Zaremanı bütev basmalanñan ilmu işlerin okub, 500 çapraklık cañı kol cazması bla da şagrey bolub, kesi bla da talay kere tıñılı uşak etgenden sora, kölüme kelgenni cazarga tavkel bolganma. Kız ızından kız tuva kelib, üyürde caş tuvsa – cav cibni da tagıb, sav el cıyılıb toy-oyun etiv algınlada adet edi. Teren bilimi, ozgan fahmusu, beti, ötü da bolgan kerti tarihçi tuvgandı halkıbızga – meni bu sözüm da, tutallık ese, cav cibni ornun tutsun.
Sorurga bollukdula: Zaremaga deri bizde tarihçile bolmaganmıdıla sora? Bolmay a, bizde har bir Karaçaylı da «tarihçidi» – anda-mında eşitgenine kesi da koşub, kuraşdırıb, caraşdırıb, köbdürüb hapar aytır, aña da bolgan zatdı deb iynandırırga küreşir. Nasra hoca elni ol bir kıyırında alamat zatla satılalla deb, tiyre sabiyleni aldab arı çabdırıb, sora, kesi da iynanıb, ızlarından çabhança, etedile. Karaçaylını kanı tvorçestvoga bulanıb turadı – tavruhha, cırga, nazmuga – sözge duniyada bir halkga da kesin ozdurluk tüldü. Aña şagat – nart tavruhlarıbız, nart sözleribiz, comaklarıbız, cırlarıbız.
Alay a, tarih ilmunu işi başhadı. Anda arhiv dokumentleni taba, aladan da tüz oyum ete bilirge kerekdi, ansı «taşnı ata bilmegen başına urur» degenley bolurga da bollukdu. Oljas Suleymenovça, söznü tintib da açıklarga bollukdu tarihni. Arheologiya va? Kertige keltirgen, cuvuklaşdırgan colla köbdüle, özge, ne da innetden başlanadı. Ne innet bla başlaysa, bardırasa tarih tintivleni? Bizde bir kavum alim kralga caravlu, bir kavum alim honşulaga caravlu, bir kavum alim da halkıbızga caravlu cazarga küreşedile. Ala üçüsü da tüz tüldüle: kerti alim kralga, honşuga, halkına da tül – Hakga [Hak – İstina, Pravda, Spravedlivost] kulluk eterge kerekdi. Ansı tarihni da politikaga boysundurub, türlendirib tebreseñ – anı kıyınlıgı kellik tölülege cetedi. 1920-1930 cıllada kral kullukçu Aliylanı Umarnı halkıbızga igilik eteme deb, cazgan, etgen talay işi cañılıç bolganın añılaybız bügün. Halknı allında süyelgen onovçu, Abutalibni «tüneneñi sen gerohdan atsañ, tamblañ seni tobdan atar» degen sözün esden ketermezge tıyınşlıdı.
Tamada tölü kesini ters işin, ters sözün Stalinçi ibilis corukga, kıyın zamanlaga küreb, baş alırga da bolur. Alay a, biz – bügünñü künnü adamları – halkıbıznı kölün sındırlık ötürükleni aytsak, Allah-adam da anı bizge keçerlemi? Söz üçün, biz Alanla tülbüz deb aytsak, nart tavruhla bizniki tüldü deb cazsak, Ereseyge koşulgunçu bizni krallıgıbız bolmagandı deb canşasak, honşulaga casak töleb turganbız deb ötürüknü katlasak, tişiruvlarıbıznı Kabartı biyleni tüblerine atıb turganbız deb sandırasak, biz halk tülbüz, cıyımdıkbız deb tursak, «Karaçay-Malkar eki tildi, eki halkdı» deb duşman aythannı kaytarsak... Bıllay ötürükleni aythanla va bardıla içibizde – ertde-keç bolsa da, etgen itlikleri üçün, kara baganaga tagıllıkdıla ala. Zaremanı ilmu işleri allay calgan, ötürük, hılımılı kir ırhıga da tıygıçdı-buruvdu.
Karaçaynı curtuna, tarihine, kulturasına da cutlanñanla, alaga iye bolurga küreşgenle köbden köb bola baradıla. Alanı alay «cigit» etgen, alanı suvuturça, Tatarkan, Cattay bolmaganıdı Karaçay halkda bügün. Alay a, kıyın kün allayla çıgarıklarına bir kişini işegi bolmasın. Busagatda kalam uruşla baradıla, Allah aytsa, bıçak uruşha cetmez iş. Karaçay kesin bügün Bilim bla, Söz bla – Kalam bla koruvlarga kerekdi. Kâzim aythanlay, «İgi söznü bıçak kesmez». Zaremanı ilmu sözü – halkını tarihin, kölün da cazgan Cañı sözdü, İgi sözdü, Kerti sözdü.
Meni sartın, kalam tuthan söznü kertisin aytalmay ese – ol cazıvçu, tarihçi degen atha tıyınşlı tüldü. Kâzim haci bla cırçı Sımayıl sözleni bir-birine usta takganları üçün tül, söznü igisin, kertisin aythanları üçün bagalıdıla bizge. Mızılanı İsmayıl da [kerti duniyasına ketgendi – candetli bolsun] Türk-Alan-Karaçay-Malkar halkıbıznı em oñlu tarihçisine anı üçün sanaladı. İsmayıl ketgenden sora, anı ornun tutarga, anı daracasında adamıbız cok edi. Endi, şukur Allahha, allay tarihçi çıkgandı, ol da – Kipkelanı Zarema, Borisni kızı.
Bizde bir-birle tünenegi, bügünñü tarih bla küreşirge korkgan etedile: tüzün cazsala – honşula hahaylayla, tersin cazsala – halkları iriyat beredi. Anı sebebli, et da tiş da küymezça etebiz deb, keslerin da, halkların da tabsız bolumga saladıla. Alimge, cazıvçuga da fahmudan, bilimden sora da amalsız kerekli zat: bet bla öt.
Zaremanı tintivleri bazar haparlaga köre tül, tarih dokumentlege tayana caraşdırılgandıla. Anı sebebli honşu alimleni curtubuzga, kulturabızga katılgan ötürükleri hıynı küçlerin tas etedile kerti tarihçini küçünden. «Karaçay-Çerkes cumhuriyetde em eski halk Karaçay halkdı, kalganla anı cerine artda cerleşgendile» deb caza ese, aythanın dokumentle bla begitedi. Bizni respublikada caşagan halkla kaydan, kaçan, kalay kelgenlerin tüzün bilirge izlegen bar ese – Kipkelanı Zaremanı bu kitabların okusun: «Rossiyskiy faktor v migratsii i rasselenii zakubanskih avlov 19 veka», «Abazinı Severnogo Kavkaza: vnutrenniye i vneşniye migratsii v 18-19 vekah». 19-20-çı ömürlede tış krallaga Karaçaylıla nek ketgenlerini tüzün bilirge izlegen da Zaremanı «Karaçayevo-Balkarskaya diaspora v Turtsii» kitabın okusun.
Zaremanı tarih tintivlerine-işlerine kralda belgili alimle – akademikle, tarih ilmulanı doktorları ullu baga bergendile. Ala barı da Zaremanı kerti tarihçi bolganın, kesini ençi karamı-oyumu bolganın, Kavkaznı tarih ilmusuna ullu ülüş koşhanın çertedile. Ala aythanña men koşar zat cokdu. Cañız, Zaremaça tarihçile bizde koy, bütev ullu kralda da azdıla. Biz Zaremaga ne canı bla da boluşluk etib, örge tutsak, ol bütev halkıbıznı caklayallık kızdı. Bu kıyın zamanda, adamla baş kaygılık, can kaygılık bolub aylanñan zamanda, barıbızga da sagış etgen, erkişi alimle aytırga, cazarga bazmagan kerti söznü aytalgan, Satanay Biyçege uşaş Zaremaga taza cürekden sav bol deyme.
Kölüme kelgen dagıda bir zat. Busagatda tsenzura cokdu – har kim kölüne kelgenni cazıb, çıgarıb baradı. Tarih işle ne da tarih bla baylamlı çıgarmala basmadan çıgardan alga, alaga bir belgili, barıbız da ışanñan bir alim karay tursa igi bolluk edi. Ol zamanda halkıbızga tabsız aytılgan, ötürük, çüyre zatla çıkmaz edile... Tarih canı bla bügünlükde allay avtoritet bolallık Zaremadı cañız. Dudalanı Mahmudnu [Ramazan Karçanı] tarih haznasından bir kesegi meni kolumdadı – 1990-çı cıllada Amerikaga bargan sagatımda ala kelgen edim. Anı kagıtlarında bıllay bir cazılgan ceri bardı: «Ekinçi duniya kazavat SSSR-ge cetginçi, men Karaçay ilmu-izlem institutda işley edim. Laypanlanı Hamid bla birge köb elde aylanıb, cır, tavruh, hapar cıya edik. Ol zamanda 120-130 cıl caşagan kartlaga da coluguvçan edik. Cazlıkdamı edi, ogese Duvutdamı edi, alayçıgın unuthanma, 160 cıl bolgan, Hasavkada uruş etgen bir nartha da tübegen edik... 1937 cıl kızıv tutuvladan sora, hapar aytırga süymey edile. Alay bolsa da köb zat cıygan edik. Köb cırga klass közden karab, sotsialist camagatha, anña kelişirça ete edik. Bayga, biyge igi aytılgannı korata edik, kara halknı ne kadar unukgan, carlı, miskin etib körgüzte edik. Hasavka cırnı bek ertdegi variantın Hasavka uruşha koşulgan kartdan cazgan edik. Anda bıllay tizginle bar edile:
Tab collanı Atacokdan bilgendi
Çerkes biydi bizni satıb koyarık
Karaçaynı bagasından toyarık
Artda Hamidni sözü bla [ol institutnu başçısı edi] barın türlendirib, cırda bütev günahnı kesibizni biylege küreb, günahnı kuru Amantişge kalagan edik... Bügün köb zatha sokuranama. Biz, organladan korkub, ömürde kişige boysunmagan, ullu Orus asker bla da kazavat eterge artha turmagan öhtem, ötgür halkıbıznı töben etib, uçuz etib, kul-karavaş etib körgüzte edik. Ay medet, endigi tölüle biz cıygan materialla saklanıb, basmalanñan esele, tüzün bilmey kallıkdıla. Tüzü va, bizde ömürde da Orusdaça, Kabartıdaça – biy emda anı kabagı – degença otnoşeniyele bolmagandıla. Karaçay öresine özden halkdı derge bollukdu. Hasavkaga deri Karaçay bir kişige boysunmagandı, kesine zorluk etdirmegendi. Çekle açılıb, boşluk bolsa, Türkden, Almaniyadan [Germaniyadan] keltirgen bütev arhivimi Karaçayga berir edim. Korkmay, bizden ötlürek bir tarihçi çıksa anda... Amma, kommunist coruk tüzün aytırga koymaz».
Zavallı Mahmud bügünlege deri caşasa edi, kesini arhivin Kipkelanı Zaremanı koluna tutdurur edi. Ne üçün deseñ, Mahmud umut etgen tarihçidi Kipkelanı Zarema.Busagatda eski karaçay cırlanı cañıdan basmalaybız deb aylanadıla – ol igi başlamdı. Alay a alanı Dudalanı Mahmudnu arhivi bla teñleşdirib, Mahmudnu kommentariyleri bla da hayırlanıb, alay hazırlarga kerekdi. Türkge köçgen muhacirleden-stampulçuladan Mahmud cazıb algan tin haznanı igi kesegi Sılpagarlanı Yılmazda saklanadı. Alay bla Dudalanı Mahmudnu arhivini aslamı Amerikada kızındadı, igi kesegi Türkde Yılmazdadı, mende da bir kitablık zatı bardı. Men Mahmudnu «Radio Svoboda»da işlegen közüvünde berivlerin «Üyge İgilik» gazetde, «Pravozaşçitniki repressirovannıh narodov» broşürada da basmalagan edim. Eki kitabın a – tolusu bla «As-Alan» jurnalda çıgargan edim. Men Mahmudnu mende bolgan zatların ışanıb Karaçayda cañız Kipkelanı Zaremaga berallıkma, ne üçün deseñ, Dudalanı Mahmud bla, Mızılanı İsmayıl miyikde tuthan Hak bayraknı mından arı eltirge bügünlükde em tıyınşlı oldu.
