1649 çu cılnı yanvarında bla fevralında «Bütev Orusnu ullu biyi Mihail Fyodoroviçge» eki dokument, Terek’ni asker başçısı I. A. Daşkovnu «Malkarlıla» caşagan tavlada kümüş magdan bolgan cerleni tintüvnü üsünden kagıtları ciberilgendile. Alay bla cazma dokumentlede birinçi kere «Malkarlıla» degen at cazılgandı. Andan beri 350 cıl ozgandı. Malkar halknı atı, ol turgan cer, anı tabigat baylıkları, miyik canıvarları cazma literaturada andan beri terk-terk körüne başlagandıla.

Ol işge Sever Kafkazda politika bolum da sebeblik etgendi. HVI çı ömürnü ortasında halkla aralı Evropa politikada şartnı üsünden söz köb cürügendi. Anda Kafkaznı üsünden da aytılıb bolgandı. Anda Sever Kafkazga bla Gruziyaga baş magana berilgendi. XVI çı ömürnü ekinçi carımından başlab, Moskova gosudartsvo da Sever Kafkazga cuvuk keledi.

Edil boynun kolga algandan sora, ol Kphpıy tiyrelege itingendi. Terk başında beginib, ol feodal Kabartını ızından Gruziyanı kesi canına tartarga itinedi. HVII çi ömürnü başında oguna ol Kafkazga kirüvnü, anı tabigat baylıkların, halkların tintiüvnü ullu programmasın caraşdıradı. Başda aytılgan dokumentle anı bla baylamlı çıkgandıla. Ol bolumlada Rosseyni Gruziya bla baylamlık, anı üsü bla va Persiya bla cuvuklaşuv baş magananı tuthandıla. Ol cıllada Gruziyanı bir-bir patçahları bla Rossey bir birge keleçile cibergendile. Kafkaznı ol voprosları bla birge Oruslu, Gruzinli posolstvolanı birinçi dokumentlerınde Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üslerinden bildirüvle da cazılgandıla.

1636 çı cılda İmeretiyanı patçahı Levan II Rossey’de keleçisine kesini kıralını, anı adamlarını, çeklerini em basha zatlanı üsünden soruvları bolgan anketaga cuvab bere, sever canında anı kıralını çeklerı Tav Çerkesle bla bir bolganın aythandı. Ol cuvabnı halına em İmeret patçahlıknı başha çeklerine köre, Tav Çerkesleni ceri deb Malkarlıla bla Karaçaylıla caşagan cerlege aythandıla.

Ol posolstvoga cuvabha Moskova gosudarstvo 1639 çu cılda İmeretiyaga kesini keleçilerin; Fedot Elçin’ni bla Pavel Zaharev’ni cibergendi. Ala Svanetiyaga Bahsan tarı bla Tonguz Orun avuşdan avub bargandıla. Elçin bla Zaharev ol zamanda Bahsan tarını ogarı canında ornalgan El-Curt degen cerde caşagan Karaçaylılanı üsünden seyirlik haparla koygandıla. Ol elde ala 15 kün turgandıla. Ala belgili Karaçaylıla Kırımsavhallanı Elbuzduk’nu bla Gilaksan’nı üylerinde konakda bolgandıla. Anda alanı tamada karındaşları Kanşavbiy’ni keşenesi bla anı katını Goşayah biyçeni atı atalgan kalanı oyulgan ızları entda da körünedile.

1643 çü cılda Terk’ni asker başçısı M. I. Volinskiy’ni kagıtında «Malkarlı kabaklanı» bla Bes Tav’nu katında «Karaçaylı Çerkesleni» üsünden aytıladı. 1651 çi cılda Moskovaçı keleçile Nikifor Toloçanov bla Aleksey Yevlev İmeretiya’ga Sukan tarı bla Ogarı Malkar’nı em Geze ıfçıknı üsleri bla bargandıla em kaythan da alaytın etgendile. Malkarda ala eki ıyık çaklı turgandıla.

HVII çı ömürnü ekinçi carımından başlab, Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden Evropa’lı avtorlanı çıgarmalarında aytıladı. Aladan biri 1654 çü cılda Kolhida’nı (Gruziya’nı) üsünden cazgan Arkancelo Lamberti bolgandı. Lamberti Karaçaylılanı caşavları bla şagırey bolgandı. Ol alaga «Karaçioli» em «Kara Çerkesle» degendi. Ol Karaçaylılanı kaydan çıkganlarını üsünden kesini oyumun bek alga aythanladan biridi. Türk tilli bolganlarından hıysab etıb, ol alanı Hun degen Türk tilli halknı bir butagına sanagandı.

Andan sora Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden haparla bir bölek zamanga üzüledile. Calan da 1718 çi cılda Petr-I ni adamı Gotlib Sober «Malkarlı Tatarlılanı», «Çegemli Tatarlılanı» üsünden bir kavum zat cazgandı. 1724 çü cılda va Kırım’dan Frantsuzlu konsul em Kırım hannı birinçi vraçı Ksaveriyo Glavani «Çerkesiya’nı cazuvlarında» Çegem em Karaçay okruglanı üsünden haparlaydı. Glavani’ni cazganlarında bu zatha es bururçadı. «Yugdan (Gıtçe Kabartıdan- I. M.) Kafkazga cuvuk cerde Tav-Soltan kabak degen okrug ornalgandı. Andan arı tüz da Kafkaznı eteginde Gilaksan okrug bardı...» Bılayda avtor Malkarlılanı bla Bahsanda caşagan Karaçaylılanı üsünden aytadı derge bollukdu. Malkarlılanı üsünden artdarakda da Kizlarlı biy Aleksey Tuzov da cazgandı. Ol 1736 çı cılda El Tübüne (şöndü Ogarı Çegem) bargandı. Anda bir zamanlada kayada işlengen «Bitikle» degen alamat bashıç (atlavuçla) eltgen dorbunladan birinde ol kübürde saklangan 8 kitabnı körgendi. Ala Grek tilde Pergament’de cazılgan kitabla bolgandıla. Aladan biri va – HV çi ömürnü macüsü din kitabı edi. Anı üsünden 1807-1808 çi cıllada «Kafkazga colovçulugunda» J. Klaprot da sagınadı.

Çegemlile em «Çegem volost» 1743 em 1753 çü cılladagı dokumentlede sagınıladıla. 1743 çü cılda «Malkar volost» da sagınıladı. 1747çı cılda Ogarı Malkarda biy tukum – Abayları belgili boladıla. «Kaşhatav tavla», «Malkar caylık» 1757 çi cılnı dokumentlerinde sagınıladıla.

1753 em 1760 çı cıllada Koban suvnu arı canında Karaçaylıla em «Haraçay» belgili boladıla. 1768 çi cılda A. Selkov Karaçaylılanı (Karacav) em «Karacavnu bla Digornu ortasında Malkarlılanı» üsünden bildiredi.

1772 çi cılda akademik İ. A. Gildenştedt Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden tolu bildirüvle bergendi. Ol başha avtorlaça etmey, Malkarlılaga bla Malkarga Gruzinli istoriyografiyanı törelerine köre Basiyanla em Basiyaniya degendi. HV çi ömürde Gruzinli cazmalada ala ol atla bla berilgendile. HVIII çi ömürnü aythılık Gruzinli istorigi Vahusti da alaga alay atagandı. Gildenştedt alay, bayam, Gruziya’da colovçulukda köp aylanganı em Sever Kafkaznı üsünden Gruziya’da cazılgan zatlanı ahşı bilgeni sebebli etgen bolur. Gildenştedt Basiyaniya’nı üsünden cazganda, Malkar obşestvolanı barısını da üsünden aytadı. Çerek, Çegem, Bahsan avuzlada elleni hazna kalmay barısın da sanaydı. Ogarı Çegemde bir nença burungulu kilisa bolganın da aytadı. Ol HVIII çi ömürde Malkarlılanı caşavlarını, kılıklarını, törelerini, honşu halkla bla satuv-aluv em ekonomika baylamlıklarını üsünden tıngılı haparlaydı.

Yakov Reyneggs 1779 çu cıldan 1783 çü cılga deri Kafkazda colovçulukda aylangandı em türlü-türlü cerlede işlegendi. 1786 çı cılda ol Kafkaznı istoriko-geografiyasın cazgandı. Kitab avtor ölgenden sora, 1796 çı cılda basmalangandı. Anda «Malkar, Bissingi (Bızıngı – İ. M.), Çegem em Oruspi» tukumlanı üsünden da aytıladı. Bayam, Reyneggs Bızıngı em Çegem degen cer atlanı anda caşaganlanı atları bla aythandı. Oruspi deb a Orusbiylaga boysungan Bahsan tarını ogarı canında caşagan Malkarlılaga aythandı.

1793-1794 çü cıllada belgili Orus alim, entsiklopedist P. S. Pallas Sever Kafkazda bla Kırımda bolgandı. Rossey’ni yug oblastlarında colovçuluknu üsünden kitabında ol Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden bir bölek zat cazgandı. Yan Pototskiy 1798 çi cılda Sever Kafkazda colovçulukda bolgandı. Anı 1829 çu cılda Frantsuz tilde çıkgan kitabında «miyik tavlada caşagan, Türk tilde sölesgen, macüsü Malkarlılanı» üsünden aytıladı.

1807-1808 çi cıllada aythılık alim, akademik J. Klaprot Sever Kafkazda colovçulukda eki kere bolgandı. «Kafkazga bla Gruziyaga colovçuluk» degen kitabında ol Malkarlılanı bla Karaçaylılanı caşav bolumlarını, adetlerini, çeklerini em ellerini üsünden tıngılı şartla keltiredi. Ol halklanı dinlerini, sotsiyalno-ekonomika hallarını, satuv-aluv islerini üsünden haparlaydı. Ol halklanı üsünden aytılgan bildirüvleni toluluklarına köre, Klaprotnu çıgarması Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden revolütsiyaga deri literaturada bildirüvleni arasında alçı cerni aladı.

Vengerli colovçu, Türkolog Janos Karoy Besse Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üsünden seyirlik bildirüvle koygandı. 1829 çu cılda Kafkaz canında asker başçısı General Emanuel anı Mingi Tavnu töppesine çıgarık ekspeditsiyaga çakırgandı. Besse kesi körgen zatladan em tilge üyrenüvden hıysap ete, Dügerlile, Malkarlıla, Karaçaylıla em Vengerlile bir birlerine cuvuk halkladıla degen oyumga kelgendi. Ol halklanı cuvuk bolganlarını üsünden Bessege, İslam Kırımsavhalovnu başçılıgında Emanuel’ni ekspeditsiyasını birgesine bargan Karaçaylıla da aythandıla. Besse’nı bildirıüvlerınde es bururça dagıda bir zat bardı. Ol bildirüvleden Mingi Tavga örlevde col körgüztgenleni arasında Hıysa Haçırov bla Ahiya Sottayevdan sora dagıda ekevlenni; İslam Kırımsavhalovnu bla Mırzakul Orusbiyevni atları belgili bolgandıla.

İ. F. Blaramberg da Kafkaznı halklarını, ol sanda Malkarlılanı bla Karaçaylılanı üslerinden köb hapar aytadı. Ol 1835 çi cılda topografiya, statistika, etnografiya em asker iş canı bla da Kafkaznı üsünden üçtomluk kitabın cazıb boşagandı. V. K. Gardanov aythanga köre, ol kitab zamanında alamat ilmu iş bolgandı. Anda kitab okuvçu Sever Kafkaznı halklarını caşavlarını, mülk cürütüvlerini, dinlerini, zakonlarını bla törelerini üsünden seyirlik haparla tabarıkdı.

Malkarlılanı bla Karaçaylılanı istoriyalarına ol halklanı kulturalarını eskermelerin em etnografiyaların tintgen belgili Orus em Sovyet alimle ullu kosumçuluk etgendile. Alanı arasında bek alga A. Firkoviçni, karındaşla Narişkinleni, V. F. Millerni, M. M. Kovayevskiyni, V. M. Sısoyev’nı, V. Y. Teptsovnu, V. I. Dolbecevni, I. A. Vladimirovnu, N. P. Tulçinskiyni, A. N. Dyaçkov-Tarasovnu, B. Millerni, A. A. Millerni, D. N. Pavlovnu, G. Petrovnu, N. E. Talitskiyni em basha köbleni atların belgileb aytırga bollukdu. Şöndügü Kafkazovedle L. I. Lavrov, E. P. Alekseyeva, T. M. Minayeva, V. P. Nevskaya, E. N. Studenetskaya, V. A. Kuznetsov, A. I. Robakidze em başhala da Malkarlılanı bla Karaçaylılanı istoriyografiyaların igi kesek bayıklandırgandıla.

Sovyet alimleden köblerini katışuvları bla 1959 çu cılda Malkar em Karaçay halklanı kaydan çıkganların tohtaşdıruv canı bla ilmu sessiya bolgandı. 1960 çı cılda alanı istoriyalarını oçerkleri basmalangandı. Alanı istoriyalarını türlü-türlü problemaları caraşdırılgandıla, ol halkla bla baylamlı bolgan arheologiya pamyatnikle tintilgendile. Malkarlılaga bla Karaçaylılaga coralangan şöndügü kitablanı arasında L. I. Lavrovnu «Karaçay bla Malkar HIH çu ömürnü 30-çu cıllarına deri», E. P. Alekseyevanı «Karaçaylıla bla Malkarlıla Kafkaznı burunngulu halklarıdıla», V. P. Nevskayanı «Karaçay reformadan sora», H. O. Laypanovnu «Malkarlılanı bla Karaçaylılanı istoriyalarına» em başha çıgarmalanı ençi çertirge bollukdu. Bir kavum avtornu 1978 çi cılda Çerkesskede çıkgan «Karaçaylıla» degen ışleri da mahtavga tiyişlidi.

Bu kısha istoriyografiya oçerkni bosay, busagatda Malkar em Karaçay halklanı istoriyalarını türlü-türlü voprosların caraşdıruvga bir kavum caş alim – İ. Şamanov, K. Azamatov, Y. Asanov, A. Musukayev, K. Tekeyev, H. Biciyev em başha Malkarlıla bla Karaçaylıla katıshanların aytırga süyeme. Malkarlılanı bla Karaçaylılanı atları cazma dokumentlege bek ertde zamanlada cazılganlarına alanı istoriyaları alimlenı köb tölülerini eslerin kesine burganına, alanı istoriyalarında köb ilmu işle bolganlarına da karamay, ol halklanı istoriyalarını baş voprosları şöndüge deri da tolu tintilmegendile. Malkar em Karaçay halklanı kaydan çıkganlarını, feodal hallanı kuraluvlarını em aynuvlarını problemaları, revolütsiyaga deri bolgan camavat politika kuruluşnu tintüvnü voprosları, tilni kuraluvu, ırıshı em niyet kulturanı, Kafkaznı başha halkları bla hallanı problemaları alıka tintilmegendile. Malkar em Karaçay halklanı ozgan em şöndügü istoriyaların tintgen alimle başda aytılgan problemalaga ullu es bururga kerekdıle, nek degende, alanı açıklamaganlay, ol halklanı istoriyaların tolu tohtaşdırırga ong cokdu.

Malkar halk Kafkaz tavlanı ortasında caşav etgeni, Kafkazga tışından kelgen halkla bla baylamlı bolganı, tögereginde başha tilli milletle caşaganlıkga, kesini Türk tilin taza saklaganı köb alimni seyir etdiredi. Bu halk kalay kuralgandı, tav içlerine kaçan kirgendi em anı istoriya colu kalaydı degença soruvla ilmudan ertdeden beri cuvab izleydile. Bu soruvlaga cuvab barından da bek kesibizni halkıbızga kerekdı. Ol cuvabnı halknı içinden çıkgan alimle eterge kerekdile. Halknı tilin, kılıgın, adetlerin bilmegen başha alimlege ol soruvlanı açıklagan bek kıyındı. Anı sebebli, alaga busagatda tolu cuvab tabılmagandı desek, ötürük aytırık tüyülbüz.

1959 çu cılda köb alim katışhan ilmu sessiyada Malkar em Karaçay halk burungulu Kafkaz milletle – İran tilli Alanla, Türk tilli Bolgarla em Kıpçakla katışıp kuralgandı deb çertilgen edi. Alay ol da başda salıngan soruvlanı tolu açıklamaydı. Söz üçün, bu aytılgan halklanı kaysı kallay cerni aladı, Malkar halknı kuraluvuna kaysı kallay ülüş koşhandı, ol katısuv kaysı ömürlede, kalayda başlangandı degen soruvlaga ol sessiyanı materiyallarında cuvab tabılmaydı.

Andan beri 20 cıl ozgandı. Bu işge köb alim katısa em toltura keledile. Alanı arasında L. I. Lavrovnu «Karaçay bla Malkar HIH çu ömürnü 30 çu cıllarına deri», E. P. Alekseyevanı «Karaçaylıla bla Malkarlıla – Kafkaznı ertdegili halkları», V. A. Kuznetsovnu «Sever Kafkaznı Alan halkları» degen em başha alimleni işlerin aytırga bollukdu. Bolsa da, bizni soruvlarıbız açıklanmagandıla em anı üçün köb türlü ençi, teren tintüv işle bardırılırga kerekdile. Ol soruvla ullu çırmavla bla baylamlıdıla. Aladan Sever Kafkazda köb türlü halklanı katışhanlarındadı. V. F. Miller Kafkaz – tilleni tavlarıdı degendi. Mında köb türlü halkla caşaganları sebebli, alanı har birini istoriya colların açıklagan kıyındı. Ekinçiden, bizni halkıbıznı cazması bolmaganı sebebli, cazma dokumentleri da cokdula.

Alaydı da, alimle tilni, folklornu, tavruhlanı bilgenlerin kolga alırga küreşedile. Alay ol haznabız da tolu cıyılgan, tintilgen da etmegendi. Biz alıka ala istoriya bla kalay kelişgenlerin bilmeybiz. Bılayda biz F. Engelsni «bütev camavat em kıral halla, bütev din em pravo sistemala, bütev istoriya collada çıkgan teoriya köz karamla, har istoriya közüvnü ırıshı bolumları açıklansala, calan da ol zamanda angılaşınırıkdıla» degen sözlerini teren maganasın körebiz. Alay ese va, biz halknı ırıshı bolumlarını üsünden arheologiya açıklaganın bilib, anı materiyallarını ullu maganaların angılarga kerekbiz. Bolsa da, ne medet, Malkarnı bla Karaçaynı arheologiya materiyalları başda aytılgan soruvla canı bla bir zamanda da tintilmegendile. Ozgan sessiyada ol materiyal hazna belgili da tüyül edi. 20 cılnı içinde köb türlü arheologiya pamyatnikle tabılgandıla em tintilgendile. Alanı sanında Ogarı Çegemde, Töben Çegemde, Ogarı Malkarda, Taşlı Talada, Bahsan Avzunda, Karaçayda tabılgan orta ömürleden kalgan kabırla, şiyakıla, burun zamanlada bolgan elleni ızları bardıla. Andan sora da Türk tilli halkla bla baylamlı Narsana tiyrelerinde 20 dan artık elçik, Karaçayda Humara degen VIII – H çu ömürleni şaharı, Tamgaçık degen kabır orunla em Malkarda Keşene allı, Kardan, Zılgı degen cerlede, Argudan elni katındagı kabırla em başha arheologiya zatla biz aythan problemaga boluşluk eterikdile.

Bu arheologiya pamyatnikle Evro-Aziya kontinentde Türk milletle caşagan cerledegi – Altayda, Ural, Volga, Don, Dunay suvlanı cagalarında tabılgan pamyatniklege uşaydıla. Malkar em Karaçay halklanı tilleri da Türk halklanı tilleri bla kelişgenı sebepli, ol halklanı kuraluvların tinte turub, alimle kuru Sever Kafkaznı tiyresınde tohtab kalganların tüz etmeydile. Bizni istoriyabız em til baylıgıbız ol basda aytılgan cerle bla baylamlıdı derge kerekbiz. Ol cerlede, ol halkla bla Malkar, Karaçay halklanı baylamlıkları açıklansala, L. G. Morgan aythanlay, halklanı ol cerleden çıkganı belgili bolurga kerekdi.

Belgilisiça, Türk tilli halkla IV çü ömürnü ahırında, 375 çi cılda, Gunla çabıvul etgenden sora Evropaga çıgıb başlaydıla. Ol çabıvul Sever Kafkaznı halkların cerlerinde koymaydı em alanı da Duniyanı halklarını köçüvlerine katışdıradı. Gun cıyımdık halkladan kaça, cangı cerle izley, Azov, Kphpıy tengizleni arasında caşagan halkla – İran tilli Sarmatla, Alanla em alanı içinde Türk tilli Bolgarla Kafkaznı tav eteklerine kısıladıla em bir birleri bla, Kafkaz halkla bla katısa, tav cerlede tohtaydıla. Kafkazga İran em Türk tilli halklanı kelgeni ma ol işle bla baylamlıdı. Ol halkla IV – V çi ömürlede Kafkaznı tavlarına kelib, mında Düger, Malkar, Karaçay halklanı kuraluvlarına col saladıla.

Bolsa da, bizni tavlarıbız bu işlege deri kişi caşamagan cerle bolmagandıla. Anga Bahsan avuzlada tas ömürleden kalgan, başha cerlede dommak em temir ömürleden kalgan köb türlü sınla, belgile şagatlık etedile. Sever Kafkaznı tavlarında caşagan halkla bizni zamanga deri birinçi mingcıllıkda Osetiyanı Koban degen elinde tabılganı üçün Koban arheologiya kultura deb atalgan, şöndü Duniyaga belgili kulturanı cürütüb turgandıla. Bu halklanı tillerı İran tilli Dügerlilege, Türk tilli Malkarlılaga em Karaçaylılaga, V. İ. Abayev aythança, substrat til bolgandı. Bizni til bla Dügerlileni tilleri ol tilni murdorunda kuraladıla. Bu tille katışa kelib, Malkarda bla Karaçayda Türk til, Osetiyada va İran til horlaydı. Alay bolganlıkga, ol Kafkaz halklanı tilleri bu başda aytılgan halklanı tillerınde tiyişli cerni alırga ne da bir talay zat koşarga kereklisi kimge da belgilidi. Nek degende, beri köçgen Türk em İran tilli halkla tavlada caşagan halklanı kırıb, dump etmegendile. Alay ese, halkla katışhan cerde tille da katışmay bolmaydı.

Malkar-Karaçay halknı tili em til baylıgı Türk tillege cuvukdula. Caşav, mülk cürütüv halları, kiyimlerini köbüsü, üy tizginleri, kol ustalıkları em başha kultura-ekonomika bolumları Kafkaz halkla bla birçadı. Anga tav içinde cüz cıllanı caşarga em mülk cürütürge tüsgeni, başha tav milletleni ülgülerı sebeplik etgendi derçadı. Alay tilde, niyet kulturada Türk canı horlagandı. Bolsa da, aythanıbızça, ol substrat, grammatikabızga, sintaksisibizge koşmasa da, bizni Türk tilibizge sözle koşmay amalı cokdu. Söz üçün, bizni sabiy tilibizde bappu degen sözübüz Vaynah tilde ötmek, gırcın degen ne da cıtça degenibiz, Düger tilde dzidza deb et degen sözle allayladıla. Bıllay zatla dagıda bardıla. Alanı til bla küresgen alimle bile bolurla. Bılayda biz tilibizni tintilmegenin em anı bla baylamlı çırmavlanı körebiz.

Bir-bir alimle, söz üçün, Samoyloviç, Borovko, Baskakov em başhala bizni tilibizni HI çı ömürden kalgan «Kodeks Kumanikus» degen sözlüknü bölümlerine köre Türk tilleni Kıpçak bölümüne koşhanlıkga, bizni tilibiz tintilgen, açıklanngan tildi derge cararık tüyüldü. Bizni tilibizni istoriya-tengleşdirüv canı bla tintüv alıka tiyişlisiça başlangan okuna etmegendi. Kertidi, Karaçaylı alim Akbayev bu canı bla bir kesek ış tamamlagandı, bolsa da, ol calan da işni başlanıvudu.

Başda aytılgan alimle bizni tilni sözlerini 60 – 70 protsenti Kıpçak tilge uşaydı deb cazadıla. Biz alaga bütev Türk tilleni sözleri da bir birge andan kem uşamaydıla derge bollukbuz. Alay ertdegi Türk halklanı Kıpçaklaga deri Kafkaz tiyresinde caşaganlanı cazmaları kalmagandı da, işge çırmav bolgan oldu. Kıpçaklaga deri Sever Kafkazda, birinçi ömürleden baslab, Gun, Sabir, Bolgar, Hazar, Türk halkla caşagandıla. Alanı har biri köb bölümlü bolgandıla, kesleri da bir birden diyalektle bla ayırılgandıla. Cüz cılla bla caşagan ol kadar Türk tilli halklanı koyub, Kıpçaklanı HI çi ömürde Greklile cazgan sözlüklerine tayanıb, bizni halkıbıznı tilin em istoriyasın ol zamandan baslav ilmuga tüz kelmeydi.

Kıpçaklanı tilleri Hazarlanı, Bolgarlanı, Gunlanı tillerine uşaganı belgilidi. Anı sebebli HI çı ömürge deri Sever Kafkazda caşagan Türk halklaga aladan ese igi kesek küçlü Kıpçakla koşuladıla em mında cürügen Türk tilleni kesi tillerini mardasına keltirgendile desek, tüz bolur. Bizni halklarıbıznı kuraluvunda Kıpçakla ullu cernı alganları belgilidi. Ala Sever Kafkazga artda kelgen Türk halkla bolgandıla, mında caşagan Türk halklaga koşulgandıla. Alay bizni istoriyabıznı calan da ala bla baylamlı etgen alimle cangılgan ete bolurla deb, akılıbız alaydı.

Halknı kuralıvu har cerde da bir zamannı içinde boşalıb kalgan zat tüyüldü. Ol cüz cılla bla kurala, caraşdırıla bargan zatdı. Bizni halkıbız da ol Kafkaz bla Türk milletle tübeşgen zamanda baslanıb, Kıpçaklanı zamanları bla boşaladı. Alaydı da, Malkar halknı kuralıvu bir közüvde bolub kalgan istoriyalı bolum tüyüldü. Ol bek azdan aythanda, tört közüvlü istoriya colnu kelgendı. Birinçisi – Kafkaz bla Türk halkla tübeşgen IV-V çi ömürlede Gun-Kafkaz kelişimle bla baylamlıdı. Ekinçisi – V-VII çi ömürlede Kafkaz-Alan-Bolgar halklanı içinde işle bla, üçünçüsü – VIII-HI çi ömürlede Kafkaz-Hazar-Alan-Kıpçak halkla bla, törtünçüsü – HII-HV çi ömürlede ol halkla özenleden ayırılıb, tavlaga cıyılıb, Malkar halk boladıla. HV çi ömürlede Gürcülü dokümentlede bılaga Basiyanla deb atagandıla.

Malkar halk, calan da Kıpçakla bla baylamlı bolub kalsa edi, HI-HIII çü ömürlede Kıpçaklanı usta tanıgan Gürcülüle alaga HIV-HV çı ömürlede başha at atamaz edile. Ne da Svanla Sabir degen, Dügerlile Ass degen atlanı atamay, bütev Azov-Kphpıy tengizleni arasında, Volga, Don, Dnyepr suvlanı cagalarında biylik etgen Sever Kafkazda keng cayılgan Kıpçaklanı atların saklarga kerek edile derge bollukbuz.

Başda aytılgan zatla bizni halknı kuralıvu bek kıyın istoriya problemaladan biri bolganın körgüztedile. Ol zatnı tolu açıklar üçün, köb alimni bilimlerin birikdirib, halknı tilin, arheologiyasın, etnografiyasın, adam, cer, suv atların erikmey cıyıb, başha halklanı istoriyaları bla tengleşdirib, teren tintib kararga em ertdegili Alan, Bolgar, Kıpçak em başha halklanı bizni halkıbıznı kuralıvuna kallay koşumçuluk etgenlerin açıklarga kerekdi.

Bir-bir alimle VIII çi ömürden sora Bolgarlanı atları istoriya dokümentlede tübemeydı, andan sora Malkar halk Bolgarladan çıkganını üsünden dokümentle cokdula deb, Malkar halknı kuralıvunda Bolgarlanı maganaların esge almazga küresedile. Da, ayhay da, Bolgarlanı atları ömürden ömürge cazmalada aytıla, Malkar halk aladan çıkgandı degen dokumentle tabıla tursala, biz aythan problemala ilmunu allında nek turluk edile desek, ol alimlege tiyişli cuvab kaytarlıkbız.

Dagıda bir aytırıgıbız. istoriyada ertdegi halkladan birini da atı ömürden ömürge aytılıb kelmeydi. Alanı atları istoriyada ullu halkla aralı politika işle, uruşla bla, ullu köçgünçülük bla birde aytıla, birde unutula, birde va başha halklanı içinde katıs bolub, cazmalada ol halklanı atların cürütgença bolub kaladıla. Söz üçün, Greklile, Vizantiyaçıla, Arablı cazuvçula, Skif ne da Hazar halkla ertde okuna çaçılıb cok bolganlıkga, köb ömürleni içinde alanı atların orta ömürlede caşagan köb türlü halklaga atab turgandıla. Halklanı istoriyaların tınte turub, allay zatlanı unuturga caramaydı.

_________________________________

İsmail Miziyev, Alanla Biz Kimle Bolurbuz,
Şuyohluk, No: 3, Nalçik, 1981, s. 115-121
_________________________________