla: Şov deb da etelle, Bizde Turkiyada “Anadolu Ateşi” degen ansambilni tepsegeni: SHOWdu –Modern Dans deb. Alamat deb da aytaganla köbdü, alayda bosa Folklor-kültüra canı bla karasang kulturalanı birbirge katışdırıb ariuv körgüzstgen kibik etseleda, işleri tersti?

MUHTAR - Hau! Sappa-sav bolda kal! Ol buzgan etedi. Anı artı cokdu. Bir cılga eki cılga beş cılga barrıkdıla. Sora va? Atıda kallık tüüldü. Folklor a alay bolmaydı. Ayta turamada Foklornu tuthan kimdi?: Eylül 8.nçi cılda ölgendi; Kafkas Çuvutladan Tanhon Zıdrayit baridi, ol Ansamble kuradıda, endige deri bir tepsewnü ketermedile. Aytamada ol ansambilge karagan köb etelle, caratgan beg etelle. Andan sora “Kabardinka” beg küçlüdü. Endi süyseñgda-süymeseñgda, kimda bolsun ol, tepsewde birbirge zarlangan beg etelle! Ov! Bu ne zatdı deb... Alay aytırga va caramaydı. İgisin körge kerekdi, amanın körge kerekdi. Şöndü aytamada Kuzey Kafkasda; Lezginka bla Kabardinka kuvvatlıdı, andan sora Adigey barat, Kalmıkla va birindenda artga kalmay beg küçlü ansambilleri bart. Allay ansambille col beredi birsilerine. Alay bolmasa bolluk tüült.

SORU (31) Muhtar endi bılayga cazıb berding, Ekib kuraganda kimleni alasa, sabiyleni tukumun mu sorasa, cılınamı karaysa, boyuna uzundu-kıshadı deb mi karaysa, kalay kurasa ekibni? Kriteriyang kalaydı?

MUHTAR - Hau, tüz aytasa, beg tab ayttıñg teren, saubol! Endi men cazıb alama deb, saylap alama deb allay zatlanı süymeyme. Tepsewge tüşgen tabarıkdı seni! Endi manñga uzak elledenda keledile. Men kesimda uzak ellege da barama. Ala kelib sorgan etelle: -Muhtar bıllay-bıllay sabiyle bardi, kalay eteyik endi? Beş cıllıkmıdı, alama. Altı cıllıkmıdı, alama. Algan zamanımda men anñga, ma bılay et alay et deb zorluk etmeyme. Kalay süyseng alay et deb koyama. Ol karay-kiret bir aynı eki aynı da sora andan sora kesi tartılıb başlayt. Allay endi ma Kutaylanı bir caşcık tepseyt mende, ol da ekibni içinde bolub, Bitöw Türk milletni sabiylerini kelgeni ol ullu Festivalge köb kelgenbiz. 50 milletden 50 ekib keledi. Endi ol 50 ekibni içinde meni ekibim As-Alandı. Ala aytamada endi ariuv keslerinikiça bolub kalgandila. Endi on cılnı men alaga üyretib turama. Endi ala beri Türkiyaga kelgendile, ullu profesyonel ansambillede işleydile, biri Raşit Cakkuladan, biri Raşit Uyanaladan, üçünçüsü Hasan, törtünçüsü Balalanıkı, beşinçi va Oruslu Kız Shkacsvina deb. Tepsep turadıla. Anda on cılnı tepsep turgan pahmulu (yetenekli) sabiyle, beg pahmulu. Sora Ulbaşda, beg igi caşcıget, olda Turkiyada tepsep işleb turadı. Endi ala başha Krallaga Elge bargança alay baralla. Anda ala işleb turalla. Sora ol sabiyle tepsevnü kalay bolganın, kaysı adet bla tepsenggenin igi uyrengendile da; kalayga barsalada bir cerden artga ızlarına kayıtıb kelmegendile.

SORU (32) Sangga atalgan atlada bardı Muhtar? Ne deb aytalla? Seni kesi eşitgenleriñ?g...

MUHTAR - Endi mangga aytıb a aytganları... endi beri kara nemede alay bolgant; Rassiyada ol 18nçi ömürde bolgandı, 18nçi ömürde kelgendi Marius Petipa –deb, ol Orusça bir sözda bilmegent, kesida mında bir 90 cıl caşab alay ölgendi, Rassiyada. Artta Orus tilnida bilgendi, bilgenlikge alay igi teren bilmegend, Ol pahmulu bolgant Orus tepsewleni baletge salgant, kötürgent. Endi anı üsünden köb kitabla bardıla. Mangga alay aytıb koyalla, endi bılay coluksala  “Marius Petipa” –deb alay etelle! Endi hılıkge etib aytmayla anı, köble alay aytıb koyalla. Ol tepsewge küreşgen, cırlagan etgen, sahnada oynagan -theaterda, ala mangga Marius Petipa deyle. Birkavumla “Professor” deyle, birkavumla “Dohtur (Doktor)” deyle.

Mında Türkde endi; tarih degen dergi bartda; Vakıfta, ol çıgarat, beg ariuv cazgandı anı, Topsakal, İlyas –deb, “ http://tdkkitaplik.org.tr/kutup/tarih199.html ”, beg igi caşdı kesida İstanbulda akademiyada işleytda; doktor, profesor, tarihçi. Ma ol cazgantta endi: “Türk Folklornu Aksakalı – Muhtar KUDAYEV” –deb. Ayttıla endi caşla anda meni tanıgan Murat Bulut deb, ol gazetçidi, gazetge cazadı, ol ayttı beg alamat cazgant deb. Anı blada Röportaj etgenem, ullu, gazetde çıkganet olda.

SORU (33) Muhtar biz añglarça, tap tap caraşdırıp beg ullu haparla ayttıng bizge. Türk milletleni içinde, biz kesi canıbızdan, Türk kulturasın örge kötürürge kerekbiz deyse; ... alay aytıb; 800 den artık figürnü bizge bir keçeni içinde 4 sagatha dijital fotograf maşinabızga aldırdıñg. Cazgan kitaplarıñgda katıñgda bolmay, notlarıñgada karamay, eterge unuthanıbız bir figür bolsada artha ızına kaytarıp, anı cerine saldırdıñg. Figürleni maganalarında cazdırdıñg. “Türk Kafkas Figürleri” deb biz bu kitapnı sizni atıgız bla basmalatırga izleybiz.

MUHTAR - Hau Allah aytsa caraşdırısız. (Tilni igi bilese, blay profesyonel gazetçilik neg etmeyseda! Açhası aztda andan mı işlemeyse? (külebiz))) Kültürada har zamandada hak azdı. Aytamada toguz cerde işleymeda mañga cetedi. Entta al deb ma küz artında tileb turalla. Haftada bir sagat küreş bizni bla da dep. Allayın karab turamada tilni igi bilese, sora cazarıksa, cazarga kerekse...)

SORU (34) Muhtar etgen işleringi üsünden ayttıng, kültürabıznı üsünden beg tolu hapar ayttıñg. Okuvçuga aytır bir sözüng barmıdı? Türkiyaga endi kaçañga kelesiz?

MUHTAR - Bugün Belediyanı adamı kelib; “sizni beg igi carathanma, halkda sizni örge kötürgendi,  kiyimigizda tab, tepsevügüzda tab” entta keligiz -deb ayttı. Menda Allah aytsa keli cılga kellikbiz deb aytdım.

SORU (35) Beg saubol, keçeni bu zamanına deri cuklamay bizge haparlanı tizding. Artık da bir aytır sözüng barmıdı Muhtar?

MUHTAR - Ma bılay karab turamada; Nurettin, Ismayıl, Sen, Murat, Omarnı bla Tamerni ertenli tanıyma, ala beg kıynalganla mangga, beg razıma kor bolayım sizge. Ma bu işleni üsüne kalay bariyesegiz, işni suvuk etmegenley, kızuv-kozgagan-kızuv etip barga kereksiz. Meni tilegim oldu sizden. Siz alay etsegiz mañgada tınç boladı, siz bizge kerek bolgan “moral”ni beresiz, ol bolmasa işlerge kıyınt bizge. Kültürasız bay bolallık tüyülsüz. Men körüb turama kimni ne eterigin, Men aythan adamla beg pahmulu adamlalla, bilgen adamlalla. Aman mı igi mi ol meni işimdi! Men etgenigizge karab turama, seni işten zamanıñg cokmudu barıp solurça, sen barıb beri kelseñg men sañga amant deb kalay aytayım. Aytallık tüyülme men anı. Tohtamagız, işni kızuv bardırgan etigiz.

www.afyonkaracay.com