Karaçay halk mından arı halklıgın tas etmey caşayallıkmıdı? Kuvgun eterça, bıllay küññe, bıllay halga kalay cetdik biz? Ölüm çekge kalay cetdi halk? Halknı kuruvu, tüb boluvu – onovu kesine kalmagan kününden başlanadı. Halknı kralı-krallıgı kurutulgan künden, tiline-dinine-curtuna erkinligi sıyırılgan künden başlanadı halknı ölümge colu. Alay a, halk bir küññe ölüb kalmaydı – tarih esi, millet añısı kurub kalmasa, ol zulmuga-zorlukga boy berib koymay, karşçı turadı, caşavdan ketmezge küreşedi, «burunladan beri da başıma onov ete, krallık cürüte kelgen halkma;
ÇIÑÑILNI ERNİNDE KARAÇAY
Bilal Laypan
1
Karaçay halk mından arı halklıgın tas etmey caşayallıkmıdı? Kuvgun eterça, bıllay küññe, bıllay halga kalay cetdik biz? Ölüm çekge kalay cetdi halk?
Halknı kuruvu, tüb boluvu – onovu kesine kalmagan kününden başlanadı. Halknı kralı-krallıgı kurutulgan künden, tiline-dinine-curtuna erkinligi sıyırılgan künden başlanadı halknı ölümge colu. Alay a, halk bir küññe ölüb kalmaydı – tarih esi, millet añısı kurub kalmasa, ol zulmuga-zorlukga boy berib koymay, karşçı turadı, caşavdan ketmezge küreşedi, «burunladan beri da başıma onov ete, krallık cürüte kelgen halkma; tilim da, dinim da, curtum da, tarihim da, adetim-törem da bardı; alanı kuruturga küreşgen kara küçlege karşçı kazavat etgenley turlukma kalam bla, kama bla da» deydi. Alay aytmay ese va, dinin, tilin, curtun saklar üçün, ne da, kaytarır üçün küreşmey ese, sora, halknı millet añısı, tarih esi kururga cetgendi; sora, halk kuruy, eriy, assimile bola turadı. Bu halga cetgendi bügün Karaçay, bu kuvgun söznü aytılganı da anı üçündü.
Alan atlı ullu kralnı, ullu halknı Çiñishan abızıratıb, 1396-1397 cıllada Timur tüb etgendi. Cesirge sürülüb ketgen sabiy Karça, Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram kavumla bla Curtha kayıtıb, tavlada tabılganlanı da bir cerge cıyıb, 1428-çi cıllada Karaçay kralnı kuragandı. Honşu cav kavumladan da başın saklay, 400 cılnı ençi kral bolub turgandı Karaçay. Duniyada ne türlü palah bar ese – barın sınagandı ol. Miññi Tavnu ot kushanı da, cukgan avruvla – eminala, öletle da kuruthandıla anı. Ol tabigat kıyınlıkladan ondan biri sav kalgandı halknı. Özge Karaçay kralnı kuruthan a – Orus imperiyadı. 1828-çi cıl, noyabrnı ekisinde Orus patçahlıknı eki başlı cırthıç kuşu Karaçay kralnı eki başlı Miññi Tavuna koññandı. Ma andan beri ol kartçıga kuş Karaçaynı bavurun talay, bügünlege cetdi.
Cüzle bla cıllanı kesine onov etib, kesini adeti-corugu bla caşab kelgen Karaçay kralnı Orus imperiya kazavat etib, kesine koşub, Karaçay halknı tarih esin, millet añısın tunçukdurub, dininden, tilinden, Curtundan ayırıb küreşgenli endi cıl – 2008-çi cıl, noyabrnı ekisinde – 180 cıl bollukdu. Özge ol tarhnı, tarihni sagınnık tüldüle bizde.
«Karaçay-Çerkes, Kabartı-Malkar, Adıgeya cumhuriyetleni halkları kesi razılıkları bla Ereseyge koşulganlı – 450 cıl» deb, ötürük kuvançnı bardırırga Orus kral tört milliard som coyum eterikdi bıyıl. Kabartı biyle 1557-çi cıl Orus patçahha «bizni kesigizge kul-karavaş etigiz, cañız Türknü tübünden çıgarıgız bizni» deb, baş urgan esele – Kabartı halk da anı kabıl etgen ese – Orusha kesi razılıkları bla kul bolgan künlerin hayda belgiley bersinle. Karaçaynı tarihi bla va oynamasınla. Karaçay halk ömürde kişige kul bolmagandı, casak tölemegendi.
Kırım hanlaga adamları bla – kızları, caşları bla – Kabartı casak tölegen ese, Orusha da kesi razılıgı bla kul bolgan ese, «450 cıl biz Orusha kesi razılıgıbız bla kul bolganlı, koşulganlı» deb, anı da bir ullu kuvançha sanay ese, hayda hars ursun, toy etsin. Kişige boysunurga, kul bolurga izlemegen özden Karaçaynı tarihi başhadı. Halkıbız saylamagan, başhala salgan başçıla bizni curtsuz, tarihsiz, tilsiz, dinsiz etib küreşe esele, kral bergen kullukga, açhaga satıla esele – ala kara baganaga tagılırga tıyınşlıdıla, halkıbızga kazgan urularına ertde-keç bolsa da kesleri tüşerikdile.
1828-çi cıl noyabrnı ekisinde Orus patçah imperiya Karaçay kralıbıznı kazavat etib, zor bla kesine koşhandı, kuruthandı;
1943-çü cıl noyabrnı ekisinde Orus kommunist imperiya Karaçay halknı millet şart bla – başdan ayak barın – cesir etib Curtundan sürgendi – Sibirge, Orta Aziyaga – 558 cerge kuş tügünley çaçhandı. Bügün da talay miñ Karaçaylı ol cerleden ızlarına kayıtalmay kıyınlaşadıla.
1957-çi cıl, Hruşçövnu közüvünde, Orus kral Karaçay halknı ızına kaytarganlıkga, avtonomiyasın ızına kaytarmay turadı bügün da. Karaçay halknı curtuna-cerine başhalanı da iye etib, «100 türlü halknı keleçisi caşaydı bizde» deb, halknı katışdırıv, sürüv etiv siyaset-politika baradı bügün da. Karaçay-Çerkes cumhuriyet deb, cıyımdık oblastnı kurab, Karaçay halknı kral bolub caşagan curtun-cerin esinden da, ayak tübünden da alıb küreşedile.
Em ullu korkuv bügün – halk ana tilin unuta, Orus tilli, Orus matallı bola barganıdı. Kralnı ol kir siyasetin bardırganla kesibizden-içibizden çıkgan tamadaladıla.
20 cıl Karaçay tilden, adabiyatdan okuturga ders kitabla çıkmaganlı. Okullada ana tilden dersleni sagatların azdan-az ete baradıla. Söz üçün, 9-çu klassda-sınıfda sabiylege ana tillerinde ders ıyıkda bir sagat beriledi, adabiyatdan da bir sagat. Okurga izlemegen da başına boşdu. Alay demek, halknı tilin-ciligin üzüb küreşedile. Halknı tilin öltürüv – halknı kesin öltürüvdü. Ol murdarlıkdı. Ol murdarlıknı bardırgan, boldurgan kral – halkla arası törege tartılırga kerek tülmüdü? Olturgan şindiklerin, kullukların halklarından baş körgen kesibizni amantişlege, kerpeslenib, rahat caşarga koyganıbız a, nege uşagan zatdı?
Ma endi em seyirine cetdik. Halk tilsiz bola turganın köredi, 20 cılnı ders kitabla çıkmaganın biledi. Özge ol aña carsımaydı. Tab, sabiyleribizni Karaçay dersleden başlarına boş etigiz deb küreşgenle bardıla. «Caşar üçün, açha-boçha eter üçün Karaçay til kerek tüldü. Alay ese, bizge ne hayır Karaçay tilden?». Bılay sagış etedi bir kavum ata-ana. Başha türlü oyum eterge va kerek edile.
Tili kurusa, halk kaysı tilde söleşirikdi? Orus tilde. Tili Orusha aylaññannı tini-ruhu da aylanadı Orusha. Tilin saklayalmagan, dinin da saklayallık tüldü. Halk «halklıgımı tas eteme – tilimden, dinimden, curtumdan, tarihimden, adetimden-töremden kuru kala turama» deb, sagış etmey ese, ne aytırga bollukdu?
Ata curtubuz, ana tilibiz, islam dinibiz, adetibiz-törebiz, erkinligibiz üçün ata-babalarıbız cüzle bla cıllanı kazavat etib kelgendile. Tab, Stalinni zamanında da, halk kozgalıb, ayak üsüne nença kere turgandı. Ol zamanda halknı millet sezimi-añısı, tarih esi-bilimi küçlü edi. Halknı sürüvge burula tebregeni 1957-çi cıllada başlaññandı.
Bıyıl «Sürgünden kayıthanlı 50 cıl» deb, kuvaññan bla birge, sagış eterge da kerekbiz: curtda da curtsuz kala, tilsiz bola nek barabız? Ne bolgandı bizge? Biz sürüvbüzmü, halkbızmı? Halk esek, nek tıñılab turabız?
2
Orus kralga ne aytıv?
Birsikün kralıñı-krallıgıñı kurutsa, tünene curtuñdan cesir-tutmak etib sürse, bügün da curtuñda curtsuz, tilsiz, dinsiz, tarihsiz ete tursa, tamblañ bolmazça ete tursa – ne aytırıksa Orus kralga?
Lenin bergen, Stalin kuruthan közbav avtonomiyañı da ızına bermey turgan, köküregin a «demokrat kralma» deb tüygen, bügüññü Orus kralga ne aytırıksa?
Orus kralga ne Hak, ne Halk kerek tüldü. Aña bizni kul bolganıbız, sürüv bolganıbız kerekdi. Kralıñı-krallıgıñı çaçsa, curtuñu-ceriñi sıyırıb kesine alsa, – ne sermeşe ölürge kerekse, ne da, başıñı alıb kaçarga kerekse, ne da, aña kul-karavaş, karın calçı bolub tururga kerekse. Kul bolurga izlemegen kerti biyle, özdenle, zulmuga-zorlukga-artıklıkga boysunmay, kalam bla, kama bla da duşmañña karşçı sermeşe, ölgendile. Tışına kaçalgan, ketalgan da ketgendi. Oñsuzla, karıvsuzla emda kul ruhları bolganla kalgandıla sav bu kralda.
Bügün bizni halkga başçı bolganla, onovda-kullukda turganla – tamırları terenden kelgen kerti Karaçaylıla tüldüle. Ansı, ala kerti Karaçaylıla bolsala, Karaçayga sagış eterik edile, Karaçaynı avtonomiyasın kaytartır üçün küreşirik edile, halknı tilin-dinin-tarihin-kulturasın saklar üçün kazavat eterik edile. Alanı onovları va – Karaçay halknı, Karaçay curtnu tonovdu, satıvdu. Ala duşmanla bla birigib, Karaçay elni, Karaçay tilni, Karaçay adetni-namısnı kurutub küreşedile. Ala Karaçaylıla bolsala alay eterikmi edile?
3
Karaçay halkga ne aytıv?
Tabigat kıyınlıkla da, cukgan avruvla da, uzak, cuvuk duşmanla da kıra, halknı sanı azga aylaññandı. Anı sebebli, bir közüvde başha curtladan, başha halkladan kaçhınçılanı ant etdirib, kesine koşa da turgandı. Ayrañña suv koşhança bolgandı – halknı kanı cukargandı. Başha halkladan biyçe kızla Karaçayga kelin bolub kelsele, birgelerine kul-karavaş cumuşçuların da keltire turgandıla. Karaçayda ala başsız bolub kalmay, köbüsü üy-üydegi da kuragandı. Köb bolmasala da, satılıb alıññan, ne da, urlanıb kelgen adamla da bolgandıla. Özge, Karaçayda «kul» devnü maganası buruññu Mısırdaçanı koy, tab, Orusdaça, Kabartıdaça da tüldü. Karaçayda kul degenleni köbüsü başlarına erkin, üyleri-üydegileri bolgan adamla bolgandıla. Orus kral Karaçaynı kesine koşhanında va, halknı burundan kelgen ençi coruguna-adetine-töresine karamagandı. Kesinde – Orusda – cürügen coruknu begitib küreşgendi mında da. Kullanı da, 1861-çi cıl Orus kesinde kalay azatlagan ese, talay cıldan Karaçayda da «kullanı» ol halda azatlagandı. Cer kıtlık, camagatnı caşavun Orusdaça etiv – barı da Karaçayga avur tiygendi. Anı költürmey, köçe tebregendile Karaçaylıla Türkge da.
1917-çi cıl bolşevikle-kommunistle Orusda onovga kelgenlerinde, kalgan halklanı kesleri canlı eter üçün, söz bergendile: «siz caşavuguznu kesigiz izlegença kurarıksız; burundan kelgen adetigiz-coruguguz bla caşarıksız; dinigizge, tiligizge erkin bolluksuz; Orus imperiya sıyırgan cerigiz-curtuguz kesigizge kaytarıllıkdı; kesigiz izlegença krallıgıgız bollukdu; kesi ençi kral bolama degeññe da tıygıç bolluk tüldü». Sözlerine iynandırır üçün, al közüvde aythanlarına şagatlıkga talay zat da etgendile. Alay bla, aldaññan vuak halkla da Orusnu kulu-carlısı bla birigib, Orus imperiyanı tüb etgendile, grajdan kazavatda da horlagandıla. 1920-çı cıllada sovet kommunist coruk bütev kralda horlab, begiy başlaganında, bolşevikleni kerti innetleri-betleri açık bola başlagandı.
1917-çi cılga Orus halknı 90%-ti algıññı kulla, carlıla edile. Bayı, biyi da 10% bolgandı. Halknı aslamına ol kesegin kırdırthandıla bolşevikle. Carlı-calçı kavumga bay-biy kavumnu kırdırıv coruknu ala vuak halklaga da caygandıla. Karaçayda algıññı kullanı sanı 14% bolgandı. Ol sañña carlırak caşagan kavumnu koşsañ da, 25% çaklı bolgandı ol közüvde. Halknı törtden birine – algıññı kullaga, carlılaga – bolşevikle vlastnı berib, halknı köbüsün kırdırgandıla. Kerti Karaçay, özden Karaçay tüb bolub alay başlagandı. Okuv-bilim alırga da, onovga-kullukga tüşerge da kul-carlı kavumga berilgendi birinçilik. Ol bolum, Sovet kral çaçılgınçı saklaññandı. 1990-çı cıllada da, ol kavumnu tersligi bla, karşçılıgı bla ençi Karaçay cumhuriyet kuralmay kalgandı. Bügün da ol kavum, abaza-Çerkes bla birigib, keslerinden adamlanı onovga tüşürgendile. Ol kavumga – tamırları-kanları Karaçay bolmagan kavumga – Karaçaydan ese abaza-Çerkes cuvuk bolganı seyir tüldü. Bügün Karaçayga başçılık etgenleni köbüsü aladıla. Ala va, Karaçaynı kesleri da tonaydıla, alanı onovga tüşürgen kavumlaga – abazasına, Çerkesine, nogayına, ermenine, tegeyine – ülüş da çıgaradıla. Abaza, Nogay bölgeleni kuralganı da aña şagatdı, Gürcüstanda Tegeyge, Abhaziyaga boluşurga küreşgenleri da ol zatdan çıgadı.
Karaçay a, tilsiz, curtsuz bola turadı. Elle çaçıladıla, caş-kız şaharlaga enedi, til, adet unutuladı, içkiçilik, ziynalık cayıladı. Karaçay halknı kaygısın körgen bir onovçu cokdu. Onovçula – duniya mal kaygı, Karaçay halk da – can kaygı. Tukumları bla Karaçaylılaça körünüb, kanları-canları bla va Karaçaylı bolmaganla, 1917-çi cıldan beri Karaçayga başçılık etedile. Karaçay aythannı tül, duşmanla aythannı etedile ala. Ma andadı kıyınlıgı halkıbıznı. Halk anı añılab, kesin eskerib, örge turmasa – tüb bollukdu. Kerti Karaçaylı onovga tüşmese, cartı Karaçaylıla, calgan Karaçaylıla Halkdan, Curtdan da boşarga başlagandıla. Men cañıla esem, onovda turganla cazganıma bir cuvab etsinle: art 20 cılnı içinde 2500 Karaçay caş bir-birin nek öltürgendi? Alaga bir-birin kesdirtgen kimdi? 20 cılnı içinde Karaçay ders kitabla nek çıkmaydıla? Arhızga, Dommayga, tavlarıbızga kimle iye bola turadıla? Karaçay şahar baguş töbege nek uşaydı? Karaçay elle nek tozurab, çaçılıb baradıla? Karaçaylıla Karaçayda keçinalmay, bütev duniyaga nek tögüledile? Sabiy tuvgandan ölgen köb bola nek başlagandı? Har ekinçi-üçünçü üydegi nek çaçılıb baradı?
4
Bu zatlanı barı halknı kaygısın körgen Başçı bolmaganındandı.
Halknı kesini tıñılab turganındandı. Hahay eterge kerekli gumanitar intelligentsiyanı baş işi busagatda – sadaka tilev bolub kalgandı. Aydınlanı-intelligentsiyanı arasında börü kalmagandı. Cañız, itle kalgandıla. Sıncırga, tegenege, süekge üreññen. İyeleri «çab» desele çabadıla, «tut» desele tutadıla, «tohta» desele tohtaydıla. Alanı özdenlikleri, erkinlikleri – tagılgan sıncırlarını uzunlugu bla ölçelenedi. İyeleri alaga «Halk cırçı», «Halk nazmuçu» degença, türlü-türlü atla atab, savgala berib kuvandıradıla. Algın Halk cırçıla – Hak cırçıla edile: tüz sözleri üçün tutmakga tüşgen, ölümge da bargan. Endigi «halk cırçıla» – kulluk üçün kul bolgan, otuz kümüşge fahmuların, milletlerin, curtların da sathan, ne kralnı, ne da, bir bayırak amanlıkçını arbasına miññen, arbazına kısılırga küreşgen, alanı mahtab aşav alırga küreşgen – nasıbsız, fakıra, miskin, kölsüz-ruhsuz-tuthuçsuz adamçıkladıla.
Başçılarıbız – ov, intelligentsiyabız – şav. Ma bılaydı bügün hal Karaçayda. Çıññılnı erninde turgan Karaçayga ne madar?
Madar cañız birdi – halknı közün açıb, esin kozgab, hahay etib tururga kerekbiz. Halk kesin eskerse, kele turgan ölümnü eslese, başına kesi bir madar eter. Halknı caklamagan milletökülleni-deputatlanı, amantiş başçılanı – aytırga, halknı atı bla keslerine aşav-caşav etgenleni tersliklerin betlerinden aytıb, Halk dav salır. Tüzelmegenleni orunsuz eter.
Halknı Hakına tübetirge kerekdi, Halkga Hak kertisin aytırga kerekdi. Har bir cazıvçunu, cırçını, tarihçini, imamnı – har bir okuvlu, bilimli, añılı adamnı halkını allında borçu budu deb turama. Kavumun-halkın caklarga-saklarga-kutharırga küreşmegeññe Adam derge bollukmudu?
Bügün, busagatda örge turmasak – tambla keç bollukdu. Çıññılga-carga cuvuklaşhandı Karaçay. Cuvuklaşhan koy, kelib tirelgendi. Entda bir atlam – cardan keterikdi. Bügün örge turmagan – ol bizden tüldü, özden tüldü, musliman da tüldü, adam da tüldü. Sagış eteyik.
5
Kommunist sistemanı amanlıgı, igiligi da bar edi.
Amanlıgın kesibiz da bilebiz, bütev duniya da biledi. İgiligine va, tolu baga berirça bola barabız.
Kommunist sistemanı közüvünde har ne kralnı kolunda edi. Kim bolsa da, kelib, seni curtuñu-ceriñi satıb alallık tül edi. Halk barı da birçarak caşay edi. Okuv-bilim alırga har kimni da madarı bar edi. Millet tillede okuv, suratlav kitabla, gazetle, jurnalla da çıgara edi kral. Endi bolum başhadı. Kommunist sistema kurutulganlı, kapitalizmni em kiyik, canıvar matallı forması küçlegendi Ereseyni. Kralnı bütev baylıgı halknı 10%-ni koluna köçgendi. Vuak halklaga artık da bek cetgendi kıyınlık. Ala ne tillerin, ne cerlerin saklayalmazça bolgandıla.
Karaçaynı Arhız, Dommay degença candet cerlerine köbleni közleri karaganlay turgandı. Endi alayların satıb alıb, halklaarası daracada turist kompleksle işletib, ullu hayır tüşürürge col açılgandı. Kesibizni tamadala ol cerleni «Karaçay halknı Ata curtudu, Curt a – satılmaydı» deb, saklar ornuna, satıb, bayınıb küreşedile. Ullu açha cürütgen Orus, çuvut, ermen iş adamla satıb alıb, candet curtubuznu küçleb baradıla. Tav curtubuzda va baylık aytıb aytalmazçadı: közge körüññen suvların, çegetlerin kim da biledi. Baylıknı ullusu va cer tübündedi: altından başlab, anda bolmagan hazna cokdu. Alay a, bizni curtubuznu tışından kelib satıb alırga kişini da erkinligi cokdu. Anı sebebli ol açhalı-boçhalı kyafırla alga bizni onovda turgan amantişleribizni satıb aladıla. Ala da kerekli kagıtlanı caraşdırıb, ol tış haramgıbıtlanı curtubuzga, halkıbızga da biy, iye etedile. Halkıbız, ne bola turganın alkın igi añılayalmaydı. Bir kün vyanıb karasa va – curtu-ceri cok, tili-dini cok, adeti-töresi cok, tünenesi-bügünü-tamblası da cok. İş alayga bara turadı. Kuvgun-hahay etib, bügün halknı közün kertige açmasak, aythanımça, tambla keç bollukdu.
1943-çü cılgı Karaçay oblastnı çegi bla, avtonomiyabıznı ızına alalsak, curtubuznu saklagan köb katha tınç bolluk edi. Abazası, Çerkesi, Nogayı da birleşib, tilleşib, ma anı üçün koymagandıla bizge ençi Karaçay cumhuriyetibizni kurarga. Bügün ala ceribizni-curtubuznu çançaklab, keslerine bölgele-rayonla kuratıb da anı üçün küreşedile. Aythanımça, atları Karaçay bolub, kesleri Karaçay bolmagan tamadala da, ala bla bir bolub, halkıbıznı, curtubuznu kurutub küreşedile.
Karaçay halknı, Karaçay curtnu kurutuv kızıvdan kızıv cürüş alıb baradı. Bir küçlü camagat organizatsiya kuralıb, bütev intelligentsiya da bir cumduruk bolub küreşmesek – bu ömür bizge ahır ömür bolurga bollukdu.
* * *
ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ КЪАРАЧАЙ
1
Къарачай халкъ мындан ары халкълыгъын тас этмей джашаяллыкъмыды? Къуугъун этерча, быллай кюннге, быллай халгъа къалай джетдик биз? Ёлюм чекге къалай джетди халкъ?
Халкъны къурууу, тюб болууу – оноуу кесине къалмагъан кюнюнден башланады. Халкъны къралы-къраллыгъы къурутулгъан кюнден, тилине-динине-джуртуна эркинлиги сыйырылгъан кюнден башланады халкъны ёлюмге джолу. Алай а, халкъ бир кюннге ёлюб къалмайды – тарих эси, миллет ангысы къуруб къалмаса, ол зулмугъа-зорлукъгъа бой бериб къоймай, къаршчы турады, джашаудан кетмезге кюрешеди, «бурунладан бери да башыма оноу эте, къраллыкъ джюрюте келген халкъма; тилим да, диним да, джуртум да, тарихим да, адетим-тёрем да барды; аланы къурутургъа кюрешген къара кючлеге къаршчы къазауат этгенлей турлукъма къалам бла, къама бла да» дейди. Алай айтмай эсе уа, динин, тилин, джуртун сакълар ючюн, не да, къайтарыр ючюн кюрешмей эсе, сора, халкъны миллет ангысы, тарих эси къурургъа джетгенди; сора, халкъ къуруй, эрий, ассимиле бола турады. Бу халгъа джетгенди бюгюн Къарачай, бу къуугъун сёзню айтылгъаны да аны ючюндю.
Алан атлы уллу къралны, уллу халкъны Чингисхан абызыратыб, 1396-1397 джыллада Тимур тюб этгенди. Джесирге сюрюлюб кетген сабий Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам къауумла бла Джуртха къайытыб, таулада табылгъанланы да бир джерге джыйыб, 1428-чи джыллада Къарачай къралны къурагъанды. Хоншу джау къауумладан да башын сакълай, 400 джылны энчи кърал болуб тургъанды Къарачай. Дунияда не тюрлю палах бар эсе – барын сынагъанды ол. Минги Тауну от къусханы да, джукъгъан ауруула – эминала, ёлетле да къурутхандыла аны. Ол табигъат къыйынлыкъладан ондан бири сау къалгъанды халкъны. Ёзге Къарачай къралны къурутхан а – Орус империяды. 1828-чи джыл, ноябрны экисинде Орус патчахлыкъны эки башлы джыртхыч къушу Къарачай къралны эки башлы Минги Таууна къоннганды. Ма андан бери ол къартчыгъа къуш Къарачайны бауурун талай, бюгюнлеге джетди.
Джюзле бла джылланы кесине оноу этиб, кесини адети-джоругъу бла джашаб келген Къарачай къралны Орус империя къазауат этиб, кесине къошуб, къарачай халкъны тарих эсин, миллет ангысын тунчукъдуруб, дининден, тилинден, Джуртундан айырыб кюрешгенли энди джыл – 2008-чи джыл, ноябрны экисинде – 180 джыл боллукъду. Ёзге ол тархны, тарихни сагъынныкъ тюлдюле бизде.
«Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар, Адыгея джумхуриетлени халкълары кеси разылыкълары бла Эресейге къошулгъанлы – 450 джыл» деб, ётюрюк къууанчны бардырыргъа Орус кърал тёрт миллиард сом джоюм этерикди быйыл. Къабарты бийле 1557-чи джыл Орус патчахха «бизни кесигизге къул-къарауаш этигиз, джангыз Тюркню тюбюнден чыгъарыгъыз бизни» деб, баш ургъан эселе – къабарты халкъ да аны къабыл этген эсе – Орусха кеси разылыкълары бла къул болгъан кюнлерин хайда белгилей берсинле. Къарачайны тарихи бла уа ойнамасынла. Къарачай халкъ ёмюрде кишиге къул болмагъанды, джасакъ тёлемегенди.
Кърым ханлагъа адамлары бла – къызлары, джашлары бла – Къабарты джасакъ тёлеген эсе, Орусха да кеси разылыгъы бла къул болгъан эсе, «450 джыл биз Орусха кеси разылыгъыбыз бла къул болгъанлы, къошулгъанлы» деб, аны да бир уллу къууанчха санай эсе, хайда харс урсун, той этсин. Кишиге бойсунургъа, къул болургъа излемеген ёзден Къарачайны тарихи башхады. Халкъыбыз сайламагъан, башхала салгъан башчыла бизни джуртсуз, тарихсиз, тилсиз, динсиз этиб кюреше эселе, кърал берген къуллукъгъа, ачхагъа сатыла эселе – ала къара багъанагъа тагъылыргъа тыйыншлыдыла, халкъыбызгъа къазгъан уруларына эртде-кеч болса да кеслери тюшерикдиле.
1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус патчах империя Къарачай къралыбызны къазауат этиб, зор бла кесине къошханды, къурутханды;
1943-чю джыл ноябрны экисинде Орус коммунист империя Къарачай халкъны миллет шарт бла – башдан аякъ барын – джесир этиб Джуртундан сюргенди – Сибирге, Орта Азиягъа – 558 джерге къуш тюгюнлей чачханды. Бюгюн да талай минг къарачайлы ол джерледен ызларына къайыталмай къыйынлашадыла.
1957-чи джыл, Хрущёвну кёзюуюнде, Орус кърал къарачай халкъны ызына къайтаргъанлыкъгъа, автономиясын ызына къайтармай турады бюгюн да. Къарачай халкъны джуртуна-джерине башхаланы да ие этиб, «100 тюрлю халкъны келечиси джашайды бизде» деб, халкъны къатышдырыу, сюрюу этиу сиясет-политика барады бюгюн да. Къарачай-Черкес джумхуриет деб, джыйымдыкъ областны къураб, Къарачай халкъны кърал болуб джашагъан джуртун-джерин эсинден да, аякъ тюбюнден да алыб кюрешедиле.
Эм уллу къоркъуу бюгюн – халкъ ана тилин унута, орус тилли, орус маталлы бола баргъаныды. Къралны ол кир сиясетин бардыргъанла кесибизден-ичибизден чыкъгъан тамадаладыла.
20 джыл къарачай тилден, адабиятдан окъутургъа дерс китабла чыкъмагъанлы. Окъуллада ана тилден дерслени сагъатларын аздан-аз эте барадыла. Сёз ючюн, 9-чу классда-сыныфда сабийлеге ана тиллеринде дерс ыйыкъда бир сагъат бериледи, адабиятдан да бир сагъат. Окъургъа излемеген да башына бошду. Алай демек, халкъны тилин-джилигин юзюб кюрешедиле. Халкъны тилин ёлтюрюу – халкъны кесин ёлтюрюудю. Ол мурдарлыкъды. Ол мурдарлыкъны бардыргъан, болдургъан кърал – халкъла арасы тёреге тартылыргъа керек тюлмюдю? Олтургъан шиндиклерин, къуллукъларын халкъларындан баш кёрген кесибизни амантишлеге, керпеслениб, рахат джашаргъа къойгъаныбыз а, неге ушагъан затды?
Ма энди эм сейирине джетдик. Халкъ тилсиз бола тургъанын кёреди, 20 джылны дерс китабла чыкъмагъанын биледи. Ёзге ол анга джарсымайды. Таб, сабийлерибизни къарачай дерследен башларына бош этигиз деб кюрешгенле бардыла. «Джашар ючюн, ачха-бочха этер ючюн къарачай тил керек тюлдю. Алай эсе, бизге не хайыр къарачай тилден?». Былай сагъыш этеди бир къауум ата-ана. Башха тюрлю оюм этерге уа керек эдиле.
Тили къуруса, халкъ къайсы тилде сёлеширикди? Орус тилде. Тили орусха айланнганны тини-руху да айланады орусха. Тилин сакълаялмагъан, динин да сакълаяллыкъ тюлдю. Халкъ «халкълыгъымы тас этеме – тилимден, динимден, джуртумдан, тарихимден, адетимден-тёремден къуру къала турама» деб, сагъыш этмей эсе, не айтыргъа боллукъду?
Ата джуртубуз, ана тилибиз, ислам динибиз, адетибиз-тёребиз, эркинлигибиз ючюн ата-бабаларыбыз джюзле бла джылланы къазауат этиб келгендиле. Таб, Сталинни заманында да, халкъ къозгъалыб, аякъ юсюне ненча кере тургъанды. Ол заманда халкъны миллет сезими-ангысы, тарих эси-билими кючлю эди. Халкъны сюрюуге бурула тебрегени 1957-чи джыллада башланнганды.
Быйыл «Сюргюнден къайытханлы 50 джыл» деб, къууаннган бла бирге, сагъыш этерге да керекбиз: джуртда да джуртсуз къала, тилсиз бола нек барабыз? Не болгъанды бизге? Биз сюрюубюзмю, халкъбызмы? Халкъ эсек, нек тынгылаб турабыз?
2
Орус къралгъа не айтыу?
Бирсикюн къралынгы-къраллыгъынгы къурутса, тюнене джуртунгдан джесир-тутмакъ этиб сюрсе, бюгюн да джуртунгда джуртсуз, тилсиз, динсиз, тарихсиз эте турса, тамбланг болмазча эте турса – не айтырыкъса Орус къралгъа?
Ленин берген, Сталин къурутхан кёзбау автономиянгы да ызына бермей тургъан, кёкюрегин а «демократ къралма» деб тюйген, бюгюннгю Орус къралгъа не айтырыкъса?
Орус къралгъа не Хакъ, не Халкъ керек тюлдю. Анга бизни къул болгъаныбыз, сюрюу болгъаныбыз керекди. Къралынгы-къраллыгъынгы чачса, джуртунгу-джеринги сыйырыб кесине алса, – не сермеше ёлюрге керексе, не да, башынгы алыб къачаргъа керексе, не да, анга къул-къарауаш, къарын джалчы болуб турургъа керексе. Къул болургъа излемеген керти бийле, ёзденле, зулмугъа-зорлукъгъа-артыкълыкъгъа бойсунмай, къалам бла, къама бла да душманнга къаршчы сермеше, ёлгендиле. Тышына къачалгъан, кеталгъан да кетгенди. Онгсузла, къарыусузла эмда къул рухлары болгъанла къалгъандыла сау бу къралда.
Бюгюн бизни халкъгъа башчы болгъанла, оноуда-къуллукъда тургъанла – тамырлары теренден келген керти къарачайлыла тюлдюле. Ансы, ала керти къарачайлыла болсала, Къарачайгъа сагъыш этерик эдиле, Къарачайны автономиясын къайтартыр ючюн кюреширик эдиле, халкъны тилин-динин-тарихин-культурасын сакълар ючюн къазауат этерик эдиле. Аланы оноулары уа – Къарачай халкъны, Къарачай джуртну тоноуду, сатыуду. Ала душманла бла биригиб, Къарачай элни, къарачай тилни, къарачай адетни-намысны къурутуб кюрешедиле. Ала къарачайлыла болсала алай этерикми эдиле?
3
Къарачай халкъгъа не айтыу?
Табигъат къыйынлыкъла да, джукъгъан ауруула да, узакъ, джууукъ душманла да къыра, халкъны саны азгъа айланнганды. Аны себебли, бир кёзюуде башха джуртладан, башха халкъладан къачхынчыланы ант этдириб, кесине къоша да тургъанды. Айраннга суу къошханча болгъанды – халкъны къаны джукъаргъанды. Башха халкъладан бийче къызла Къарачайгъа келин болуб келселе, биргелерине къул-къарауаш джумушчуларын да келтире тургъандыла. Къарачайда ала башсыз болуб къалмай, кёбюсю юй-юйдеги да къурагъанды. Кёб болмасала да, сатылыб алыннган, не да, урланыб келген адамла да болгъандыла. Ёзге, Къарачайда «къул» деуню магъанасы буруннгу Мысырдачаны къой, таб, Орусдача, Къабартыдача да тюлдю. Къарачайда къул дегенлени кёбюсю башларына эркин, юйлери-юйдегилери болгъан адамла болгъандыла. Орус кърал Къарачайны кесине къошханында уа, халкъны бурундан келген энчи джоругъуна-адетине-тёресине къарамагъанды. Кесинде – Орусда – джюрюген джорукъну бегитиб кюрешгенди мында да. Къулланы да, 1861-чи джыл Орус кесинде къалай азатлагъан эсе, талай джылдан Къарачайда да «къулланы» ол халда азатлагъанды. Джер къытлыкъ, джамагъатны джашауун Орусдача этиу – бары да Къарачайгъа ауур тийгенди. Аны кёлтюрмей, кёче тебрегендиле къарачайлыла Тюркге да.
1917-чи джыл большевикле-коммунистле Орусда оноугъа келгенлеринде, къалгъан халкъланы кеслери джанлы этер ючюн, сёз бергендиле: «сиз джашауугъузну кесигиз излегенча къурарыкъсыз; бурундан келген адетигиз-джоругъугъуз бла джашарыкъсыз; динигизге, тилигизге эркин боллукъсуз; Орус империя сыйыргъан джеригиз-джуртугъуз кесигизге къайтарыллыкъды; кесигиз излегенча къраллыгъыгъыз боллукъду; кеси энчи кърал болама дегеннге да тыйгъыч боллукъ тюлдю». Сёзлерине ийнандырыр ючюн, ал кёзюуде айтханларына шагъатлыкъгъа талай зат да этгендиле. Алай бла, алданнган ууакъ халкъла да Орусну къулу-джарлысы бла биригиб, Орус империяны тюб этгендиле, граждан къазауатда да хорлагъандыла. 1920-чы джыллада совет коммунист джорукъ бютеу къралда хорлаб, бегий башлагъанында, большевиклени керти иннетлери-бетлери ачыкъ бола башлагъанды.
1917-чи джылгъа Орус халкъны 90%-ти алгъыннгы къулла, джарлыла эдиле. Байы, бийи да 10% болгъанды. Халкъны асламына ол кесегин къырдыртхандыла большевикле. Джарлы-джалчы къауумгъа бай-бий къауумну къырдырыу джорукъну ала ууакъ халкълагъа да джайгъандыла. Къарачайда алгъыннгы къулланы саны 14% болгъанды. Ол саннга джарлыракъ джашагъан къауумну къошсанг да, 25% чакълы болгъанды ол кёзюуде. Халкъны тёртден бирине – алгъыннгы къуллагъа, джарлылагъа – большевикле властны бериб, халкъны кёбюсюн къырдыргъандыла. Керти Къарачай, ёзден Къарачай тюб болуб алай башлагъанды. Окъуу-билим алыргъа да, оноугъа-къуллукъгъа тюшерге да къул-джарлы къауумгъа берилгенди биринчилик. Ол болум, Совет кърал чачылгъынчы сакъланнганды. 1990-чы джыллада да, ол къауумну терслиги бла, къаршчылыгъы бла энчи Къарачай джумхуриет къуралмай къалгъанды. Бюгюн да ол къауум, абаза-черкес бла биригиб, кеслеринден адамланы оноугъа тюшюргендиле. Ол къауумгъа – тамырлары-къанлары Къарачай болмагъан къауумгъа – Къарачайдан эсе абаза-черкес джууукъ болгъаны сейир тюлдю. Бюгюн Къарачайгъа башчылыкъ этгенлени кёбюсю аладыла. Ала уа, Къарачайны кеслери да тонайдыла, аланы оноугъа тюшюрген къауумлагъа – абазасына, черкесине, ногъайына, эрменине, тегейине – юлюш да чыгъарадыла. Абаза, Ногъай бёлгелени къуралгъаны да анга шагъатды, Гюрджюстанда Тегейге, Абхазиягъа болушургъа кюрешгенлери да ол затдан чыгъады.
Къарачай а, тилсиз, джуртсуз бола турады. Элле чачыладыла, джаш-къыз шахарлагъа энеди, тил, адет унутулады, ичкичилик, зийналыкъ джайылады. Къарачай халкъны къайгъысын кёрген бир оноучу джокъду. Оноучула – дуния мал къайгъы, Къарачай халкъ да – джан къайгъы. Тукъумлары бла къарачайлылача кёрюнюб, къанлары-джанлары бла уа къарачайлы болмагъанла, 1917-чи джылдан бери Къарачайгъа башчылыкъ этедиле. Къарачай айтханны тюл, душманла айтханны этедиле ала. Ма андады къыйынлыгъы халкъыбызны. Халкъ аны ангылаб, кесин эскериб, ёрге турмаса – тюб боллукъду. Керти къарачайлы оноугъа тюшмесе, джарты къарачайлыла, джалгъан къарачайлыла Халкъдан, Джуртдан да бошаргъа башлагъандыла. Мен джангыла эсем, оноуда тургъанла джазгъаныма бир джууаб этсинле: арт 20 джылны ичинде 2500 къарачай джаш бир-бирин нек ёлтюргенди? Алагъа бир-бирин кесдиртген кимди? 20 джылны ичинде къарачай дерс китабла нек чыкъмайдыла? Архызгъа, Доммайгъа, тауларыбызгъа кимле ие бола турадыла? Къарачай шахар багуш тёбеге нек ушайды? Къарачай элле нек тозураб, чачылыб барадыла? Къарачайлыла Къарачайда кечиналмай, бютеу дуниягъа нек тёгюледиле? Сабий туугъандан ёлген кёб бола нек башлагъанды? Хар экинчи-ючюнчю юйдеги нек чачылыб барады?
4
Бу затланы бары халкъны къайгъысын кёрген Башчы болмагъанынданды. Халкъны кесини тынгылаб тургъанынданды. Хахай этерге керекли гуманитар интеллигенцияны баш иши бусагъатда – садакъа тилеу болуб къалгъанды. Айдынланы-интеллигенцияны арасында бёрю къалмагъанды. Джангыз, итле къалгъандыла. Сынджыргъа, тегенеге, сюекге юреннген. Иелери «чаб» деселе чабадыла, «тут» деселе тутадыла, «тохта» деселе тохтайдыла. Аланы ёзденликлери, эркинликлери – тагъылгъан сынджырларыны узунлугъу бла ёлчеленеди. Иелери алагъа «Халкъ джырчы», «Халкъ назмучу» дегенча, тюрлю-тюрлю атла атаб, саугъала бериб къууандырадыла. Алгъын Халкъ джырчыла – Хакъ джырчыла эдиле: тюз сёзлери ючюн тутмакъгъа тюшген, ёлюмге да баргъан. Эндиги «халкъ джырчыла» – къуллукъ ючюн къул болгъан, отуз кюмюшге фахмуларын, миллетлерин, джуртларын да сатхан, не къралны, не да, бир байыракъ аманлыкъчыны арбасына миннген, арбазына къысылыргъа кюрешген, аланы махтаб ашау алыргъа кюрешген – насыбсыз, факъыра, мискин, кёлсюз-рухсуз-тутхучсуз адамчыкъладыла.
Башчыларыбыз – оу, интеллигенциябыз – шау. Ма былайды бюгюн хал Къарачайда. Чынгылны эрнинде тургъан Къарачайгъа не мадар?
Мадар джангыз бирди – халкъны кёзюн ачыб, эсин къозгъаб, хахай этиб турургъа керекбиз. Халкъ кесин эскерсе, келе тургъан ёлюмню эслесе, башына кеси бир мадар этер. Халкъны джакъламагъан миллетёкюллени-депутатланы, амантиш башчыланы – айтыргъа, халкъны аты бла кеслерине ашау-джашау этгенлени терсликлерин бетлеринден айтыб, Халкъ дау салыр. Тюзелмегенлени орунсуз этер.
Халкъны Хакъына тюбетирге керекди, Халкъгъа Хакъ кертисин айтыргъа керекди. Хар бир джазыучуну, джырчыны, тарихчини, имамны – хар бир окъуулу, билимли, ангылы адамны халкъыны аллында борчу буду деб турама. Къауумун-халкъын джакъларгъа-сакъларгъа-къутхарыргъа кюрешмегеннге Адам дерге боллукъмуду?
Бюгюн, бусагъатда ёрге турмасакъ – тамбла кеч боллукъду. Чынгылгъа-джаргъа джууукълашханды Къарачай. Джууукълашхан къой, келиб тирелгенди. Энтда бир атлам – джардан кетерикди. Бюгюн ёрге турмагъан – ол бизден тюлдю, ёзден тюлдю, муслиман да тюлдю, адам да тюлдю. Сагъыш этейик.
5
Коммунист системаны аманлыгъы, игилиги да бар эди. Аманлыгъын кесибиз да билебиз, бютеу дуния да биледи. Игилигине уа, толу багъа берирча бола барабыз.
Коммунист системаны кёзюуюнде хар не къралны къолунда эди. Ким болса да, келиб, сени джуртунгу-джеринги сатыб алаллыкъ тюл эди. Халкъ бары да бирчаракъ джашай эди. Окъуу-билим алыргъа хар кимни да мадары бар эди. Миллет тилледе окъуу, суратлау китабла, газетле, журналла да чыгъара эди кърал. Энди болум башхады. Коммунист система къурутулгъанлы, капитализмни эм кийик, джаныуар маталлы формасы кючлегенди Эресейни. Къралны бютеу байлыгъы халкъны 10%-ни къолуна кёчгенди. Ууакъ халкълагъа артыкъ да бек джетгенди къыйынлыкъ. Ала не тиллерин, не джерлерин сакълаялмазча болгъандыла.
Къарачайны Архыз, Доммай дегенча джандет джерлерине кёблени кёзлери къарагъанлай тургъанды. Энди алайларын сатыб алыб, халкълаарасы дараджада турист комплексле ишлетиб, уллу хайыр тюшюрюрге джол ачылгъанды. Кесибизни тамадала ол джерлени «Къарачай халкъны Ата джуртуду, Джурт а – сатылмайды» деб, сакълар орнуна, сатыб, байыныб кюрешедиле. Уллу ачха джюрютген орус, чууут, эрмен иш адамла сатыб алыб, джандет джуртубузну кючлеб барадыла. Тау джуртубузда уа байлыкъ айтыб айталмазчады: кёзге кёрюннген сууларын, чегетлерин ким да биледи. Байлыкъны уллусу уа джер тюбюндеди: алтындан башлаб, анда болмагъан хазна джокъду. Алай а, бизни джуртубузну тышындан келиб сатыб алыргъа кишини да эркинлиги джокъду. Аны себебли ол ачхалы-бочхалы кяфырла алгъа бизни оноуда тургъан амантишлерибизни сатыб аладыла. Ала да керекли къагъытланы джарашдырыб, ол тыш харамгыбытланы джуртубузгъа, халкъыбызгъа да бий, ие этедиле. Халкъыбыз, не бола тургъанын алкъын иги ангылаялмайды. Бир кюн уяныб къараса уа – джурту-джери джокъ, тили-дини джокъ, адети-тёреси джокъ, тюненеси-бюгюню-тамбласы да джокъ. Иш алайгъа бара турады. Къуугъун-хахай этиб, бюгюн халкъны кёзюн кертиге ачмасакъ, айтханымча, тамбла кеч боллукъду.
1943-чю джылгъы Къарачай областны чеги бла, автономиябызны ызына алалсакъ, джуртубузну сакълагъан кёб къатха тынч боллукъ эди. Абазасы, Черкеси, Ногъайы да бирлешиб, тиллешиб, ма аны ючюн къоймагъандыла бизге энчи Къарачай джумхуриетибизни къураргъа. Бюгюн ала джерибизни-джуртубузну чанчакълаб, кеслерине бёлгеле-районла къуратыб да аны ючюн кюрешедиле. Айтханымча, атлары къарачай болуб, кеслери къарачай болмагъан тамадала да, ала бла бир болуб, халкъыбызны, джуртубузну къурутуб кюрешедиле.
Къарачай халкъны, Къарачай джуртну къурутуу къызыудан къызыу джюрюш алыб барады. Бир кючлю джамагъат организация къуралыб, бютеу интеллигенция да бир джумдурукъ болуб кюрешмесек – бу ёмюр бизге ахыр ёмюр болургъа боллукъду.